domskiej.
17 Cychry ... 583 1643 Komornicki18 Grabów nad Pilicą 593 639 dto
19 G o r y ń ... 707 495 Deskur 20 Kadłubek... 532 220 Janas Weinberg 21 M le c z k ó w ... 415 238 Zdzlechowski 22 O roclsko... o3 516 59 Chrlstianl 23 R a d z a n ó w ... 107 1484 Jen. Korf 24 R atoszyn... 107 1484 dto 25 S ł a w n o ... 897 30 Pruszak 26 Strom iec... 2149 700 Karski 27 Tom aszów ... 676 1099 Ogrodzińska
28 Wola Grabowska . 503 242 Komornicki
29 Wolanów... 520 — Filipowicz
280
86 Skronina... 2440 __ Hr. Małachowski 87 Starochowlce . . . 576 __ Jakubowskirs Obszernośc
etf*jS Nazwisko dóbr lasów' Imie
O Powiat i nazwisko
C i. i lasów desia- sążnie właściciela
X tlny kwad. 125 Czartoszewy . . . . 623 796 Klimkiewicz 126 Krasocin . . . 4000 —. Stojewokl 133 Zellsławlce . . . . 204 2000 Gogolewski
134 Zeliszławice . . . . 696 — dto 139 Chw lllna... sS-i 1400 — Skorupka 140 G o z ń a ... 450 — Łubieńska 141 M n ic h ó w ... 545 — Larys 142 N agłow ice... 1359 —• Sukc. Walewskieg®
143 Przylęk szlachecki | 790 — Raczyński
■oWN
144 Rakoszyn . . Kielecki 690 2000 Suchecki 145 Secemin . . . . . dto 8000 __
153 Sieciechowice • , 642 1200 Męciński
154 Wicluwia . . . . 420 1200 Mieroszewski 155 Wola kalluow'ska . 204 i2 0 0 dto
156 Bystrzanowice • . 512 — Komornicki
157 Chórów . . . 695 1800 Małachowski
163 Poręba Mrzygłodzka 1095 — Rokossowska 164
170 Krouiołów (miasto) 995 — Zachertowa
|l7 1 Nakło . . . 1059 — Zbljewska
172 Pradla . . . .
o
768—
Stojowski173 Parkoszowice , , 922 —• Poleski
174 Podzamcze . . 2399 1200 Mieroszewski
175 Rokitno szlacheckie 943 — Poleski
170 Wysoka Pilicka 538 — Szajer
177 Zawada Pilicka 496 — Szultz
178 Cisiu Wola . . Miechów. 400 — . Cezar Haller 179 Guiewięciu . . dto 502 — Lanckorońslii
284
■ra Nazwisko dóbr Obszernośc
W Imię
(N) Incńw
ImO Powiat 1 nazwisko
a. 1 lasów desla- sążnie właściciela
ii tyuy kwatl.
192 Uossuwlce . . . . Stopnicki 401 1200 Kamiński
193 D o h ró w ... 700 — Majzel
197 Szczeeno ... -Mo 3873 1232 Nowosielski 198 Tuczępy ... W 430 520 Mieszkow'skl |
Lasów Rządowych je s t... 136787 69 70099 187
•» górniczych... 249869 175 122925 1260 suprymowauych... 52977 12 27150 43 duchownych... 20077 27 10288 2078
•> skonilskowanych... 2312 239 1185 562 d a ro w a n y c h ... 30775 271 15866 2175 !
»» funduszowych przy majoratach 7903 39 4075 553
»» m ie js k ic h ... 20926 — 10724 1340
Z ośmiu powiatów gubernii Radomskićj, Opo
czyński (') jest nejobszerniejszy, bo zawiera prze
strzeni mil kw. 84,
,099
i zawierając znaczną przestrzeń lasów rządowych, najwięcej mieści w sobie lasów górniczych i rządowych, jako to leśnictwa: Bo
dzentyn, Chlewiska, Przedbórz, Radzice, Szydłowiec i Samsonów; orez prywatnych, których obszernosć wynosi około 6,072 włók i 23 morgów. Najważ
niejsze z tych ostatnich pod względem obszerności i zamożności w drzewo rąbnę, są lasy należące do dóbr Końskie W ie lk ie (2) hr. Małachowkich.
