Rozdział I. ŹRÓDŁA UTRZYMANIA LUDNOŚCI
1.6. Źródła utrzymania a aktywność ekonomiczna ludności
Aktywność ekonomiczna to jeden z kluczowych rodzajów aktywności ludzkiej.
Podstawowym czynnikiem charakteryzującym aktywność ekonomiczną ludności jest praca
(jej wykonywanie, poszukiwanie lub jej brak).
W NSP 2011 zastosowano definicje zgodne z międzynarodowymi zaleceniami
statystyki pracy. Aktywność ekonomiczna osób była odnoszona do tygodnia poprzedzającego
badanie (aktywność bieżąca), natomiast źródła utrzymania dotyczyły całego roku (aktywność
stała). Przyjęcie takiego rozwiązania oznacza, że źródła utrzymania nie zawsze były zgodne
z ustalonym statusem aktywności ekonomicznej. Dla przykładu osoba, która została
sklasyfikowana jako pracująca w badanym tygodniu mogła utrzymywać się (w ciągu roku)
z innych źródeł lub pozostawać na utrzymaniu. Z kolei osoba zaliczona do zbiorowości
biernych zawodowo w badanym tygodniu – w ciągu roku mogła wykazywać jako źródło
utrzymania dochody z pracy, której już nie wykonuje – np.: z powodu jej sezonowości,
zwolnienia z pracy czy przejścia na emeryturę.
Przedmiotem analizy pod kątem aktywności ekonomicznej jest populacja w wieku
15 lat i więcej. Według wyników spisu liczyła ona 32 680 tys. osób. Z uwagi na status
na rynku pracy wyodrębniane są osoby aktywne zawodowo (w tym: pracujące, bezrobotne)
oraz bierne zawodowo.
W 2011 roku zbiorowość pracujących liczyła 15 050,6 tys. osób, a wśród nich
97,6% posiadało własne źródło utrzymania, natomiast 2,2% pozostawało na utrzymaniu.
Wykres 3. Ludność w wieku 15 lat i więcej posiadająca własne źródło utrzymania
i pozostająca na utrzymaniu według aktywności ekonomicznej w 2011 roku (w %)
Inaczej przedstawiała się sytuacja wśród 2 050,1 tys. bezrobotnych, gdzie 62,4% to
osoby pozostające na utrzymaniu, a 37,5% posiadało własne źródła utrzymania. Grupa
biernych zawodowo liczyła 13 907,7 tys. – 69,7% spośród nich posiadało własne źródła
utrzymania, a 30,3% pozostawało na utrzymaniu. Dodatkowo nieco ponad 5% populacji
w wieku 15 lat i więcej (1 671,4 tys. osób) stanowiły osoby o nieustalonym statusie na rynku
pracy – wszystkie te osoby miały nieustalone źródła dochodu.
Status na rynku pracy wyraźnie różnicuje rodzaje źródeł, z jakich osoby utrzymywały
się w ciągu roku.
Dla blisko 95% osób pracujących głównym źródłem utrzymania była praca, przy czym
dla niemal 49% była to praca najemna w sektorze prywatnym, a dla blisko 27% – w sektorze
publicznym. Co dziesiąty pracujący utrzymywał się z pracy na własny rachunek poza
rolnictwem, a 7,3% – z pracy na rachunek własny w rolnictwie. Odnotowano także niewielki
odsetek pracujących, którzy utrzymywali się głównie ze źródeł niezarobkowych (4,1%),
przede wszystkim z emerytur (2,9%). Osoby pozostające na utrzymaniu stanowiły tylko 2,2%
97,6 37,5 69,7 2,2 62,4 30,3
pracujący bezrobotni bierni zawodowo Posiadający własne źródło utrzymania Pozostający na utrzymaniu
ogółu pracujących – mogły to być osoby, które w momencie badania miały status
pracującego, natomiast biorąc pod uwagę cały rok, ich dochód z pracy nie stanowił w tym
okresie głównego źródła utrzymania (patrz tabl. 1.7).
Bardziej zróżnicowaną grupą pod względem źródeł utrzymania były osoby
sklasyfikowane jako bezrobotne. Wśród nich większość stanowiły osoby będące
na utrzymaniu (ponad 62%). Należy także zwrócić uwagę, że ponad 20% bezrobotnych
utrzymywało się z niezarobkowych źródeł, w tym jedynie 9,9% z zasiłku dla bezrobotnych.
