Źródła rosyjskie i relacje cudzoziemców

Zasadniczy kanon rosyjskiej i obcojęzycznej bazy źródłowej dotyczący polsko-moskiewskich stosunków politycznych przełomu XVI-XVII stulecia jest w naszym kraju mało znany i do tej pory nie doczekał się żadnej rzeczowej analizy. Materiał powyższy, zwłaszcza dla historyka polskiego bywał na ogół mało dostępny, bądź całkowicie nieosiągalny. Mimo wszystko jednak można znaleźć wiele rzeczy przydatnych do powyższej rozprawy. Na pierwszy plan należy w tym względzie wysunąć opracowanie historii Rosji, której dokonał Michał Michajłowicz Szczerbatow (1733-1790), rosyjski

książę, historyk i pisarz polityczny, wolnomularz, który zajmował się w swych badaniach kwestią despotyzmu, jaki wprowadził w Rosji Piotr

Wielki. Wobec tego problemu przyjął postawę konserwatywną. Krytykował naśladownictwo wzorców zachodnich, z których tak dumny był car- reformator. Sekret potęgi Rosji widział nie w reformach, lecz w tradycji współpracy carów z bojarami⁹⁸ Był autorem kapitalnego dzieła, a zarazem edytorem źródeł, które znalazły poczesne miejsce w pracy. Właśnie one,

96

K. Warszewicki, „ De Legato et Legatione”, Kraków 1595.

97

K. Warszewicki, „O pośle i poselstwach”, wyd. J. Życki, z przedmową I. Matuszewskiego, Warszawa 1935, Wstęp, s. 28-29.

98

47

dotyczące polskiego poselstwa z 1590 roku stanowią aneks powyższej rozprawy⁹⁹. Rosyjskie źródła związane z dyplomatyczną misją w Moskwie stanowią kapitalną kwestię do odtworzenia przebiegu poselstwa kierowanego z Rzeczypospolitej przez Radzymińskiego. Dostęp do powyższych materiałów źródłowych jest w dużej mierze nieosiągalny, dlatego też są aneksem do pracy, we własnym tłumaczeniu autora z języka rosyjskiego. Cytowane dosłownie w języku rosyjskim dokumenty pod tytułem: „Źródła do dziejów poselstwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Moskwie w latach 1590-1591” znajdowały się wówczas (1904 rok) w zasobach Moskiewskiego Głównego Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Przetłumaczone na język polski materiały źródłowe doskonale zilustrowały nie tylko bilateralne

stosunki Rzeczypospolitej z Moskwą, ale również nierozerwalnie związany z nimi wątek szwedzki. Smaczku okolicznościom dodaje fakt, iż sytuacji

patowej między Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim, a państwem cara Fiodora Iwanowicza oraz Szwecją jeszcze nie było, gdyż nadal żył Jan III Waza (zmarły w 1592 roku).

Kolejną kategorię źródeł wykorzystanych w pracy stanowią latopisy, będące specyficzną, rodzimą formą historiografii ruskiej XI-XVIII wieku. Do XVI stulecia stanowiły podstawowe źródła pisane do dziejów Rusi¹⁰⁰. Dla

prezentowanej pracy istotny jest zaledwie jeden z nich, ale jakże istotny i reprezentatywny, gdyż dotyczący praktycznie całego omawianego okresu.

Mowa oczywiście o tak zwanym nowym latopisie. Opracowany z inicjatywy

Filareta – przed kapłaństwem – Fiodora Nikiticza Romanowa, żyjącego w latach: około 1554/1555 do 11 października 1633 roku. Był on ojcem

pierwszego rosyjskiego cara z dynastii Romanowów – Michała Fiodorowicza.

99

Soczinienija kniazia M. M. Szczerbatowa „Istorija rossijskaja ot driewniejsich wriemion” tom szestoj pod riedakcijej I. P. Chruszczowa i A. G. Woronowa, izdanije kniazia B. S. Szczerbatowa, S – Peterburg 1904.

100

Były one poniekąd formą staropolskich kronik; Zob. Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1984, tom 2., s. 690; ponadto: encyklopedia.pwn.pl/haslo/3930826/latopisy.html – kopia, z dnia 1 września 2012 roku.

48

„Nowy latopis” uzasadniał prawo Romanów do zajmowania carskiego tronu¹⁰¹. Doskonale jednakże przedstawiał i ilustrował polsko-moskiewskie

stosunki dyplomatyczne minionej epoki. W rozprawie autor korzystał z edycji, która ukazała się w Związku Radzieckim w latach sześćdziesiątych

ubiegłego stulecia¹⁰².

