Identyfikacja z grupą spełnia bardzo istotną rolę w okresie dorastania, ponie-waż jednostka może otrzymywać od niej gratyfikację potrzeb, których deficyty tkwią w środowisku rodzinnym. Odnosi się to najczęściej do ich następujących obszarów: przynależności, bezpieczeństwa, poczucia własnej wartości itp.
Przynależność do grupy rówieśniczo-koleżeńskiej
Przedstawione wyniki badań w ocenie wychowanków MOS, MOW i ZP od-noszą się do okresu przed ich umieszczeniem w placówkach socjalizacyjnych i resocjalizacyjnych. Stanowią dane pozyskane na podstawie odpowiedzi na następujące pytania: a) Czy należałeś do jakiejś grupy
rówieśniczo-koleżeń-skiej? b) Czy grupa ta miała przywódcę? c) Jaką pozycję zajmowałeś w gru-pie? d) Jakie potrzeby Twoim zdaniem zostały zaspokojone w grugru-pie? e) W ja-kim wieku byli członkowie grupy, do której należałeś? f) Czy członkowie grupy, do której należałeś, byli karani sądownie?
Analiza wyników badań wskazuje, że 65,75% badanych – przed umiesz-czeniem ich w placówce – należało do grupy rówieśniczo-koleżeńskiej, a je-dynie 20,25% tego nie zadeklarowało, natomiast czternastoprocentowy brak danych może świadczyć o tym, że niektórzy wychowankowie nie chcieli ujaw-niać faktu przynależności. Spośród tych, którzy należeli do jakiejś społeczno-ści rówieśniczej, aż 38% przyznało, że grupą kierował przywódca. Analogiczny
odsetek badanych wskazał, że posiadał w niej znaczącą pozycję, a 34,5% było zwykłym jej uczestnikiem.
Wyniki pozwalają na stwierdzenie, że grupa rówieśniczo-koleżeńska za-spokajała badanym potrzebę uznania (21,75%), przynależności (21,75%), przyjaźni (20,75%) oraz bezpieczeństwa (16%). Kolejne analizy ujawniają, że w skład grup koleżeńsko-rówieśniczych, do których należeli badani, w naj-większej liczbie przypadków wchodziły osoby karane i niekarane (46%), a tak-że wyłącznie osoby niekarane (17%) oraz wyłącznie osoby karane (15,7%). Najwięcej z nich było w zróżnicowanym wieku (35,25%), rówieśnicy stano-wili 17% ogółu, natomiast grupy, w których skład wchodziły osoby starsze od badanych, stanowiły 15,5%.
Przynależność diagnozowanych jednostek nieprzystosowanych spo-łecznie do grup rówieśniczo-koleżeńskich wskazuje na dość niepokojące tendencje. Większość z nich należała do społeczności, w których ustruktu-ralizowana była rola przywódcy. Ponadto w ich skład wchodziły osoby star-sze i karane. Rezultaty empirii pozwalają na wnioskowanie, że w wielu przy-padkach środowiska rówieśnicze badanych, w okresie przed umieszczeniem ich w placówkach, stanowiły niekorzystny klimat do prawidłowej socjaliza-cji. Ich kontrsocjalizacyjne oddziaływanie było dodatkowym (obok dysfunk-cji rodziny), niepożądanym elementem w procesie dorastania i kształtowania się tożsamości analizowanej grupy wychowanków MOS, MOW i ZP. Można więc wnioskować, że zarówno środowisko rodzinne, jak i rówieśnicze, a więc najbliższe i najważniejsze obszary przestrzeni życiowej badanych jednostek w fazie dorastania, mają niewłaściwy wpływ na proces identyfikacji z norma-mi postępowania i przyczyniają się do negatywnej socjalizacji.
