Podejmując rozważania o harcerstwie podkreśla się jego historyczną gene-zę oraz patriotyczną rangę . Założenia statutowe Związku Harcerstwa Polskiego definiują je bowiem jako ogólnopolskie, patriotyczne stowarzyszenie należące do światowego ruchu skautowego . Jednak ZHP to także organizacja społeczna, kształtująca postawy i charaktery . Wychowanie dzieci i młodzieży zgodnie z har-cerskimi wartościami, takimi jak: patriotyzm, braterstwo, przyjaźń, służba, wiara, praca, sprawiedliwość, wolność i pokój kształtuje ich system wartości oraz kodeks postępowania .Osiągnięcie tych celów wymaga kompetentnej pracy wychowawczej, zastosowania sprawdzonych metod, polegających w większości na realizacji zadań w małych grupach rówieśniczych, uczeniu w działaniu oraz wykorzystywaniu pro-gramów stymulujących .Towarzyszy temu stały rozwój i nauka, pozwalająca poko-nać własne niedoskonałości i ograniczenia . W ten sposób zdobywa się wiedzę na temat samodzielności oraz odpowiedzialności za własne decyzje i działania . Tym samym harcerstwo staje się środowiskiem wychowawczym, które w znaczący spo-sób uzupełnia wychowawczą rolę domu rodzinnego i szkoły .
Publikacja Ewy Palamer-Kabacińskiej, zatytułowana „Pełnić służbę całym ży-ciem? Ruch harcerski jako przykład działań organizacji pozarządowych
wdraża-Ewa Palamer-Kabacińska
Pełnić służbę całym życiem? Ruch harcerski jako przykład działań organizacji pozarządowych wdrażających do życia w społeczeństwie obywatelskim
Wydawnictwo „Impuls”
Kraków 2014 Format B5, str . 382
ISBN: 978 - 83 - 7850 - 551- 8
jących do życia w społeczeństwie obywatelskim” prezentuje nie tylko teoretyczne założenia dotyczące określenia harcerstwa jako jednego ze środowisk wychowaw-czych . Autorka opatruje swoje rozważania obszernymi wnioskami, będącymi wyni-kiem przeprowadzonych przez nią badań . Ich metodologia obejmowała wyznacze-nie odpowiedwyznacze-niej grupy, technik i narzędzi badawczych, co umożliwiło uzyskawyznacze-nie rzetelnych odpowiedzi na kluczowe dla badań i tejże publikacji pytania: czy metoda harcerska może dziś stanowić metodę wychowawczą, czy wartości, do jakich wy-chowuje harcerstwo, odpowiadają potrzebom młodzieży, oraz jaka jest przyszłość ruchu harcerskiego w Polsce?
Książka składa się z ośmiu rozdziałów . W pierwszym z nich autorka przed-stawiła genezę oraz dzieje ruchu harcerskiego w Polsce do czasów współczesnych . Drugi rozdział poddaje analizie metodę harcerską . Kolejny zawiera opis współcze-snych relacji organizacji harcerskich z państwem i społeczeństwem obywatelskim . Obraz pokolenia współczesnej młodzieży polskiej opisany z perspektywy różnorod-nych badań nad tą grupą społeczną zawiera rozdział czwarty . Piąty charakteryzuje metodologię badań własnych, przeprowadzonych wśród instruktorów harcerskich, harcerek i harcerzy różnych organizacji oraz młodzieży niezrzeszonej ze szkół gim-nazjalnych i licealnych . Kolejne rozdziały przedstawiają ich wyniki .
