Podsumowanie H.D.Saffrey‟a (1954 i 1963)

autorem arabskiego oryginału „Księgi o przyczynach”, i że prawdopodobnie Gerard z Kremony tłumaczył tekst na łacinę.

L.P.Geiger informując o artykule Bedoreta w „Bulletin thomiste” i o jego propozycji utożsamienia bardenhewerowskiego muzułmanina z Alfarabim pisze, że według znakomitego arabisty P.Kraussa Alfarabi w żadnym wypadku nie może być uważany ani za autora

„Księgi”, ani za jej redaktora. Analiza języka pism Alfarabiego wykazuje, że ewentualnie mógł znać syryjskie streszczenie Proklosa, które było tekstem pośrednim między greckim dziełem Proklosa i arabskim oryginałem „Księgi”⁸⁵.

Stwierdzenie P. Kraussa wyjaśniałoby nam, dlaczego P. Duhem twierdził, że „Księga o przyczynach” została napisana przed wystąpieniem Alfarabiego⁸⁶.

Dodajmy jeszcze, że według F.van Steenberghena G. Thery w 1944 r. i M.Alonso w 1945(także wcześniej w 1944), a więc po wystąpieniu Bedoreta w 1938 r. przypisują „Księgę o przyczynach” tłumaczowi z Toledo, właśnie Dawidowi, współpracownikowi Dominika Gundisalwi. Może po prostu sprawdza się w tym wypadku przekonanie Bedoreta, że historycy filozofii nie zawsze znają wyniki badań, czy też zgłaszane wobec przyjmowanych teorii zastrzeżenia innych badaczy. F.van Steenberghen dodaje, że G.Thery i M.Alonso opierają się na świadectwie Alberta Wielkiego i na dwu rękopisach⁸⁷.

pewnego na temat powstania „Księgi o przyczynach‟ i jej autora”⁸⁸. Wszystko, co wiemy, jest tylko prawdopodobne. Tak zresztą odebrał pogląd Saffrey‟a także F.van Steenberghen⁸⁹. We Wstępie do edycji „Komentarza” Tomasza z Akwinu do „Liber de causis” H.D. Saffrey w 1954 r. uważa, że po badaniach O.Bardenhewera przyjmuje się dziś powszechnie następujące dane :

1) łacińska wersja „Księgi o przyczynach” jest przekładem arabskiego tekstu, którego jedyny rękopis znajduje się w Leiden. (Pogląd o jedynym rękopisie arabskiego tekstu

„Księgi” Saffrey, jak już wiemy, zmienił w 1963 r.).

2) przekład na łacinę jest dziełem tłumacza z Toledo, Gerarda z Kremony.

3) tłumaczenie zostało dokonane przed r.1l87.

4) tekst arabski poprzez nieznane nam etapy pośrednie jest inspirowany przez

„Stoicheiosis theologike” Proklosa, jednego z ostatnich spadkobierców myśli Platona w Ateńskiej Akademii Platońskiej, co po raz pierwszy ustalił Tomasz z Akwinu.

5) nawiązując do Alberta Wielkiego Thery i Alonso wyprowadzili wniosek, że autorem

„Księgi o przyczynach” jest Dawid, którego Thery utożsamia z tłumaczem toledańskim Ibn Daud‟em, współpracownikiem Gundisalwiego z połowy XII wieku.

Tymczasem Dawid według Alberta Wielkiego nie był autorem „Księgi” i tylko zestawił twierdzenia wzięte z przypisywanej Arystotelesowi „Epistola de principio universi esse” oraz dodał komentarz oparty na lekturze tekstów Awicenny, Alfarabiego i innych autorów arabskich.

Saffrey poza tym polemizuje z tezą, przypisującą Dawidowi autorstwo arabskiego oryginału „Księgi”, Uważa, że nie można przypisać Dawidowi autorstwa „Księgi”, która jest układem twierdzeń z tekstu Proklosa i dodaniem komentarza, ponieważ taka forma literacka jest całkowicie obca metodom, stosowanym w średniowieczu i obca naukowemu środowisku Toledo. Dodajmy, że obowiązywał tam także styl anonimowości, I np. Gerard z Kremony, jak wiemy, nie podpisywał swoich tłumaczeń. Według Saffrey‟a było natomiast możliwe, że Dawid korzystał z arabskiego streszczenia traktatu Proklosa, znanego Awicennie i innym uczonym arabskim, że uważał ten traktat za tekst Arystotelesa i że „Księgę o przyczynach”, jak twierdzi Albert Wielki, „congregavit, collegit, ordinans, adhibuit commentum”. Dawid

88 „On ne sait rien du sûr à propos des origines et de l‟auteur du „Liber de causis‟” H.D. Saffrey, (Super de causis), s.XV.