Niektórzy naukowcy podkreślają, że w okresie dorastania, wraz ze zmia-ną więzi w rodzinie, dość istotnie wzrasta znaczenie rówieśników. Zauważalny staje się nowy typ i nowy poziom relacji z rówieśnikami, co najbardziej uwi-dacznia się w procesach związanych z identyfikacją z grupą rówieśniczą. Zwiększa się znaczenie rówieśników, a zjawisko to przebiega w kilku eta-pach. Najwcześniejszy z nich charakteryzuje się kontaktami w parach, tj. bli-skimi przyjaźniami i sympatiami. Kolejny etap cechuje się tworzeniem klik, czyli nieformalnych grup opartych na bezpośrednim kontakcie i połączo-nych wspólnymi sprawami, problemami, interesami. Ostatnia faza obejmuje funkcjonowanie dorastających w dużych grupach, z którymi identyfikują się na zasadzie dokonywania własnego wyboru. Grupy te nie opierają się raczej
na osobistych relacjach czy więziach, lecz na specyficznych cechach, np. twar-dziele, normalsi, ćpuny, szpanerzy, szalikowcy itp. [Trempała 2011].
Grupa rówieśnicza jest miejscem ocen i rywalizacji, a pozycja w niej jest głównym źródłem stresów u adolescentów. Stres ten staje się tym większy, gdy młody człowiek ponosi porażki w zdobywaniu wiedzy i nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami. Okoliczności tego rodzaju utrwalają w jednost-ce niekorzystny obraz własnej osoby oraz w coraz większym stopniu potęgu-ją jego nasilenie. Wyniki badań dotyczących struktury socjometrycznej klasy szkolnej wskazują, że dzieci o niskim statusie społecznym, jak ma to również miejsce w przypadku wychowanków MOS, MOW i ZP, najczęściej zajmu-ją pozycje nieakceptowanych członków grupy, tj. izolowanych lub całkowicie odrzuconych, a ponadto osiągają niższe, w stosunku do ich potencjału inte-lektualnego, wyniki w nauce oraz przejawiają zaburzone zachowania o cha-rakterze socjopatycznym lub nerwicowym. Niska pozycja w grupie rówieśni-czej jest związana również z poczuciem braku akceptacji rodziców (głównie matek), ich niskim wykształceniem, trudnościami finansowymi i bytowy-mi, a także nieustabilizowanymi prawnie związkami małżeńskimi rodziców. Ponadto nieokreślony do końca status dorastającego i poszukiwanie własnej tożsamości oraz miejsca w świecie, w którym żyje, w większości przypad-ków powoduje usilne dążenie do zdobycia akceptacji rówieśniprzypad-ków za wszel-ką cenę. Odbywa się to zazwyczaj przez podejmowanie prób upodobnienia się do nich. Wiele zależy więc od tego, jakie właściwości będą mieć rówie-śnicy, z którymi dorastający będzie chciał budować bliskie relacje lub którzy będą zainteresowani przyjęciem go do swojej społeczności. Grupa rówieśni-cza może być zarówno siłą konstruktywną, wspomagającą proces prawidło-wej socjalizacji i wchodzenia w dorosłość, jak i destruktywną. Wyznawane przez rówieśników zasady i normy zgodne z obowiązującymi w danym spo-łeczeństwie będą przekazywane nowemu członkowi grupy i wyznawane rów-nież przez niego. Natomiast niebezpieczeństwo dla dorastającej jednostki sta-nowi taka społeczność, dla której normę stasta-nowią zachowania naruszające zasady porządku prawnego; tego rodzaju grupa pełni funkcję kontrsocjaliza-cyjną, ponieważ z czasem młody człowiek poddaje się regułom narzuconym przez nią. Zachęcony do zachowań dewiacyjnych i anormalnych zaczyna mieć kłopoty w szkole, w rodzinie i w środowisku zamieszkania, co niejed-nokrotnie prowadzi do konfliktów z prawem. Grupy tego rodzaju zamiast
stanowić pozytywny wzorzec i wkład w proces przechodzenia od adolescen-cji do dorosłości zaburzają go i prowadzą do nieprzystosowania społecznego [Przetacznikowa 1986, s. 111; Bronfenbrenner, za: Tyszkowa 2000, s. 125].
W kolejnym podrozdziale zaprezentowano wyniki diagnozy, wskazują-ce na charakter i stopień nieprzystosowania społecznego badanych jednostek przebywających w MOS, MOW i ZP.