W pierwszej kolejności Ewa Palamer-Kabacińska stara się zdefiniować harcer-stwo jako środowisko wychowawcze . Temu poświęca wstęp swojej publikacji, sta-nowiący wytyczną pedagogicznego rozważania tytułowego zagadnienia . Powołuje się przy tym na pionierów socjologii wychowania – między innymi Floriana Zna-nieckiego – którzy wytypowali system bodźców przyrodniczych, kulturowych i spo-łecznych stanowiących elementy składowe środowiska wychowawczego . Pomocne w interpretacji metody harcerskiej stały się również przywołane artykuły prasowe Urszuli Sobkowiak, Krzysztofa Bojki i Pawła Ambrożewicza oraz pojedyncze wy-powiedzi na temat metody instruktorów: hm . Michała Gutkowskiego, hm . Piotra Pamuły, phm . Wiesława Laskowskiego . Definicja sformułowana na podstawie opra-cowań powyższych autorytetów określa harcerski system wychowawczy jako jeden z elementów pedagogiki harcerskiej, mającej swoje miejsce w pedagogice ogólnej . Podstawę teorii i metodyki wychowania harcerskiego stanowią ideał wychowawczy, zasady wychowawcze harcerstwa oraz współczesny harcerski system wychowaw-czy . Pedagogika harcerska posługuje się systemem wychowawwychowaw-czym, którego czę-ścią składową jest system metodyczny zawierający zestaw rozwiązań realizujących założenia organizacji . Kolejny rozdział w obszerny sposób poddaje analizie meto-dę harcerską, co – jak wyjaśnia autorka – wynika z wielu powodów . Po pierwsze, metoda harcerska była najstarszą, która powstała, po drugie – podlegające jej me-todyki harcerskie i zuchowe wyłoniły się znacznie później . Przywołując konkret-ne przykłady sytuacji problemowych i propozycje metodyczkonkret-nego ich rozwiązania autorka prezentuje specyfikę metody harcerskiej . Należy przy tym podkreślić, że w harcerskim systemie wychowawczym nie ma szczegółowej systematyzacji form
pracy . Uważa się, że jest to zbiór otwarty, stale uzupełniany przez nowe propozycje, przy doborze form należy bowiem kierować się specyfiką środowiska, potrzebami dzieci i młodzieży oraz celami wychowawczymi . Dobór form zawsze jest kwestą in-dywidualną, zależną od konkretnej sytuacji . Aby jednak ustalić system zasad postę-powania wychowawczego, autorka prezentuje w tym rozdziale analizę sposobów in-terpretacji metody harcerskiej na przestrzeni lat . Tabelaryczne zestawienie zawiera porównanie elementów metody harcerskiej proponowanych przez różnych autorów przed 1989 rokiem oraz po roku 1989 . Porównując oba okresy można stwierdzić, że zarówno wcześniej, jak i obecnie najistotniejsze z punktu widzenia stosowania metody są te same trzy elementy: działanie oparte na zainteresowaniach, system zastępowy, odziaływanie pośrednie . Wszystkie elementy wzajemnie się zazębiają, a każdy z nich jest powiązany z innymi, które zostały dostrzeżone i uwzględnione w metodzie harcerskiej przez poszczególnych autorów .
Wszelkie powyższe rozważania zmierzały do udzielenia odpowiedzi, której nie podawały definicje, mianowicie: czy metoda harcerska jest jedna, czy też jest ich wiele? Autorka wyłania cztery możliwości: metoda harcerska jest jedna, ale jest określana przez różną terminologię, jest jedna, niezmienna, dopuszczająca tylko jedną interpretację, jest wiele metod zwanych harcerskimi, ale poza nazwą nic ich już nie łączy, jest jedna w ogólnych postawach, ale istnieją jej różne rozwinięcia .
Analiza metody harcerskiej nie może się odbywać bez badania grupy społecz-nej, której dotyczy . Kolejny rozdział opisuje ruch harcerski w III Rzeczpospolitej Polskiej w kontekście społeczeństwa obywatelskiego . Harcerstwo jako organizacja młodzieżowa wymaga uregulowań formalnoprawnych . Ogólna definicja określa organizację jako grupę ludzi – dorosłych, dzieci lub młodzieży – o dowolnej li-czebności, mającą własną określoną strukturę organizacyjną . Może ona rozwijać niezarobkową działalność o charakterze: oświatowo-kulturalnym, naukowym, opie-kuńczo-wychowawczym, socjalnym, ekologicznym, religijnym lub gospodarczym, a wszelkie zyski przeznaczane są na działalność statutową, ukierunkowaną na reali-zacje wspólnych celów . Ewa Palamer-Kabacińska w kontekście powyższej definicji charakteryzuje tutaj współczesny ruch harcerski i kwalifikuje go jako stowarzysze-nie non for profit (stowarzysze-nie dla zysku), co oznacza, że nawet przy okazji prowadzenia dzia-łalności zarobkowej wszelkie zyski przeznaczone będą na działalność statutową . Dopełnieniem tej kwalifikacji jest uznanie organizacji harcerskich za stowarzysze-nia wyższej użyteczności oraz uzyskanie statusu organizacji pożytku publicznego . W świetle takiej działalności ugruntowane zostało podstawowe zadanie harcerstwa – nauczenie młodych ludzi pozytywnie rozumianego patriotyzmu . W dzisiejszych czasach pojęcie to i związana z nim wartość ewaluuje w niebezpiecznym kierunku, często bardziej teoretycznym, głośnym w słowach a nie w czynach . Autorka w kolej-nym – czwartym – rozdziale podejmuje temat młodzieży jako jednej z grup społecz-nych . Po raz kolejny zwraca uwagę na nieprecyzyjność wynikającą z rozbieżności terminologii i definicji, tym bardziej, że ponownie rozważania uwarunkowane są
zmianami historyczno-społecznymi . Współcześnie młodzi ludzie nie postrzegają siebie jako pokolenia, choć zjawisko zmienności w dziedzinie systemu wartości i mentalności świadczy o tym, że jednak należy ich uznawać za nowe pokolenie . Ale – zdaniem autorki – współczesna młodzież polska jest trudna do scharaktery-zowania . Wpływa na to nie tylko niejednorodność tej grupy, ale liczne dynamiczne zmiany zachodzące w polskiej rzeczywistości społecznej, kulturowej, politycznej .