Charakterystyka poglądów Saffrey‟a jest oparta na Wstępie zacytowanej tu książki.

89 „Tout cela demeure hypotétique”. F. van Steenberghen, La philosophie au XIII siècle, s. 85.

nie jest więc autorem „Księgi”. Jest tylko kimś, kto ją ewentualnie powtórzył.

Struktura „Księgi” wskazuje na to, że nie powstała w Toledo i w środowisku łacińskim.

6) zakładając, że arabski oryginał „Księgi” pochodzi z VIII lub IX wieku, możemy dostrzec podobieństwo dziejów tego tekstu do dziejów „Teologii Arystotelesa” oraz pism Pseudo-Dionizego Areopagity. I w związku z tym - tak sądzi Saffrey - możemy z jakimś prawdopodobieństwem odtworzyć historię arabskiego oryginału. Otóż

„Teologia Arystotelesa”, która jest zespołem fragmentów V i VI Enneady Plotyna została przetłumaczona na język syryjski i sparafrazowana w tym języku, następnie przetłumaczona na arabski. Podobnie więc takim tłumaczeniem „Stoicheiosis theologike” Proklosa i swoistą adaptacją w języku syryjskim, a później arabskim, mogła być „Epistola de principio universi esse” uznana za tekst Arystotelesa, a będąca właśnie streszczeniem Proklosa. Wiemy poza tym, że „Stoichéiosis Theologiké”

zostało przetłumaczone na język arabski przed wiekiem X, ponieważ znajduje się na liście tekstów z tego okresu. Ważne jest także to, że od VI wieku pisma platońskie mogły pojawiać się tylko pod pseudonimami. Wskazują na to dzieje fragmentów

„Ennead”, nazywanych „Teologią Arystotelesa”, i pisma Pseudo-Dionizego. Wniosek więc jest taki, że „Księga o przyczynach” mogła powstać w IX wieku.

Zauważmy tylko, że Saffrey wraca w pewnym sensie na pozycje Bardenhewera.

Uzasadnia prawdopodobieństwo powstania oryginału z„Księgi” w IX wieku, odrzuca pogląd, że autorem tekstu jest Dawid Avendauth, daje w tej sprawie przewagę opinii Alberta Wielkiego, zgadza się, że tłumaczem tekstu arabskiego na łacinę jest Gerard z Kremony, że

„Księga” została przetłumaczona przed r. 1187, i że jest inspirowana przez tekst Proklosa.

W tym samym czasie, tzn. w 1954 i w 1955 r., E. Gilson informuje poprzez swoją

„Historię filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich”, że „Księga o przyczynach” jest zespołem wypisów z Proklosa, że z języka greckiego lub z arabskiej kompilacji została przetłumaczona na łacinę przez nieznanego tłumacza, którym mógł być Gerard z Kremony.

Gilson dodaje, że „Księgę” cytuje już Alanus z Lille, że Albert Wielki odrzuca przypisywanie autorstwa „Księgi” Arystotelesowi, że Tomasz z Akwinu zna źródło „Księgi”, którym jest właśnie „Stoichéiosis theologiké” Proklosa⁹⁰.

90 E.Gilson, History of Christian philosophy in the middle ages, s. 637. W tekście polskiego tłumaczenia s.619.

Dodajmy także, że ze względu na duży zasięg wpływu Wstępu przy wydanym

„Komentarzu” Tomasza z Akwinu, przyjmujemy r. 1954 za datę głównego wystąpienia Saffrey‟a w sprawie „Księgi o przyczynach”.

H.D.Saffrey zabrał głos na temat „Księgi” także w 1963 r. Przedstawił mianowicie aktualny stan badań nad „Księgą” w artykule pt. L‟état actuel des recherches sur le Liber de causis comme source de la métaphysique au moyen âge”⁹¹. W swoim podsumowaniu Saffrey wyakcentował następujące sprawy:

1) łaciński tekst „Księgi” stał się znany z początkiem XIII wieku⁹².

2) od czasów Steinschneidera i Bardenhewera przypisuje się przekład na łacinę Gerardowi z Kremony. I jeżeli Gerard oraz Gundisalwi są sobie współcześni, to ma rację A. Patti twierdząc, że Gundisalwi dokonał poprawek w przekładzie łacińskim Gerarda.

3) już O.Bardenhewer, a teraz dokładnie G.C.Anawati, wykazali, że „Księga” nie jest tekstem Arystotelesa.

4) na temat zagadnienia autora oryginału arabskiego, daty i środowiska naukowego, w którym tekst powstał, ukształtował się dwie opinie:

a) tekst „Księgi” powstał w środowisku arabskim w Bagdadzie IX-X wieku.