Niezwykle cennym źródłem dla stosunków obu państw są dokumenty opublikowane przez Michaiła Kojałowicza, rosyjskiego historyka, żyjącego

w latach: 1828-1891. Od 1856 był on profesorem Akademii Duchownej w Petersburgu. Ogłosił między innymi takie prace jak: „Litowskaja

cerkownaja Unija“ (1859-1862), „Etudes historiques sur la Russie occidentale etc.“ (1865), ponadto „Dniewnik posledniago pochoda Stefana Batorija na Rossiju itd.” opublikowany w 1867 roku. Ponadto był autorem szeregu artykułów w czasopismach o stosunku dawnej Polski do Litwy i Rusi¹⁰³. Jak większość dziewiętnastowiecznych historyków rosyjskich był wyjątkowo nieprzychylny i wręcz nieprzyjazny wszystkiemu, co sprowadzało się do mianownika o nazwie Polska. Publikowane przez Kojałowicza źródła do polsko-moskiewskich stosunków politycznych są jednakże wartościowe, zwłaszcza do dziejów unii brzeskiej. Samo odniesienie – stosunek Polski do Litwy i Rusi mówi o wszystkim. Tendencyjność edytora źródeł uzmysławia wręcz każdemu czytelnikowi jego zamiary. Wielkie Księstwo Litewskie od 1569 roku złączone było unią personalną z Rzeczpospolitą. Kojałowicz nie potrafił dostrzec tego faktu nawet trzysta lat później. Nadto widoczne jest powyższe sformułowanie, zważywszy na wstęp do wydanej przez niego edycji źródeł. Warto się jednak z tą pracą zapoznać¹⁰⁴, choć trzeba podejść do

101

www.opowiadam.eu/3319%20romanow_michail_fiedorowicz.htm – kopia, z dnia 1 września 2012 roku.

102

„Nowyj Letopisiec” [ w: ] „Połnoje sobranije russkich letopisej”, Moskwa 1965, t. XIV.

103

www. gutenberg.czyz.org/word,34779 – kopia, z dnia 1 września 2012 roku.

104

M. Kojałowicz, „Dokumienty objasniajuszczije istoriju zapadno-russkawo kraja i jego otnoszenija k Rossi i Polsze”, S-Pieterburg 1865.

49

niej bardzo ostrożnie, zgodnie z procedurami badawczymi warsztatu historyka.

Będąc w kręgu źródeł rosyjskich należy też zwrócić uwagę na dziewiętnastowieczne wydawnictwo – „Historia Russiae Monumenta”. W powyższej pracy cytowane jest ono jednak w sposób pośredni, gdyż nie można obecnie do niego dotrzeć. Autor rozprawy powołuje się więc na ustalenia i cytaty przytaczane przede wszystkim przez Sołowiowa, korzystającego w XIX wieku z edycji tegoż wydawnictwa¹⁰⁵. Podobnie zresztą przedstawia się sytuacja z innymi rosyjskojęzycznymi publikacjami źródłowymi, z którymi w miarę możliwości piszący rozprawę starał się zapoznać za pośrednictwem innych, polskich badaczy przełomu XIX/XX wieku. Mowa w tym miejscu chociażby o „Archiwum Zapadnoj Rossii”, czy „Witebskoj Starinie”. Fragmenty dokumentów opublikował w swej pracy ksiądz Edward Likowski¹⁰⁶.

Ogromne znaczenie w badaniu stosunków Rzeczypospolitej polsko-litewskiej z państwem carów mają relacje cudzoziemców przebywających pod koniec XVI stulecia na Kremlu, bądź w granicach państwa moskiewskiego. W historycznej retrospekcji okazują się wręcz bezcenne. Wnoszą wiele nowego materiału faktograficznego, na podstawie którego można korygować wcześniejsze ustalenia w historiografii dotyczącej stosunków między Polską, a Moskwą. Jednym z pierwszych był Giles Fletcher Starszy, angielski poseł królowej Elżbiety, urodzony około 1548 roku, zmarły w roku 1611. Osoba nietuzinkowa. Poeta, dyplomata, członek brytyjskiego parlamentu i kto wie, czy zupełnie przypadkowo jednocześnie

105

Zob. np: „Historia Russiae Monumenta”, tom II, Nr 8, s. 7, cyt. za S. Sołowiow, op. cit., kniga IV, tom VII, s. 204 przyp. 85.

106

50

nie historyk¹⁰⁷. W 1588 roku był posłem do Rosji, a już trzy lata później, w 1591 roku, opublikował traktat: „Of the Russe Common Wealth”. Autor

rozprawy korzystał z rosyjskiego tłumaczenia dzieła Anglika¹⁰⁸.