W omawianej pracy do charakterystyki współczesnej młodzieży wykorzysta-no wyniki badań przeprowadzonych między innymi przez Hannę Świdę-Ziembę, Krzysztofa Kicińskiego, Annę Przecławską i Leszka Rowickiego . Wszystkie te ba-dania zostały przeprowadzone po przełomowym dla Polski 1989 roku, ale nie do-tyczą tej samej grupy . Obejmują różne kategorie wiekowe, społeczne oraz element doboru okresu, w którym badania były przeprowadzane . Niezaprzeczalny jest jed-nak kryzys związany z uczestnictwem młodzieży w organizacjach . Współczesny świat oferuje młodzieży bogatą ofertę zindywidualizowanych działań mogących być sposobem realizacji własnych planów . Wspomniana wyżej Świda-Ziemba wyróżniła na podstawie swoich badań dziewiętnaście charakterystycznych form aktywności pozaszkolnej młodzieży . Niestety – nie znalazło się wśród nich harcerstwo .
Od rozdziału piątego Ewa Palamer-Kabacińska prezentuje przebieg i efekty prowadzonych przez siebie badań dotyczących tytułowego problemu jej publikacji . Celem tej pracy jest poznanie idei i wartości, jakie niesie ze sobą współcześnie ruch harcerski, oraz znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy harcerstwo w obecnym swoim kształcie może wychowywać młodych ludzi do aktywnego uczestnictwa i bu-dowania społeczeństwa obywatelskiego, a jeżeli tak, to w jakim stopniu może się to odbywać . W badaniach własnych autorka zastosowała dwie metody: sondaż dia-gnostyczny oraz metodę niereaktywną – analizy treści dokumentów . W celu zebra-nia opinii respondentów wykorzystano trzy techniki – ankietę audytoryjną, wywiad indywidualny oraz wywiad focusowy – w pięciu grupach badanych . Ankieta audy-toryjna przeprowadzona została w dwóch grupach – wśród harcerzy oraz wśród uczniów niebędących aktualnie harcerzami z gimnazjum i liceum ogólnokształ-cącego . Wywiad indywidualny przeprowadzono wśród instruktorów harcerskich czterech organizacji, a wywiad zbiorowy – w dwóch grupach: wśród instruktorów harcerskich będących studentami pedagogiki oraz wśród studentów pedagogiki na kierunku animacja społeczno-kulturalna . Badania prowadzone były od czerwca do grudnia 2007 roku . Prezentacja wyników i wniosków stanowi treść kolejnych dwóch rozdziałów . Autorka łącząc techniki jakościowe i ilościowe przedstawia w formie ta-belarycznej i za pomocą wykresów uzyskane dane . Pytania metryczkowe posłużyły do sporządzenia charakterystyki grupy respondentów . Dotyczyły one nie tylko płci i wieku ankietowanych, ale także związku z harcerstwem, przynależności do niego, stażu i pełnionej w harcerstwie funkcji . Pozostałe pytania skupiały się na głównych zagadnieniach stanowiących wykładnię tej publikacji – wartości w prawie i przyrze-czeniu harcerskim, prawa harcerskiego w życiu codziennym, harcerstwa na tle
spo-łeczeństwa obywatelskiego, roli harcerstwa w procesie wychowania współczesnej młodzieży oraz skuteczności metody harcerskiej .