(') M. Opoczno\Qży przy ujściu W ęglanki do D r ze w i
cy. Winno w zrost swój K azim ierzow i W ., który często tu przebywając, zam ek warowniejszym uczynił, wymuro
wał kościoł i miasto murami opasał. Już wówczas rudę żelazną dobywano tu i obrabiano, jak o tóm przekonywa pozw olenie K azim ierza W . udzielone H ankow i K ie łb a sa m ieszczaninowi P iotrkow skiem u, nabywcy wójtostw a Opoczno, na wystaw ienie mlynu na D rzew icy, i drugie
go do obrabiania rudy. Pom iędzy innemi przywilejam i przez Zygm unta A u gu sta temu m iastu nadanemi, które do wzrostu i polepszenia je g o przyczyniły się, zasługuje na uwagę z 1550 r. pozw olenie m ieszczanom na w y
staw ienie budynku na rz. D rzew icy, dla spuszczania w o dy do kanałów i na sporządzenie w rynku skrzyni na zbiór wody, z której rurami dostarczać s ię miała woda do domów, był więc to rodzaj wodociągów . D la pokry
cia wydatków i utrzymania nadal tam ecznego zakładu, nałożoną była stosow na opłata na warzących piw o, ja- koteż i na innych obyw ateli. M iasto na w zgórzu zabu
dowane, ma szczątki odw iecznego zamku i opasujących murów, wiekami nacechowany dom murowany, zw any je s t kamienicą sławnej Esterlci, o której podanie niesie, że: „Kazimierz W . pijał miód u E sterk i.“ J e s t tu jeden kościół katolicki i sześć do roku bywa w tern m ieści*
jarmarków.
( 2) Końskie, siedziba znakomitej i możnej Odrowążów rodziny, która przyniosła kościołowi dwóch mężów św
ię-286
W tymże powiecie w Godzikowie znajdują się źró
dła mineralne leczebne.
Pod wrzględem obszerności drugim z kolei jest powiat Radomski, który zawiera przestrzeni mil kw.
72,
7444
i chociaż lasów prywatnych ma mniej niż Opoczyński, a nawet od Olkuskiego i Kieleckiego, jednak za to lasy rządowe są tu najszacowniejsze.tych Jacka i C zesław a, zwała się już w X I I wieku hra
biami na K ońskich. R ozplem ieniwszy się zaś na wiele szczepów , Odrowążowie przybierać poczęli nazw iska od różnych majętności, jako to: K oneckich, Białaczewskich, Grzybowskich, G utow skich i t. p. Nakoniec m iejsce to przeszło do Małachowskich, z których Jan kanclerz W . k. w zniósł je do rzędu miast, A u gu st zaś III. r. 1748 prawem niemieckióm udarował. Tym sposobem w kró
tkim czasie miasto to przybrało postać wielkićj fabry
cznej osady, której ludność powiększej części z rzem ie
ślników składała się. D o kola m iasta założone zostały kuźnie żelazne, tokarnie, rurarnie, szabelnie, dostarcza
jące na potrzeby krajowe broni palnej i siecznej. Na wstępie do miasta w ystawiona była wspaniała brama z herbem królestwa, ozdobiona drogiemi materjami;
A ugust witany był naprzód od kahału, a potem od m agi
stratu. m ieszczanie zaś w szyscy stali pod bronią we dwie linie, aż do kościoła uszykow ani. Król bawiąc dwa dni u Jana M ałachowskiego, zw iedzał zakłady rękodziel
nicze. M iasto na płaszczyźnie, porządnie je st zabudo
wane, ma do roku 6 jarmarków i dotąd słynie z fabryk, mianowicie budują się tu pow ozy rozm aitego kształtu, lekkością, dogodnością, gustem i taniością odznaczające się. Znaczna ilość dom ów je st murowanych. K ościół ozdobiony je s t dwóma pomnikami, jeden z szarego ka
mienia H ieronim ow i Korneckiemu, herbu Odrowąż w r.