Jerome Horsey jest kolejnym brytyjskim autorem związanym z polsko-moskiewskimi stosunkami dyplomatycznymi przełomu XVI/XVII

stulecia. Był przedstawicielem spółki angielskiej w Wielkim Księstwie Moskiewskim. W latach 1581-1591 przeprowadził szereg bardzo ważnych działań dyplomatycznych dla rządu angielskiego i rosyjskiego, choć na terenie wschodniego sąsiada Rzeczypospolitej działał już dużo wcześniej, jak pokazują nam informacje związane z jego misją¹⁰⁹. Jego spostrzeżenia związane z polsko-moskiewskimi relacjami przełomu XVI/XVII wieku wielokrotnie okazują się wyjątkowo przydatne¹¹⁰.

Patrząc na polsko-moskiewskie stosunki dyplomatyczne na pierwszym planie niejednokrotnie pojawiają się relacje z Watykanu. Nuncjusze stolicy apostolskiej wszechobecni byli w Polsce zawsze. Osobą główną jawi się jezuita – Antonio Possevino. Wikariusz generalny wielu państw basenu Morza Bałtyckiego, choć nie tylko. W Towarzystwie Jezusowym pełnił przez

pewien czas eksponowane stanowisko – sekretarza generała zakonu. Z polecenia papieża Grzegorza XIII pod koniec lat siedemdziesiątych udał się

do Szwecji, jako mediator w celu zakończenia wojen o Inflanty, a następnie na teren najbardziej nas interesujący, czyli do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego¹¹¹. Papieski legat robił ze swej strony, co mógł podczas

107

Wiele informacji na temat tej postaci znajduje się na anglojęzycznej stronie internetowej, en.wikipedia.org/wiki/Giles_Fletcher,_the_Elder – kopia, z dnia 1 września 2012 roku.

108

G. Fletcher, „O gosudarstwie russkom” (Of the Russe Common Wealth), pod riedakcijej kn. N. W. Golicyna, S – Peterburg 1911.

109

encyclopedia2.thefreedictionary.com/Jerome+Horsey – kopia, z dnia 2 września 2012 roku.

110

D. Gorsej, „Putieszestwija siera Dżeroma Gorseja”, [ w: ] „Zapiski o Rossii XVI-XVII wieka”, Izdatielstwo Moskowskogo Uniwiersitieta, 1990.

111

Nasz źródłowy bohater urodził się w 1533 lub 1534 roku w Mantui, zmarł natomiast 26 lutego 1611 roku w Ferrarze. Jezuita, dyplomata, nuncjusz papieski. Wikariusz generalny: Szwecji, Danii i wysp północnych, Moskwy, Inflant, Rusi, Węgier, Pomorza i Saksonii od

51

rozejmu zawieranego przez Rzeczpospolitą z państwem moskiewskim w Jamie Zapolskim. Zaufany człowiek papieża pozostawił doskonałą

historyczną relację o carskim samodzierżawiu i stosunkach panujących za wschodnią granicą polsko-litewskiej monarchii, którym przychylny bez wątpienia nie był¹¹².

Warto w tym właśnie miejscu odnieść się do pism innych nuncjuszów apostolskich w Polsce, również pochodzących z Włoch. Bardzo dokładnie ilustrowały stosunki z ościennym państwem za granicą wschodnią

Rzeczypospolitej. Relacje papieskich wysłanników ujrzały światło dzienne w XIX wieku, dzięki polskiemu historykowi, tłumaczowi, edytorowi źródeł i twórcy słowników – Erazmowi Rykaczewskiemu¹¹³. W jego pracy znalazły

między innymi miejsce doniesienia: Horacjusza Spanocchiego, związane z drugim bezkrólewiem po śmierci Stefana Batorego oraz nuncjusza

Germanika Malaspino, szczególnie istotne do dziejów unii brzeskiej. Koniecznie trzeba się z tymi dokumentami zapoznać, gdyż dotyczą kluczowych spraw drugiej połowy lat osiemdziesiątych oraz dziewięćdziesiątych szesnastego stulecia¹¹⁴.