W pierwszej kolejności autorka stawia pytanie: czy prawo harcerskie jest takie samo jak kiedyś, na początku kształtowania się ruchu harcerskiego, czy jest ono czymś stałym, czy ulegało przemianom? Przez prawie 100 lat swojego istnienia ruch harcerski zmieniał wartości, do których dążył, zmienił się ustrój oraz oblicza patriotyzmu, służby i wiary . Udzielane w badaniu odpowiedzi nie pomogły nieste-ty określić, czy system wartości wyrażanych w prawie i przyrzeczeniu harcerskim się zmienił, czy też nie, ponieważ część wartości, a nawet zapisów pozostała taka sama . Zmieniała się jednak ich interpretacja, znaczenie oraz nacisk na poszczegól-ne elementy tego systemu . Ogólnie rzecz ujmując można stwierdzić, że harcerski system wartości uległ częściowym zmianom, jednak zawsze odwoływał się do nie-zmiennych podstaw .
Sama znajomość treści prawa harcerskiego nie oznacza jeszcze jego rozumie-nia . Autorka w następnej kolejności poddaje badaniu problem funkcjonowarozumie-nia pra-wa harcerskiego w życiu codziennym . Poddaje analizie odpowiedzi ankietopra-wanych dotyczące ich stosunku do poszczególnych punktów prawa, mówiących o tym, że:
„Harcerz postępuje po rycersku . Harcerz miłuje przyrodę i stara się ją poznać . Harcerz jest karny i posłuszny rodzicom i wszystkim swoim przełożonym . Harcerz jest zawsze pogodny . Harcerz jest oszczędny i ofiarny . Harcerz jest czysty w myśli, mowie i uczynkach, nie pali tytoniu i nie pije napojów alkoholowych” . Wypowiedzi respondentów były grupowane ze względu na swoje pokrewieństwo treściowe w ka-tegorie, tak aby wyniki były bardziej czytelne . Popularność kategorii mówi o tym, jak często badani interpretowali zapis w podobny sposób, co przez niego rozumie-li . Drugim zadaniem, mającym na celu sprawdzenie rozumienia treści zawartych w prawie harcerskim, było ustosunkowanie się do dziewiętnastu opisanych sytuacji prezentujących pożądane – lub nie – postawy .
Ocena, czy młodzież tak samo rozumie zapisy zawarte w prawie harcerskim oraz czy jej deklarowane postawy są zbieżne z oczekiwanymi i jak się one mają do postaw harcerzy, wymaga ustalenia, jaka jest wiedza ludzi młodych o harcerstwie . Autorka prezentuje w tym celu wyniki badań uzyskanych z opinii ankietowanych na temat ich skojarzeń z atrybutami harcerskimi, zbiórką i mundurem harcerskim . Niestety, nie są one optymistyczne – badana młodzież ma bardzo niewielką wiedzę na temat harcerstwa . Powinien to być sygnał, że czas powszechnej rozpoznawalno-ści harcerstwa już się skończył i musi ono stanąć w rzędzie z innymi organizacjami społecznymi oferującymi młodzieży rozwijanie siebie oraz realizację celów i pasji .
Harcerstwo musi więc w umiejętny sposób przekonać do swoich metod wycho-wawczych i zasad . Temu zagadnieniu Ewa Palamer-Kabacińska poświęca rozdział siódmy, wyjaśniając, na czym polega skuteczne uczenie i jakie miejsce w tym pro-cesie zajmuje działanie programów harcerskich . Każda organizacja inaczej opisuje metodę harcerską, kładzie nacisk na różne elementy . Autorka poddała więc analizie
treści dotyczące opisu metody harcerskiej prezentowane na oficjalnych stronach in-ternetowych poszczególnych organizacji harcerskich . Analiza ta wskazała, że domi-nujące w organizacjach harcerskich są dwie składowe – naturalność, czyli działanie wynikające z potrzeb i zainteresowań młodego człowieka oraz dostosowane do jego potrzeb rozwojowych, oddziaływanie pośrednie, określane jako uczenie przez dzia-łanie, zwane inaczej „nie wprost” . Jednak metoda harcerska w teorii i w wersji ofi-cjalnej wykazuje duże rozbieżności . Autorka sugeruje, że może to wynikać z tego, iż każda organizacja musi mieć jasno opisaną metodę, przy czym, z jednej strony, powinna ona być oryginalna, a z drugiej, odwoływać się do tej pierwszej metody, która wyrosła w Polsce na gruncie skautingu, a została wzbogacona o polskie wpły-wy . Wytyczną metody jest program, który powinien być dostosowany do potrzeb i zainteresowań grupy odbiorców . W ruchu harcerskim jest również miejsce dla drużyn skupiających się szczególnie na konkretnej działalności, która staje się ich specjalizacją – do najpopularniejszych należą drużyny żeglarskie i konne . Ostatnio modne stają się także drużyny survivalowe, zajmujące się wspinaczką oraz rowero-we . Autorka zbadała również to zagadnienie dowodząc, że najczęściej wskazywano żeglarstwo, ale w następnej kolejności znalazły się turystyka i ratownictwo, przy czym zagadnienie to uzupełnia o zbadanie świadomości harcerzy na temat różnic między pojęciem „służba” a „specjalizacja” .
