Arystoteles zamiennie używa „to einai” i „to on”, co podkreśla C.Fabro przypominając z „Metafizyki” Arystotelesa miejsca: 1019 a 4 i 1028 a 10. Według C.Fabro
„to einai” czyli „esse” u Arystotelesa oznacza, że jakaś rzecz jest140.
Zauważmy, że tłumaczenie „to einai” przez Fabro i tłumaczenie „anniyya” przez van den Bergha są identyczne: „że jakaś rzecz jest”. „Esse” w „Księdze o przyczynach” oznacza więc, że jakaś rzecz jest, że po prostu bytuje.
I wydaje się po tych ustaleniach, że C.Fabro nie ma racji, gdy to bytowanie, a więc
„esse”, uważa za abstrakt od „ens”, za „esse” ujęte formalnie, stanowiące wspólny akt bytów141. Owszem, to jest „esse”, w którym znajduje się porządek różniących się formą rzeczy. To nie jest jednak dla autora „Księgi” tyko pojęcie. To jest właśnie stworzone bytowanie, dzięki któremu „jakakolwiek rzecz jest”. Ale może mieć rację Fabro, gdy dodaje, że realność „esse”, to tyle co porządek istoty. Mówiąc językiem Tomasza z Akwinu ”esse”
z „Księgi o przyczynach”, to wspólna istota wszystkich formalnie różniących się w niej rzeczy.
najpierw monoteizm i kreacjonizm filozoficznej tezy „Księgi”. Ale A. Pattin dodał, że wnoszenie w przekłady tekstów neoplatońskich ujęć religijnych było czymś przyjętym i stosowanym już w Bagdadzie IX wieku. Izaak ibn Honayn tak właśnie tłumaczył Proklosa. W
„Księdze” występuje jednak wyrażenie, które wskazuje na rozróżnienie nie stosowane przed wiekiem XII. Chodzi tu o to, że „ens primum... dat... omnibus rebus ens... per modum creationis.Vita autem prima dat eis... vitam... per modum formae” (tw. XVII, 148).
G. Lafont uważał, że zagadnienie stwarzania nie jest kompozycyjnie wbudowane w
„Księgę”, że jest dość zewnętrznie wprowadzonym akcentem. A. Pattin natomiast sądzi, że właśnie autor „Księgi” „przekształcił proklosowski system emanacji w doktrynę stwarzania”.
To samo twierdzi L. Sweeney w swym artykule na temat „creatio” w „Liber de causis”.
A. Pattin powołując się na pracę A. Altmanna i S.-M. Sterna142 informuje, że występujący w „Księdze o przyczynach” termin „creatio” jest tłumaczeniem arabskiego
„ibda”, który oznacza stwarzanie „ex nihilo”. W związku z tym dorzućmy uwagę H.D.
Saffrey‟a143, który przytacza pogląd H. Bartha. Otóż H. Barth uważa, że używany w
„Księdze” termin „stwarzanie” nie jest tym terminem, którego w „Koranie” używa się na oznaczenie stwarzania „ex nihilo”. Saffrey jednak sądzi, że kontekst stosowanego w
„Księdze” terminu „stwarzanie” wskazuje na ten sam sens, to znaczy na stwarzanie „ex nihilo”.
W łacińskim tekście „Księgi o przyczynach” termin „creatio” występuje bardzo często, stwórcze działanie przyczyn jest zagadnieniem obecnym w całej doktrynie „Księgi”. I ma rację A. Pattin, gdy podkreśla, że proklosowski emanacjonizm stał się w „Księdze”
porządkiem stwarzania. Ustalenie, jakiego typu działaniem przyczynowym jest stwarzanie, i czy to jest stwarzanie „ex nihilo”, wymaga osobnej analizy. Wspomagając się opracowaniami należałoby starannie przestudiować tekst „Księgi” od strony powiązań przyczynowych między bytami i stwarzającą przyczynę pierwszą, aby w tym metafizycznym kontekście dopiero określić charakter teorii stwarzania, prezentowanej w „Księdze”. Wzorem postępowania w tej analizie może być dobra praca C. Fabro na temat „participation et causalite”. I jest znamienne, że Fabro rozważając „esse” jako kres stwarzania w ujęciu Tomasza z Akwinu często odwołuje się do „Księgi o przyczynach”. Rozważa rozróżnienie przyczynowania „per modum creationis” i „per modum formae”, rozważa też treść
142 Por. A. Altmann i S.M. Stern, Isaac Israeli. A neoplatonic philosopher of the early tenth century, Oxford 1958, s. 72-74.
143 Por. H.D. Saffrey, (super de causis) s. XXXI, przypis 3.
twierdzenia IV, że „prima rerum creatarum est esse”144. Uważa, że w „Księdze” jest coś w rodzaju separatyzmu przyczynowego. Bóg stwarza „esse”, a przyczyny drugie są źródłem tylko ukształtowań formalnych. Tomasz natomiast przełamując ten separatyzm przyznał także przyczynom drugim realny udział w stwarzaniu.145
Zagadnienie stwarzania w „Księdze o przyczynach” jest omawiane np. w następujących pracach:
A. Pattin,: De hiërarchie van het zijnde in het „Liber de causis” (studie over de vijf eerste proposities), „Tijdschrift voor Philosophie” 23 (1961) z.1, s.130-157.