1578 roku. W 1559 roku wstąpił do zakonu jezuitów i w latach: 1572-1578 był sekretarzem jednego z generałów tego zakonu. W 1578 roku papież Grzegorz XIII wysłał jego z misją do Szwecji, gdzie miał doprowadzić do zakończenia wojen inflanckich. Jednocześnie pojechał do Moskwy, przyczyniając się do zawarcia w 1582 roku polsko-rosyjskiego rozejmu w Jamie Zapolskim. Pozostawił bardzo wnikliwy opis państwa

rosyjskiego i rządów cara Iwana IV Groźnego, Wikipedia.org/Wiki/Antonio_Possevino, z dnia 16 września 2016 roku

112

A. Possevino, „Moscovia”, Warszawa 1988.

113

Erazm Rykaczewski, żyjący w latach 1803-1873 w 1825 roku ukończył Uniwersytet Wileński, następnie mieszkał w Warszawie, a po powstaniu listopadowym przebywał na emigracji: we Francji, Szkocji i Włoszech. Do Polski powrócił krótko przed śmiercią, na

zaproszenie Leona Skórzewskiego. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w Łabiszynie. Był autorem jedynego kompletnego tłumaczenia dzieł Cycerona. Przekładał

także na język polski prace Waltera Scotta. Autor słowników z języka angielskiego i włoskiego, pl. wikipedia /org/wiki/Erazm_Rykaczewski, z dnia 23 września 2012 roku

114

E. Rykaczewski „Relacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690”, t. I, Berlin-Poznań 1864.

52

„Monumenta Poloniae Vaticana” są kolejnym wydawnictwem źródłowym wykorzystywanym przez autora pracy¹¹⁵. Szczególnie, gdy w grę wchodził tak doskonały dyplomata, jak Alberto Bolognetti, nuncjusz apostolski w Polsce, a jednocześnie kardynał¹¹⁶.

Poruszając kwestię materiałów źródłowych, których autorami nie byli

Rosjanie wypada jeszcze podkreślić dwa ostatnie. Twórcą pierwszego z nich jawi się Augustino Theiner, niemiecki teolog i prawnik¹¹⁷, publikujący

w dziewiętnastym wieku i to w języku łacińskim, między innymi akta związane z relacjami Rzeczypospolitej Obojga Narodów z państwem moskiewskim w okresie pontyfikatu na Stolicy Apostolskiej papieży: od Sykstusa V do Innocentego XII¹¹⁸. Najistotniejsze z nich dotyczą naturalnie historii unii brzeskiej.

Ostatnim źródłem jest praca przebywającego w państwie moskiewskim w omawianym okresie Niemca. Był nim Konrad Bussov vel Martinus Berr. Doczekała się ona rosyjskiego tłumaczenia już w pierwszej połowie dziewiętnastego stulecia¹¹⁹. Następne zaś miało miejsce na początku lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku¹²⁰.

115

„Monumenta Poloniae Vaticana”, tom VII, Kraków 1939-1948.

116

Alberto Bolognetti był biskupem Massa Marittima we Włoszech. Jednocześnie pełnił funkcję kardynała oraz nuncjusza apostolskiego w Polsce. Urząd ten sprawował od

kwietnia 1581 roku. Urodził się w lipcu 1538 roku w Bolonii, a zmarł w Villach, w Karyntii w maju 1585 roku., www.catholic-hierarchy.org/bishop/bboloa.html z dnia 16

września 2012 roku; ponadto: www.edukateria.pl/praca//bolognetti-bolognetto-alberto-kard/ z dnia 16 września 2012 roku.

117

Augustino Theiner urodził się 11 kwietnia 1804 roku we Wrocławiu, a zmarł w Civitavecchia 8 sierpnia 1874 roku. Studiował teologię i prawo we Wrocławiu i Halle.

Po wielu podróżach po Europie osiadł jednak na stałę w Rzymie. Przyjął święcenia kapłańskie i wstąpił do zakonu świętego Filipa Neriusza, czyli Filipinów. Papież Pius IX w 1850 roku ulokował go w Bibliotece Watykańskiej, a pięć lat później mianował prefektem tajnych archiwów Watykanu., From Wikipedia, the free encyklopedia, en wikipedia org/wiki/ Augustin_ Theiner, z dnia 16 września 2012 roku.

118

A. Theiner „Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae”, Tomus Tertius (a Scxto PP. V. usque ad Innocentium PP.XII 1585-1696), Romae 1863.

119

„Bierowa lietopis moskowskaja” [ w: ] Ustriałow: „Skazanija sowriemiennikow o Dimitri Samozwance”, cz.1., Sankt Peterburg 1831.

120

53

Zdaniem autora pracy źródła rosyjskie oraz przedstawicieli reprezentujących inne nacje stanowią nie tylko doskonałe uzupełnienie źródeł

polskich, ale w wielu wypadkach są wręcz inspiracją do prezentowanych w dysertacji zagadnień, jakże brzemiennych w skutkach dla Rzeczypospolitej

i Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.

54

IV. POLSKA POLITYKA WSCHODNIA W OSTATNICH LATACH