Pomimo statusu bezrobotnego, praca stanowiła główne źródło utrzymania dla 5,5%
bezrobotnych, co oznacza, że osoby te w ciągu roku były osobami pracującymi, natomiast
w momencie badania ich status był inny.
Tabl. 1.7. Ludność w wieku 15 lat i więcej według głównego źródła utrzymania
i aktywności ekonomicznej w 2011 roku
Główne źródło utrzymania Ogółem*
Aktywni zawodowo
Bierni zawodowo Pracujący Bezrobotni
w tys. w % w tys. w % w tys. w % w tys. w % OGÓŁEM** 32 679,6 100,0 15 050,6 100,0 2 050,1 100,0 13 907,5 100,0 w tym: Dochody z pracy 14 578,0 44,6 13 946,5 92,7 113,1 5,5 518,4 3,7 najemnej 11 901,5 36,4 11 394,6 75,7 90,3 4,4 416,7 3,0 w sektorze publicznym 4 246,5 13,0 4 041,2 26,9 18,2 0,9 187,0 1,3 w sektorze prywatnym 7 655,1 23,4 7 353,4 48,9 72,0 3,5 229,7 1,7 na rachunek własny 2 676,5 8,2 2 551,9 17,0 22,8 1,1 101,7 0,7 poza rolnictwem*** 1 519,0 4,7 1 448,4 9,6 13,8 0,7 56,8 0,4 w rolnictwie 1 157,5 3,5 1 103,5 7,3 9,1 0,4 44,9 0,3 Niezarobkowe źródła 9 742,8 29,8 624,1 4,1 413,8 20,2 8 704,9 62,6 emerytury 6 855,5 21,0 439,0 2,9 21,3 1,0 6 395,2 46,0 renty 2 113,6 6,5 141,5 0,9 59,3 2,9 1 912,8 13,8 zasiłek dla bezrobotnych 302,9 0,9 12,8 0,1 203,7 9,9 86,4 0,6 świadczenia i zasiłki
przedemerytalne 101,6 0,3 10,2 0,1 4,6 0,2 86,9 0,6 świadczenia pomocy
społecznej 369,3 1,1 20,6 0,1 125,0 6,1 223,6 1,6 Pozostałe źródła osobno
niewymienione 830,1 2,5 123,6 0,8 241,7 11,8 464,7 3,3
Na utrzymaniu 5 811,5 17,8 323,9 2,2 1 279,1 62,4 4 208,5 30,3 * w dalszym podziale nie uwzględniono osób o nieustalonym statusie na rynku pracy
** dochody z własności i nieustalone źródło tylko w pozycji „ogółem” *** łącznie z dochodami z wynajmu
Struktura osób biernych zawodowo według źródeł utrzymania różniła się od struktury
pracujących i bezrobotnych. Zdecydowana większość (62,6%) osób biernych zawodowo
utrzymywała się z niezarobkowych źródeł dochodu: 46,0% spośród nich z emerytur, a blisko
14% – z rent (z tytułu niezdolności do pracy, rodzinnej i innych). Taka sytuacja wynika ze
struktury wieku osób biernych zawodowo – blisko 58% tej zbiorowości osób było w wieku
55 lat i więcej. Należy zwrócić uwagę, że ponad 30% osób biernych zawodowo pozostawało
na utrzymaniu. Głównie dotyczyło to osób w wieku 15-24 lata – najczęściej kontynuujących
jeszcze naukę – które stanowiły 23% wszystkich biernych zawodowo. Odnotowano
niewielki (3,7%) udział biernych zawodowo, którzy głównie utrzymywali się z dochodów
z pracy i była to przede wszystkim praca najemna (3,0%).
Analizując strukturę źródeł utrzymania osób zauważa się istotne różnice między
mężczyznami a kobietami wynikające z ich aktywności ekonomicznej. Blisko 52% mężczyzn
utrzymywało się głównie z pracy, podczas gdy wśród kobiet jedynie 38%. Odwrotnie
wyglądała sytuacja w przypadku niezarobkowych źródeł, które były głównym źródłem
utrzymania dla 34,1% kobiet oraz tylko 25,1% mężczyzn (patrz tabl. 1.8).