1564-, drugi z czarnego marmuru Janowi M ałachowskie
mu star. Gródeckiem u i O strołęckiem u w r. 17(52 w y staw iony. K ościół ten sięga swą istnością wieku X I, a może i nieco wyżej, jak św iadczy zewnątrz świątyni nad bocznemi drzwiami, napis na kamieniu w języku łacińskim, odnowiony r. 1120.
Leśnictwa Kozienice ( ' ) i Zwoleń, ( 2) w obrębie te
goż powiatu się mieszczą. Z prywatnych ważniej
sze są: Rozniszew, Studzianki, Brzuza, Stromiec i Czarnylas (3).
Trzecim powiatem co do obszerności swej i dru
gim pod względem zamożności w lasy prywatne a nawet i rządowe, jest Olkuski (4), w którym cafa
(*) Kozienice, nad rzekę K ozielniczką, m iasto słynne urodzeniem króla Zygm unta I. dnia 1 stycznia 1467 r, oraz zw ycięztw em odniesionem w kw ietniu 1656 r. przez Stefana C zarneckiego kasztelana kijow skiego, nad j e n e rałem szwedzkim Torskild. A u gu st III. wielki lubo- w nik myślistwa, często nawiedzał puszczę kozienicką polując na ło sie, jelen ie i niedźw iedzie. Stanisław A u g u st w miejsce drewnianego dworu wymurował tu pałac i założył obszerny ogród. M iasto to r. 1782 całkowicie zgorzało; jednak niedługo znowu się odbudowało z k a mienia. B yła tu znakom ita fabryka broni palnój. O k il
kadziesiąt kroków od kościoła sio i pomnik Zygmunta I., przez H ieronim a K cia Lubom irskiego podskarbiego ko
ronnego r. 1702 w zniesiony. W K ozienicach bywa do roku 6 jarmarków.
( 2) Zwoleń, ze wsi Gotardowa Wola, do rzędu miast r. 1425 wyniesiony. W kościele tutejszym parafialnym, pod kaplicą znajdują się groby K ochanow skich, pom ię
dzy którymi, poety Jana zdobi nagrobek z czerwonego marmuru z łacińskim napisem. U m arł d. 22 sierpnia 1584 r. wieku lat 54.
(3) Czarnylas, słynny mieszkaniem Jana K ochanow skiego, którego domek dotąd przetrwał w całości, lecz pożar w r. 1852 go uszkodził.
( 4) Olkusz, dawniój zwany llk u sz, śród piaszczystego stepu, dla obfitości rud ołow iu srebrnonośnego założony, lecz w jakim czasie, z powodu zniszczonych przez poża
ry teg o miasta, raz, przed rokiem 1370, drugi w r. 1386 zdarzone, dokładnie niew iadom o. Jednakże, z przywi
leju Bolesław a W stydliw ego pod d. 6 marca 1257 r. w y
danego, na założenie klasztoru K larysek w Zawichoście, widzimy, że już w tedy bytność kruszców pod w sią
Ol-288
przyroda przepełniona tak w łonie ziemi, jak i na jćj powierzchni niezmierzonym bogactwem. Powiat ten z zamożności kopalń słusznie zwać się może ka- liforniją polską, a z pięknych krajobrazów i licznych
kuszem znajoma była; a w X I V w ieku pod dzielnym rządem W ładysława Łokietka, osada ta do rzędu miast podniesioną była. Kazimierz W ielki zaś przypuścił O l
kusz do liczby 6 miast z Krakowem, Sandeczem , B o chnią, W ieliczką i Kazim ierzem uprzywilejowanych, któ
re do sądu najw yższego m iejskiego, pod r. 1350 usta
now ionego, po dwóch Rajców w ysyłały. Około r. 1365 ten że monarchą m iasto O lkusz murami opasał i baszta
mi um ocnił. Ślady murów do dziś dnia od strony za
chodniej pozostały. Celem podniesienia tam ecznego gór