Opinię tę przyjmują: O.Bardenhewer, P.Krau M.T. d‟Alverny, R.Walzer, G.C.Anawati, A.Badawi (grupa arabizująca). Należy umieścić na tej liście także nazwisko H.D. Saffrey. Zwolennicy tej opinii wysuwają dwa następujące argumenty: terminy açabskie występujące w łacińskim tekście „Księgi”

świadczą, że została ona napisana w środowisku arabskim; w IX wieku w Bagdadzie znano już arabski przekład „Stoichéiosis theologiké” Proklosa (odkryto rękopis z arabskim przekładem twierdzeń: 15,16,17. Saffrey przytacza w tej sprawie publikacje arabistów: A. Badawi, P.Thillet, S.Pinès, B.Lewin, R.Paret).

b) tekst „Księgi” został napisany w Toledo, w środowisku stanowiącym teren graniczny między średniowieczną kulturą arabską i łacińską. Opinię tę przyjmują: M. Steinschneider, D. Kaufmann, J.Guttmann, P.Duhem, G.Thery M. Alonso, A. Pattin, (grupa latynizująca). Dopiszmy także nazwisko autora tej

91 W: Miscelanea Mediaevalia, Berlin 1963, t.II, s. 267-281.

92 „…ce texte...semble n‟être devenu célèbre qu‟au début du XIII siècle”. H.D.Saffrey, L‟état actuel des recherches sur le Liber de causis, s. 267.

pracy: M.Gogacz. Zwolennicy tej opinii opierają się na dwu argumentach:

uczeni arabscy do XII wieku nic nie mówią o tekście „Księgi”; rękopis Oxford, Bodleian Library, Selden sup. 24,w którym występuje zdanie: „explixit metaphysica Avendauth”.

5) w obecnym etapie badań nie można przypisać Avendauthowi autorstwa tekstu arabskiego. Jest to zresztą postać dość legendarna, którą należy utożsamiać z Janem Hiszpanem. Z badań M.T. d‟Alverny wynika, że Avendauth przybywa do Toledo z Kordoby około 1148 r. Znamy też jego traktat z 1161r.

Usiłuje tam uzgodnić prawdy objawione z wymaganiami rozumu⁹³. Teza, że Avendauth jest autorem „Księgi” napotyka na dwie trudności: metoda pracy, zastosowana w tekście, jest obca metodom średniowiecza i środowisku w Toledo; jak wyjaśnić obecność słów arabskich w łacińskim tekście „Księgi”⁹⁴.

6) należy przyjąć pogląd Tomasza z Akwinu, wyrażony w Prologu „Komentarza” do

„Liber de causis”: autorem „Księgi” jest nieznany filozof arabski⁹⁵.

H.D.Saffrey dodaje, że w tej sytuacji znowu nie wiemy, kto był tym arabskim filozofem. Nie wiemy też, czy arabski tekst „Księgi” był oparty na greckim, czy na syryjskim streszczeniu poglądów Proklosa. Wiemy natomiast, co wykazał L.Sweeney⁹⁶, że rzeczywiście emanacyjny system Proklosa został przekształcony w prawdziwą teorię stwarzania. Nie wiemy tylko, jaka metafizyka kryje się u podstaw tej teorii stwarzania: czy

jest ona chrześcijańska, muzułmańska, czy żydowska? Wiemy jednak, że „Księga o przyczynach” jest jednym z najważniejszych źródeł metafizyki średniowiecza, i że średniowiecze wyczytało w „Księdze” lub narzuciło jej w postaci interpretacji swoją własną metafizykę⁹⁷.

Zauważmy więc, że stanowisko Saffrey‟a jest rzeczywiście pesymistyczne. Nic właściwie pewnego nie wiemy na temat powstania „”Księgi” i jej autora.

93 Por. M. T. d‟Alverny, Avendauth? w: Homenaje a Millas-Willicrosa, Barcelona 1954, t. I, s. 19-46.

94 „… le genre de travail auquel il se serait livré sur une éventuelle traduction littéraire arabe des „Éléments‟, apparaît comme totalement étranger aux méthodes du moyen âge et du milieu toledan. En outre, ... comment expliquer les mots arabs laissés en transcription dans la version latine?” H.D. Saffrey, l‟état actuel des recherches sur le Liber de causis, s. 272.

95 „L‟état actuel de la recherche confirme d‟une manière éclatant la seul information précise formulée par le moyen âge, celle de S.Thomas d‟Aquin” (z 1272 r.). Tamże, s. 274.

96 Por. L. Sweeney, Doctrine of Création in Liber de causis, w: An Etienne Gilson Tribute, Milwaukee 1959, s. 274-289.

97 „‟De causis‟ est... l‟une des sources les plus importants de la métaphysique au moyen âge, mais le moyen âge a voulu y lire et y a projeté sa propre métaphysique”. H.D. Safirey, L‟état actuel des recherches sur le Libre de causis, s. 280.