Wśród pracujących nie było znaczących różnic między kobietami i mężczyznami
rozpatrując ich źródło utrzymania. Blisko 92% kobiet i 94% mężczyzn utrzymywało się
głównie z pracy. Pracujące kobiety – nieco częściej niż mężczyźni (blisko 74,0%) –
utrzymywały się z pracy najemnej i udział ich wynosił 78,0%. Z kolei dla pracujących
mężczyzn, nieco częściej niż dla kobiet, głównym źródłem utrzymania była praca
na rachunek własny i ich udział stanowił blisko 20%. Natomiast odsetki pracujących
utrzymujących się z niezarobkowych źródeł były bardzo zbliżone wśród kobiet i mężczyzn
(odpowiednio 4,4% i 3,9%).
Tabl. 1.8. Ludność w wieku 15 lat i więcej według źródeł utrzymania, płci i aktywności
ekonomicznej w 2011 roku
Wyszczególnienie Ogółem*
Aktywni zawodowo Bierni zawodowo Pracujący Bezrobotni
w tys. w % w tys. w % w tys. w % w tys. w % OGÓŁEM** 32 679,6 100,0 15 050,6 100,0 2 050,1 100,0 13 907,5 100,0 MĘŻCZYŹNI** 15 652,2 100,0 8 264,5 100,0 1 082,6 100,0 5 504,8 100,0 w tym: Dochody z pracy 8 065,3 51,5 7 731,4 93,6 71,9 6,6 261,9 4,8 najemnej 6 365,6 40,7 6 100,4 73,8 57,0 5,3 208,2 3,8 na rachunek własny*** 1 699,7 10,9 1 631,6 19,7 14,9 1,4 53,7 1,0 Niezarobkowe źródła 3 932,5 25,1 323,8 3,9 215,7 19,9 3 393,0 61,6 emerytury 2 606,4 16,7 222,9 2,7 11,0 1,0 2 372,6 43,1 renty 969,9 6,2 83,3 1,0 29,0 2,7 857,6 15,6
pozostałe niezarobkowe źródła 356,2 2,3 17,6 0,2 175,7 16,2 162,9 3,0 Pozostałe źródła osobno niewymienione 381,4 2,4 45,8 0,6 138,2 12,8 197,5 3,6 Na utrzymaniu 2 427,1 15,5 128,2 1,6 654,6 60,5 1 644,3 29,9 KOBIETY** 17 027,4 100,0 6 786,1 100,0 967,4 100,0 8 402,7 100,0 w tym: Dochody z pracy 6 512,8 38,2 6 215,1 91,6 41,2 4,3 256,5 3,1 najemnej 5 536,0 32,5 5 294,2 78,0 33,3 3,4 208,5 2,5 na rachunek własny*** 976,8 5,7 920,9 13,6 8,0 0,8 48,0 0,6 Niezarobkowe źródła 5 810,3 34,1 300,3 4,4 198,1 20,5 5 311,9 63,2 emerytury 4 249,1 25,0 216,1 3,2 10,3 1,1 4 002,7 47,9 renty 1 143,7 6,7 58,2 0,9 30,4 3,1 1 055,2 12,6 pozostałe niezarobkowe źródła 417,5 2,5 26,0 0,4 157,5 16,3 234,0 2,8 Pozostałe źródła osobno niewymienione 413,0 2,4 50,1 0,7 101,9 10,5 261,0 3,1 Na utrzymaniu 3 384,4 19,9 195,8 2,9 624,5 64,5 2 564,2 30,5
* nieustalony status zawodowy tylko w pozycji „ogółem”
** dochody z własności i nieustalone źródło tylko w pozycji „ogółem” *** łącznie z dochodami z wynajmu
Osoby bezrobotne, zarówno kobiety jak i mężczyźni, pozostawali głównie
na utrzymaniu. Większy był jednak odsetek bezrobotnych kobiet na utrzymaniu (64,5%) niż
mężczyzn, który był o 4 punkty procentowe niższy. Bezrobotni mężczyźni z kolei, nieco
częściej niż bezrobotne kobiety, deklarowali pracę, jako główne źródło utrzymania, lecz
udział ten był nieznaczny i wynosił 6,6% dla mężczyzn i 4,3% dla kobiet.
W grupie biernych zawodowo większy odsetek kobiet utrzymywał się z emerytur
(47,9% wobec 43,1% wśród mężczyzn), a mniejszy z rent (12,6% wobec 15,6% wśród
mężczyzn). Mężczyźni posiadający w ostatnim tygodniu przed badaniem status biernego
zawodowo, nieco częściej niż kobiety deklarowali dochód z pracy jako główne źródło
utrzymania w ciągu roku.