W pracy harcerskiej istotną rolę odgrywają autorytet, przykład oraz postawa osoby, która z podopiecznymi spędza najwięcej czasu i ma największy wpływ na jego rozwój . To, jak drużynowy czy drużynowa są postrzegani, czy faktycznie stano-wią autorytet dla swoich harcerzy, jest ważną informacją o realizacji założeń meto-dy harcerskiej w praktyce . W pytaniu dotyczącym oceny drużynowych ankietowani mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź, a także istniała możliwość wyrażenia swojej opinii . Najczęściej wskazywaną odpowiedzią było „mogę zawsze na niego liczyć, poradzić się, kiedy mam problem”, następnie „wiele mogę się od niego na-uczyć” oraz „bardzo go szanuję” . Ten pozytywny wynik świadczy o tym, że przeło-żony jest autorytetem i wzorem dla swych podopiecznych . Tym słuszniejszy staje się tytuł podrozdziału – „Drużyna jest taka jak jej drużynowy czy drużynowa…” . Autorka po raz kolejny podkreśla rangę metody harcerskiej jako najważniejszej wytycznej mówiącej o tym, jak należy działać w ruchu, by stał się on prawdziwie harcerski . Podobnie programy harcerskie, będące treścią metody, w swoich założe-niach podkreślają znaczenie indywidualnego podejścia do harcerki czy harcerza, jak również ich własnej inicjatywy w podejmowaniu działań, starają się odpowiadać na problemy wynikające z wewnętrznej sytuacji organizacji, jak i problemy społecz-ne, które wpływają na ich funkcjonowanie .
Rozdział ósmy, zatytułowany „Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość harcer-stwa”, stanowi dopełnienie wcześniejszych badań . Pojawiające się tu pytania i odpo-wiedzi służą postawieniu końcowego wniosku – ruch harcerski musi stanąć w rzę-dzie z innymi organizacjami i pogodzić się z tym, że od teraz bęrzę-dzie obejmował
mniejsze rzesze ludzi, a swoją elitarność może przełożyć na podniesienie jakości programu, kształcenia i sposobów pracy . Za czynniki, które najbardziej wpłynęły na oblicza harcerstwa, instruktorzy wskazali pluralizm, zmianę relacji z państwem oraz wzrost konkurencji . Badani wymieniają bardzo wiele nowych zadań, które stanęły przed organizacjami harcerskimi, z czego najpopularniejsze to wdrożenie do społeczeństwa obywatelskiego oraz ponowne lub nowe określenie tożsamości organizacji . Niektórzy z instruktorów podają, w jaki sposób te zadania mogą być realizowane, jednak różnorodność tych pomysłów jest tak wielka, że nie sposób dokonać jakiejkolwiek generalizacji
Odpowiadając na główne pytanie postawione w tej pracy – jaka jest rola oraz jakie jest miejsce ruchu harcerskiego w nowej rzeczywistości społecznej – trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi . Autorka sama przyznaje, że brakuje opraco-wań, które traktowałyby ruch harcerski jako całość, uwzględniając różnorodność organizacji funkcjonujących w jego ramach, i odpowiadały na pytanie o miejsce ruchu harcerskiego we współczesnym świecie .
Obecna działalność organizacji harcerskich znacznie rożni się od tej sprzed kil-kudziesięciu lat . I choć stale podkreśla się ciągłość harcerstwa, trudno zaprzeczyć, że dzisiaj mamy inne harcerstwo niż dawniej . Tym samym na metodę harcerską należało spojrzeć z perspektywy nowych warunków społeczno-kulturowych . Har-cerstwo nadal powinno wychowywać, jednak wydaje się, że swoją ofertę powinno kierować do określonych grup młodych ludzi . Kształtowanie charakteru wymaga aktywnej postawy wobec siebie samego i otaczającej rzeczywistości . Młodzież jest teraz bardzo zróżnicowana i nie wszystkim odpowiada taki system wartości i taki sposób działania, jaki oferuje harcerstwo .
Paweł Iwaniuk