nictwa, a zatćm i miasta, E lżb ieta R egentka pozw oliła wr r. 1374, na przestrzeni jednćj mili wokrąg Olkusza, osiadać wszelkim ludziom , przez 6 lat wydobywać wła
snym kosztem i topić kruszce, z warunkiem oddawania do skarbu królestw a jedenastój grzywny srebra lub 11 centn. ołowiu. Przyw ilój te n , tyle dla osadników ko
rzystny, jako też przez następnych Monarchów udzielo
ny, przyczyniły się do wzrostu i zam ożności miasta. S to w arzyszenie górników, czyłi właścicieli kopalń gw arka
mi zw anych, postaw iło tam eczne górnictw o na stopie kwitnącój, a samych gwarków bogaczami uczyniło. Zna
komita szlachta wchodziła w związki pokrewieństwa z obywatelami Olkusza, którzy po 100,000 talarów swym córkom w posagu dawali, albo praw do części kopalń (kuksy) ustępow ali. Taka zamożność O lkuszan znęci
ła szlachtę do dziedziczenia części kopalń, które już to p rzez związki małżeńskie, już przez nadanie króle- w szczyzn nabywała. P ierw sze rodziny w kraju, jako to:
K m itow ie, W ielopolscy, T rzebińscy i t. d. mieli tu swe kamienice. D op ók i sami m ieszczanie składali stow a
rzyszenie gwarków i olborników, dopóty góry tam eczne od zalewu chronione były, bo składki na bicie nowych i utrzymanie dawnych sztolń czyli podkopów, regular
nie do wspólnej kassy wpływały; lecz skoro się szla
chta wmięszała, która usuwając się od ciężarów, z y sków tylko pragnęła, kopalnie a z niemi i zamożność
pomników historycznych, godnych pędzla malarza, równa się pięknym okolicom Szwajcaryi i Wioch.
Przestrzeń powiatu zawiera mil kwadr. 60,
9
962.Tu oprócz sosny i świerku, widzieć można gaje bu
kowe i jodłowe w części pomieszane z klonem, gra
bem, jaworem, lipa wielkoliścia i inneini gatunkami drzew. Z lasów prywatnych, jakeśmy juz z wyka
zu widzieli, najobszerniejsze i najzamożniejsze w bu
dulec są z nieurządzonyclr: Podzamcze, Małobądź, Żarki ( ’), Poręba Mrzyglodzka i Naklo; z urządzo-miasta upadać zaczęły. W czasie wojen szwedzkich w r.
1655 i 1702 przez wzięcie górników do obrony C zęsto
chow y, kopalnie bez nadzoru pozostaw ione rzeka Baba wodę, zalała. Chociaż rząd usiłow ał podnieść tak górni
ctw o jak i miasto, lecz dokazać tego nie m ógł. Z sze
ściu dawnych kościołów istnieje tu tylko jedna fara przez K azim ierza III. zbudowana w gotyckim stylu, z pia
skow ca czerw onego. P rzy kościele istn ieje skromny domek Sgo Jana K antego proboszcza w Olkuszu m ię
dzy r. 1419 i 1421, zam ieniony na kaplicę. D ru ga tak
że kaplica z kw adratow ego kamienia zbudowana, L o r e tańską lub Amendow-ską zwana,fundacyi Amenda olbor- nika O lkuskiego z r. 1617 — 1627. W O lkuszu istniała mennica za czasów Stefana B atorego i Zygm unta III.
aż do r. 1658. Dwaj uczeni ludzie Marcin z Olkusza, doktór akadem ii krakowskiej, nadworny lekarz i astro
log Macieja króla w ęgierskiego, oraz drugi Marcin z Olkusza akademik krakowski, podkanclerz tejże aka
d e m ii! professor matem atyki tu się urodzili. Znaczniej
sze gmachy w Olkuszu: dom Naczelnika Pow iatu, ra
tusz now y i szpital.