Tabl. 1.9. Ludność w wieku 15 lat i więcej według głównego źródła utrzymania, miejsca
zamieszkania i aktywności ekonomicznej w 2011 roku
Wyszczególnienie Ogółem*
Aktywni zawodowo Bierni zawodowo Pracujący Bezrobotni
w tys. w % w tys. w % w tys. w % w tys. w % OGÓŁEM** 32 679,6 100,0 15 050,6 100,0 2 050,1 100,0 13 907,5 100,0 MIASTA** 20 166,4 100,0 9 090,5 100,0 1 285,9 100,0 8 656,0 100,0 w tym: Dochody z pracy 9 071,1 45,1 8 614,9 94,8 71,3 5,5 384,9 4,4 najemnej 7 914,8 39,2 7 539,3 82,9 57,1 4,4 318,4 3,7 na rachunek własny*** 1 156,3 5,7 1 075,6 11,8 14,2 1,1 66,5 0,8 Niezarobkowe źródła 6 117,1 30,3 305,8 3,4 276,4 21,5 5 534,9 63,9 emerytury 4 445,2 22,0 241,8 2,7 18,6 1,5 4 184,8 48,3 renty 1 201,2 6,0 49,4 0,5 43,6 3,4 1 108,2 12,8 pozostałe niezarobkowe źródła 470,7 2,3 14,5 0,2 214,2 16,7 241,9 2,8 Pozostałe źródła osobno
niewymienione 545,6 2,7 53,3 0,6 163,3 12,7 328,9 3,8 Na utrzymaniu 3 242,4 16,1 75,9 0,8 772,1 60,0 2 394,5 27,7 WIEŚ** 12 512,7 100,0 5 960,1 100,0 764,1 100,0 5 251,5 100,0 w tym: Dochody z pracy 5 507,0 44,0 5 331,6 89,5 41,8 5,5 130,5 2,5 najemnej 3 986,8 31,9 3 855,3 64,7 33,2 4,3 98,3 1,9 na rachunek własny*** 1 520,2 12,1 1 476,3 24,8 8,6 1,1 35,3 0,7 Niezarobkowe źródła 3 625,8 29,0 318,3 5,3 137,4 18,0 3 170,1 60,4 emerytury 2 410,3 19,3 197,2 3,3 2,6 0,3 2 210,5 42,1 renty 912,4 7,3 92,1 1,5 15,8 2,1 804,6 15,3
pozostałe niezarobkowe źródła 303,1 2,4 29,0 0,5 119,0 15,6 155,0 3,0 Pozostałe źródła osobno
niewymienione 248,8 2,0 42,6 0,7 76,7 10,0 129,5 2,5
Na utrzymaniu 2 569,1 20,5 248,1 4,2 507,4 66,4 1 814,0 34,5 * nieustalony status zawodowy tylko w pozycji „ogółem”
** dochody z własności i nieustalone źródło tylko w pozycji „ogółem” *** łącznie z dochodami z wynajmu
Na źródło utrzymania i status na rynku pracy ma również wpływ miejsce
zamieszkania. Odsetek pracujących był nieco wyższy wśród mieszkańców wsi (47,6%) niż
wśród mieszkańców miast (45,1%), natomiast odsetki bezrobotnych i biernych zawodowo
były zbliżone zarówno na wsi, jak i w mieście.
Pracujący w miastach, częściej niż pracujący mieszkańcy wsi, utrzymywali się z pracy
najemnej (82,9% mieszkańców miast, 64,7% mieszkańców wsi), a rzadziej – z pracy
na własny rachunek (11,8% mieszkańców miast, 24,8% mieszkańców wsi). Odsetek
pracujących utrzymujących się z niezarobkowych źródeł był nieco wyższy na wsi
niż w mieście (patrz tabl. 1.9.).
Bezrobotni mieszkańcy wsi, częściej niż bezrobotni mieszkańcy miast, pozostawali
na utrzymaniu (66,4% wobec 60,0% wśród mieszkańców miast). Natomiast osoby bezrobotne
zamieszkałe w miastach częściej utrzymywały się z niezarobkowych źródeł (21,5%) niż
bezrobotni mieszkańcy wsi (18,0%).
