Ackerman, w: R.Carpenter, Ackerman, Art and Archeology,

Englewood Cliffs I

9 6 3

lizie stylistycznej rozwija J.Merriam, op.cit., s. 157.

E.Souriau, La correspondence des arts. Éléments d' esthétique comparee, Paris 1969, s. 35. Interesujący punkt widzenia tłumaczą­ cy rosnącą subiektywność opisów rozpowszechnieniem się fotogra­ ficznych reprodukcji, które zwalniają piszącyoh z obiektywizmu i dokładności deskrypcji przedstawia W.Ivins, Prints.and Visual CsaffiVißiSSÜÄib New York 1953.

37

Taką próbą jest artykuł J.Merriam, op.cit.

o Q

Autor cytuje tu dwie odmienne definicje: E.Kristellera i G. Kublera. Jego argumentację można by w tym miejscu wzmocnić rozwa­ żaniami W.Tatarkiewicza, Dzieje sześciu^ pojęć. Warszawa 1975» rozdz. 1. Sztuka: Dzieje pojęcia.

39_{Można tu wspomnieć, że zagorzały rzecznik "tematologii" R.}

Trous son /Un problème de .la li ttérature .comparée; lęs etjidas djL

themes^. E g 4 a i 3 3 § I s e t h ^ l o g i e 7 ^ P a r i 7 ^ ? 5 7 w n z r ^ ą ^ t y i i ^ j a k o sposób porównawczego badania literatur. W obszernej literaturze z zakresu Stoffgeschichte nie są cytowane prace ikonograficzne. Por.

też tegoż Qbroga ".Stoffgrescjiiphtg ", "Pamiętnik Literacki" t.

6 3

1 9 7 2

4θ /

Na ten temat por. też J.Dundas, Style and the Mind s Eye , "Journal of Aesthetics and Art Criticism" t. 37, 1979» nr 3, s. 326.

53

-^ T e m u zagadnieniu /w aspekcie badań porównawczych/ poświęcony jest cytowany artykuł J.Dundas.

¿4 2

J.Seznec, Art and Literature : A Plea f or .Humility, "New Li­ terary History"' f 7 ^ y r ~ ^ 7 2 7 ^ m 3 7 ^ 5 T ( 7 ~ 5 W i

i P.Alpers, ôp.cit., s. U

38

na jeszcze wspomnieć zdanie R.Jakobaona o metonimicznośoi kubizmu i metaforyozności nadrealizmu, które zdaniem M.Porębskiego "rysu­ je perspektywę jednej, wspólnej interdyscyplinarnej poetyki d l a . sztuki słowa i sztuk wizualnych", co dałoby ugruntowanie dla wspólnie stosowanyoh terminów stylowych /M.Porębski, Çzy m etaforę

można zpbaczyć? "Teksty"

1 98

Obszerną literaturę dotyczącą Laokoona Lessinga podaje J.

Maurin-Bia łostocka, Lessing i sztuki plastyczrjgj Wrocław

19 6 9

^^O.Walzel, op.cit., s. 172. Lessinga atakował też F.Strich, jako żarliwy rzecznik jedności sztuk i jedności stylów: "Idea Г...] Lessinga fatalnie oddziałała nie tylko na estetykę, ale takr- ze na same sztuki, jak również na wiedzę historyczną, ponieważ w ciągu niemal dwu stuleci nie zorientowano się, iż następowanie po sobie znaków /a więc słów/ bynajmniej n^e warunkuje następowania po sobie treści, że nie chodzi tutaj o kategorie malarskie czy poetyckie w ogóle, leoz o kategorialne różnice rozmaityoh stylów w obrębie każdej sztuki, a zatem o kategorie historyczne", op.

cit., s.

2

9

lik

E.H.Gombrioh, Moment and Movement in A r t , "Journal of the Warburg and Courtauld I n s t i t u t e s " ^ .""*27^ Í"9<j5", s. 293-306.

4 j w . , s.

298

UR

Jw., s. 299. Gombrieh powołuje się tu na pracę G.A.Millera, The^Maglcal Number S.even plus and minus 2.

9

jci^sin, Verbal a n d \ fisualT~Aff:ii5^tiiesT^few*^Haven T97öTsi7"'T-T2T'"

-*®Tę samą konkluzję zawiera tegoż autora Sztuka .1 .percepcja wzrokowa. Psychologia twórczego oka. Tłum. J.Maoh, Warszawa' 1978 T l w y d . oryg. 195**/,szczególnT e r o z d z i a ł Poję c i a jpostrzeżenlowe,

s.