(') Ż arki, przed kilkunastu laty liche m iasteczko, prze
szedłszy od rodziny Hr. M ęcińskich na w łasność znane
go pow szechnie, z przedsiębiorstwa i niezm ordowanej pracy bankiera Steinkellera, w zniosło się do rzędu po
rządnych miast w królestwie. D ziałalność, popęd do do
skonałości, ludzkość z wyrzeczeniem się prawie własne • go interesu we w szystkich postępkach te g o męża
wido-■5*7
290
nych: Janów i Niegownice. Do najpiękniejszych krajobrazów oprócz wspomnionego Ojcowa, na
leżą: okolice Potoku Złotego ('), Pieskowej Ska-cznie się przebija. K to chce go poznać, niech spojrzy na liczne zakłady jeg o dla dobra ogółu podjęte, a prze
kona się o w ielkości je g o , od której zdaje się zaw sze usuwać. W samych Żarkach j e s t fabryka machin, ema- Ijernia do wyrabiania naczyń kuchennych i gospodar
skich, kuźnia, kotlarnia, warsztaty slusarskie, tokarskie i t. d. W szystko to mieści się w wielkch obszernych, gmachach, i już to siłę wody, już machinami parowemi w szystkie zakłady, z wyjątkiem niektórych ręcznych w ruch puszczone. D odajm y do te g o je sz c z e koszary dla pom ieszczenia stu kilkudziesiąt robotników z ich ro
dzinami, składy, magazyny i zabudowania dworskie, w szystkie także wielkich rozmiarów i ze smakiem w znie
rabiano początkow o powozy i bryczki zwane Steinkeller- kaini, tu także odkuwano ressory, które właściwie oce
nione, w całym kraju upow szechnienie zyskały. N adto, nie przepomniano tu o rozum owo-postępowćm gosp o
darstwie, w któróm w iele przejęto z A nglii. Łącznie z tern ostatniem założone zostały w folwarku Jaw orznik zakłady, do wyrabiania piwa angielskiego i bawarskiego, cukrownia, gorzelnia, m ielenia gipsu. Zbytecznóm zda
je się nadmieniać, że pałac mieszkalny i ogród okazale wyglądają. Kościół parafialny także hojnością dziedzica, i ze składek parafijan w r. 1846 z gruntu odnowiony
ty (')» Grodziska (2), Smolenia, Olsztyna i wiele innych.
jawory, jodły, świerki i sosny; z krzewów pnący się bluszcz, bez koralow y i suchokrzew; bukiety ich po m i
strzowsku ułożone, mieszają się i wzajemnie cieniując, upiększone gdzieniegdzie wyglądającemi biało-siw em i skałami, prześliczny tworzą wieniec. O koło głównej środkowćj drogi, pędzi szumiąc po kamieniach g w a łto w ny strumyk; w czystej jak kryształ je g o w odzie, czę
sto ujrzysz żarłocznego pstrąga uganiającego się za zdo
byczą. Ogród ten otwiera jeszcze widok na zachw yca
jącą okolicę, porysowaną gajami i różnej barwy oraz kształtu skałami. W e wsi Złotym Potoku gospodarstw o porządnie prow adzone i je st fryszerka oraz gorzelnia.
(') Zamek Pieskowa Skala założony czyli raczej z da
w nego grodu przeistoczony, przez Stanisław a Szafrap- ca wojewodę Sandomirskiego około 1582 r., sam jeden zdołał się oprzeć niszczącemu postępow i czasu, sam tylko swój starożytny kształt dochował. Od Szafrań- ców majętność ta przeszła do W ielopolskich, a potćm Zabrzydowskich; obecnie zaś należy do Hr. M ierosze- w sk iego. K ilko-piętrow y gmach zam kowy do dziś za
m ieszkały, zawiera przeszło 100 pokoi. W nim są sta
rożytne meble i obrazy familii W ielopolskich, oraz innych osób z czasów A ugusta I. W kaplicy zamkowej Ś. M i
chałowi pośw ięconej, piękny marmurowy ołtarz mieści obraz S. H ieronim a oraz dwa boczne wizerunki znako
m itego pędzla. W' pośród wielu pokojów najcelniejsze są tu tak zwane chińskie i tureckie. J e s t także bibliote
ka, która zawiera szacowne rękopism a, dotąd światu nieznane. P rzed zamkiem wznosi się, jakby stróż gm a
chu, ogromna skała, k ształt maczugi mająca, zwana Ska
łą sokolą albo maczugą Krakusa; j e s t to głaz jednolity, kilkadziesiąt łokci w ysoki, u wierzchu do i 50 stóp, w podstaw ie zaś ledw ie połowę obwodu trzyma. Na wierzchołku jćj rośnie trawa, mała sosenka i kilka krze
wów, zresztą jest zupełnie naga, co obok okolicznej zie
loności, jeszcze ją tem więcćj zachwycającą czyni.