W grupie biernych zawodowo również odnotowano różnice. Osoby nieaktywne
zawodowo w miastach, częściej niż nieaktywni na wsi, utrzymywali się głównie z emerytury
i ich udział wynosił 48,3% – na wsi był niższy o ponad 6 punktów procentowych. Bierni
zawodowo mieszkający w miastach także nieco częściej uzyskiwali dochody z pracy.
Natomiast omawiana zbiorowość zamieszkała na wsi częściej pozostawała na utrzymaniu
(34,5% wobec 27,7% w miastach).
W celu dokonania pogłębionej charakterystyki osób według źródeł utrzymania
i statusu na rynku pracy warto przedstawić sytuację pracujących, bezrobotnych i biernych
zawodowo utrzymujących się z jednego lub dwóch źródeł utrzymania. Analiza aktywności
ekonomicznej i posiadanych źródeł utrzymania wykazuje zasadnicze różnice pomiędzy
poszczególnymi kategoriami.
Wśród ogółu osób w wieku 15 lat i więcej zdecydowana większość deklarowała
posiadanie jednego źródła utrzymania (69,8%), a jedynie 7,2% utrzymywało się w ciągu roku
z dwóch źródeł dochodu (pozostała część populacji to osoby na utrzymaniu oraz
o nieustalonych źródłach dochodu).
Wykres 4. Ludność w wieku 15 lat i więcej posiadająca jedno i dwa źródła utrzymania
według aktywności ekonomicznej w 2011 roku (w %)
Najczęściej dwa źródła utrzymania posiadały osoby pracujące (12,8%). W grupie
bezrobotnych udział posiadających dodatkowe źródło dochodu wyniósł 7,7%, a wśród
biernych zawodowo udział takich osób był niewielki i wynosił tylko 4,2%.
95,8 92,3 87,2 4,2 7,7 12,8 bierni zawodowo bezrobotni pracujący
Osoby posiadające dwa źródła utrzymania Osoby posiadające jedno źródło utrzymania
Ponad 85% pracujących utrzymywało się wyłącznie z pracy, a nieco ponad 2% ze
źródeł niezarobkowych. Z kolei wśród zbiorowości pracujących posiadających dwa źródła
dochodu, blisko 6% utrzymywało się głównie i dodatkowo z pracy, natomiast dla 4%
głównym źródłem dochodu była praca, a dodatkowym – pozostałe źródła. Blisko 3%
utrzymujących się głównie z niezarobkowych źródeł utrzymania deklarowało pracę jako
dodatkowe źródło dochodu.
Spośród osób bezrobotnych blisko 80% utrzymywało się wyłącznie z niezarobkowych
źródeł dochodu, a blisko 13% – wyłącznie z pracy posiadając jedno źródło dochodu (patrz
tabl. 1.10.). Dwa źródła częściej posiadali bezrobotni, dla których głównym źródłem
utrzymania było niezarobkowe źródło dochodu. Jako dodatkowe źródło wskazywali oni
pozostałe – głównie niezarobkowe – źródła, a ich udział wynosił prawie 5% wśród
bezrobotnych posiadających własne źródła utrzymania.
Tabl. 1.10. Ludność w wieku 15 lat i więcej posiadająca własne źródła utrzymania
według rodzaju głównego i dodatkowego źródła dochodu oraz aktywności ekonomicznej
w 2011 roku
Wyszczególnienie Ogółem**
Aktywni zawodowo
Bierni zawodowo Pracujący Bezrobotni
w tys. w % w tys. w % w tys. w % w tys. w % OGÓŁEM* 25 151,0 100,0 14 694,2 100,0 768,7 100,0 9 688,1 100,0
w tym:
Utrzymujący się z pracy
wyłącznie 13 073,4 52,0 12 510,0 85,1 99,1 12,9 464,4 4,8 głównie, a dodatkowo z pracy 868,0 3,5 842,7 5,7 3,2 0,4 22,1 0,2 z pozostałych źródeł 636,6 2,5 593,9 4,0 10,8 1,4 32,0 0,3 Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł wyłącznie 9 737,0 38,7 306,0 2,1 610,2 79,4 8 820,8 91,0 głównie, a dodatkowo z pracy 589,2 2,3 425,2 2,9 8,1 1,0 155,9 1,6 z pozostałych źródeł 246,7 1,0 16,5 0,1 37,3 4,9 192,9 2,0 * w dalszym podziale nie uwzględniono dochodów z własności, pozostałych źródeł osobno niewymienionych oraz nieustalonego źródła utrzymania
** nieustalony status na rynku pracy tylko w pozycji „ogółem”