L. Sweeney,: The doctrine of creation in the „Liber de causis”, W: E. Gilson testimonial volume. Milwaukee 1959, s. 274-289.
Porównanie ujęć teorii stwarzania w „Księdze o przyczynach” i tekstach Tomasza z Akwinu:
K. Kremer,: Die Creatio nach Thomas von Aquin und dem Liber de causis, W:
Ekklesia, Festschrift für Bischaf Dr Mathias Wehr. Trier 1962, s. 321-344.
C. Fabro,: Participation et causalite selon S. Thomas d‟Aquin, Louvain-Paris 1961, passim.
A. Forest,: La structure métaphysique du concret selon saint Thomas d‟Aquin, Paris 1956, s. 62-64, 69,137.
Należy także uwzględnić wskazaną przez Pattina pracę A. Altmanna i S.M. Sterna o Izaaku Israeli oraz wymienioną przez Saffrey‟a książkę H. Bartha, „Philosophie der Erscheinung”, Basel 1947, s. 282, n. 3. Ważną lekturą jest także „Komentarz” Tomasza z Akwinu do „Księgi o przyczynach”.
Referując pogląd Tomasza na zawartą w „Księdze” teorię stwarzania A. Forest podkreśla, że Tomasz widzi w „Księdze” przypisanie stwarzania tylko Bogu. Przyczyny drugie działają bowiem mocą przyczyny pierwszej146. I Forest podkreśla, że według Tomasza ujęcia w „Księdze” są dalekie od tego, co można by nazwać filozofią stwarzania.147
144 C. Fabro, Participation et causalité, s. 372-373, 375.
145 „Saint Thomas a dépassé le séparatisme causal du „de Causis”, donnant aux causes créées,et non exclusivement .aux hypostases primaires, une causalité secondaire, mais réelle,sur l‟ „esse” même. La perspective causale du „de Causis” est présentée en deux directions: premièrement la causalite par création l‟„esse” est réservé à Dieu, et les autres causes produisent les formalités respectives 'per informationem'; ensuite, les causes créées répandent aussi l‟ „esse”, „pour autant qu‟elles reçoivent la force divine‟”. C. Fabro, s. 488.
146 A. Forest, La structure métaphysique du concret selon saint Thomas d‟Aquin, s. 62.
147 „Le système du 'de Causis' reste pourtant bien éloigne de ce que doit être, aux yeux de saint Thomas, une philosophie rigoureuse de la création”. A. Forest, tamże, s. 63-64.
Przyczyna pierwsza stwarza byt, przyczyny drugie działając mocą przyczyny pierwszej, jednak tylko wnoszą strukturę formalną, jak życie, czy rozumność. Takie działanie nie jest według Tomasza prawdziwym stwarzaniem. Jest raczej kształtowaniem tego, co stworzone.
Forest dodaje, że teoria stwarzania, wyrażona w „Księdze”, jest bliska ujęciu Pseudo- Dionizego Areopagity, czyli teorii Platona. To ujęcie nie wyjaśnia tego, co w skutkach stworzonych jest powszechne. Przyczyny drugie przecież wnoszą tylko szczegółowe uzupełnienia. W tej teorii zresztą dany byt nie jest jednym bytem. Na człowieka np. składają się aż trzy różne formy: „esse”, życie, rozumność. Tomasz krytykuje to ujęcie z pozycji Arystotelesa. Dowiedzieliśmy się bowiem, że według „Księgi”, Pseudo-Dionizego i platonizmu, Bóg jest przyczyną pierwszą, lecz nie jest pełną przyczyną bytu. Tomasz odrzuca takie stanowisko.
Dla pełniejszego poinformowania o dyskusyjnym problemie stwarzania podajmy jeszcze zestawienie znajdujących się w „Księdze” tekstów, dotyczących „creatio”:
„causa prima creavit esse animae” - III, 32, 33; „prima rerum creatarum est esse” - IV, 37; „non est post causam primam... prius creatum ipso” - IV, 33, „est superius creatis rebus” - IV, 39, „esse creatum... et non sit in creatis simplicius eo” - IV, 41, 42; „ex esse creato primo... apparent formae” - IV, 45; „intelligentiae... sequitur esse creatum inferius” - (V) 50; „intelligentia... est primum creatum quod creatum est a causa prima” VI, 70; „causa prima est creans omnes res, est creans intelligent iam absque medio et creans animam...
scientia divina est creans cientias” - VIII, 87, 88; „ens primum creatum scilicet intelligentia” - XV, 130; „ens primum creans est infinitum primum purum” - XV, 132, 134; „ipsum est quod creavit entia” - XV, 135; „ens primum creans est supra infinitum, sed ens secundum creatum est infinitum, et quod est inter ens primum creans et ens secundum creatum est non finitum” - XV, 136; „ens primum... dat... rebus ens... per modura creationis. Vita... prima... dat eis vitam... per modum formae” - XVII, 148; „causa prima regit res creaturas” - XIX, 155;
„diminutum... non potest creare... primum non est diminutum... quoniam est creans” - XXI, 167, 168; „intelligentia est primum creatum” - XXII, 173; „res... recipiunt regimen creatoris”
- XXII, 175; „substantia simplex... est creata sine tempore” - XXVIII, 200; creata sequuntur se ad invicem” - XXIX 204; „omnis unitas post unum verum est... creata... unum verum purum est creans unitates” - XXXI, 219.