( 2) Grodzisko, nazwane od zamku, który tu w 1228 r.
przez H enryka Brodatego na skale był w zniesiony.
M iejsce to inaczćj zow ie się pustelnią S. Salomei, siostry
292
Po powiecie Olkuskim pod wzglęcL...
następuje Opatowski ( 1), w którym lasów prywa-B oleslaw a V , która w przerobionym tu z warowni kla
sztorze, była kśienią panien Franciszkanek i św iątobliw e sw e życie, r. 1268 zakończyła. D otąd istniejeje jój do- rakowa, gdzie* wspaniały klasztor dotąd zajmują. Tam .w n ież do kościoła F ranciszkanów przewieziono w ro tu bogato uposażony klasztor. Z niósłszy tych zakonni
ków 1237 r. H enryk Brodaty ks. W rocław ski, nadał O pa
tów ze 16 wsiami biskupom L ubuskim na S zląsku, k tó rzy tu przenieśli się. Za L eszk a Czarnego, około roku 1282 osada ta do rzędu m iast podniesioną została. Stefan biskup Lubuski widząc, że kupcy, furmani i podróżni, pomijając miasto, zajeżdżali do przyległych kapitulnych karczm i browarów, nabył te posiadłości przez zamianę na wieś M arcinkowice, i now e m iasto około 1456 r. tu założył, nazw aw szy je W ielkim Opatowem . T eodor zaś
cudny krajobraz na dziesięciom ilow ym obszarze
roz-tnycli jest mniej od trzech poprzedzających, » nawet od Kieleckiego Ł Sandomierskiego; przestrzeń iich wynosi tylko morgów 60,060. Powiat ten, stanom wiąc część dawnego województwa Sandomierskier go, ma grunta urodzajne i okolice piękne, lecz lasów prywatnych nie wiele. Na tutejszych po większej części gliniastych gruntach najlepiej udaje się psze
nica, i dlatego niektórzy gospodarze ją tylko upra
wiając, żyta zupełnie tu nie sieją. Do znaczniejszych gospodarstw należą dobra: Ostrowiec, Chmielów z 10 ekonomij złożone, Chybice, Opatów, Planta, Kobylany, Garbacz i inne. Najważniejsze lasy są w leśnictwach Iłża ( 2) górnicze i Łagów rządowe,
bisk. Lubuski, za zezwoleniem Stolicy A p o s t , miasto to z przyległem } wsiami okofo 1518 r., sprzedał K rzyszto
fowi Szydłowieekiem u, kasztel, krafe. i kancl. W. K. — N astępnie te dobra przeszły do kś. O strogskich, a potem do ks.Lubomirskich. K ollegiata tutejsza z ciosow ego ka
mienia w kształcie krzyża wymurowana, mieści w sobie grobowce rodziny Szydlow ieckich. Jed en z nich z bron- zu, wielkiego rozmiaru, je st arcydziełem sztuki rzeźbiar
skiej. W nętrze świątyni całkowicie al fresco malowane, przedstaw ia dzieje z Pism a Sw. i przedm ioty history
czne, jako to: różne bitwy i zwycięztwa; na tarczach zaś wyobrażone są herby państwa, Stanisława A ugusta i po
siadaczy Opatowa. Kapituła kollegiaty składa się z Dzie
kana, Primariusa. Scholastyka i Ł Kanoników. J e s t tu także kościół prawosławny, oraz w Starym O patow ie ko
ściół i klasztor Bernardynów.
(2) Iłża miasteczko m iędzy dwóma górami nad rzeką liżą i obszernóm jeziorem położone, miało zamek przez Jana Grota bisk. krak. około 1340 r. wzniesiony, w k tó
rym W ładysław IV d. 6 września 1637 r. oglądał piórwszy raz swą przyszłą małżonkę C ecylię Kenatę, córkę ces.