56

К 4

R.Arnheim, Spaoe a s an Imaąe of Time, loc.cit. Wypowiedź ta została przygotowana na cykl wykładów w Berkeley w 1975 r. poświę­ conych nieśmiertelności duszy. W stwierdzeniu, że wypadki czasowe są przez umysł przenoszone w dziedzinę wyobrażeń przestrzennych Arnheim upatruje pooieohę "zarówno dla wierzĄoych, jak niewierzą­ cych", gdyż: "w bezpiecznej, bezczasowej przestrzeni można przy­ jąć słowa pitagorejskiego filozofa Alkme&na: człowiek umiera, gdyż nie może połączyć początku z końcem", loo.cit., s. 12. Po­ dobnie, choć bez scjentycznego wsparcia i wcześniej, pisał Boles­ ław Miciński w eseju o Kancie: "Podział sztuk na "przestrzenne" i "czasowe" należy do ciekawszyoh rozdziałów w historii estetyki. Ale to już historia. Żyje jeszcze w świeżej pamięci osiemnasto­ wieczny wdzięk Abbé Dubos, pamięć przechowała zimne stronnice "Laokoona", podobne do płyt stalowych, na których ostry rylec Lessinga z precyzją kreślił antyczne linie. Tyle z tej teorii zos­ tało w pamięci zwykłego przyjaciela sztuk. W istocie nie jest tak, jak myśleli Dubos czy Lessing. Podział sztuk na przestrzenne i czasowe jest, jeśli nie fałszywy, to co najmniej chwiejny. Malo­ widło jest, zapewne, przestrzenne w sensie fizyoznym, ale w prze­ życiu wolno konstruujemy Rembrandta i w miarę upływających lat

- 5b

-dostrzegamy coraz to nowe cienie na ramieniu Betsabe, podobnie jak w miarę lat upływających coraz to nowe zmarszczki rozpięte na ramie oczodołów łowią w swoją sieć gasnącą źrenicę i płowiejącą z wolna tęczówkę. ¥ czasie ogarniamy przestrzeń kamiennego nieba, na którym Michał Anioł utrwalił dzieje tego świata: przeszłość i przyszłość. Teraźniejszość? Nie ma teraźniejszości: jest tylko pamięć i oczekiwanie. Tak ma się rzecz ze sztukami rzekomo prze­

strzennymi", Bi-Miciński, Portret Kanta, "Znak" t. ,2, 19^7, nr

6

s.

6 2 2

*5 2 /

P.Francastel, Twórczość malarska 1 społeozeństwo. Tłum. A. Szczepańska, Warszawa 1973» szczególnie s. 59-59T

^ J w . , s.

1 0 3

^**Jw., s.

5 6

•^Jw., s. 109. Nb. w toku wywodu autor nie zawsze konsekwent­ nie rozgranicza czas w obrazie, czas dzJ-eła i czas odbiorcy, co po części widać.już w przytoczonych cytatach.

5

5 7

9 2

■*®R.Arnheim, Sztuka i percepcja wzrokowa, loc.cit., s. 15.

59

Sławiński, Przestrzeń w litera turze.. Elementarne jrozróż- nienia i ws.tępne . o c z y w ^ t o?Qi^ iTT^Prz^s^^zeiÇÎ ^ Ï i T ^eÎÎura Z dzie~-[ y r ^

0

J.Białostocki, Czas w sztukach plastycznYCh. Kategorie i p r o b l e m y . Referat wygłoszony na posiedzeniu Oddziału Warszawskie­

go Stowarzyszenia Historyków Sztuki 13 I 1981 r. Wskazane tu problemy zostały wymienione w referacie, a także w dyskusji nad

•nim. "

E.Balcerzan, Przes.trzenie tekstu, i teksty przestrzeni. "Pa­ miętnik Literacki" t. 71, 1980, z. 4, s. 3·

fi 1

J.Łotman, Problem przestrzeni artystycznej. Tłum. J.Faryno, "Pamiętnik Li t е Г а ^ Ш Г ' Н ь Т ^ Т ’Т 1 9 7 < Г р Т Г ^ П З .

6Ц

/tam trochę na marginesie wywodu/ przedstawia H.Markiewicz, Ut

pictura pofisis ... Dzieje toposu i problemu, loc.cit., s.

1 8

~ I ,l~ ~ --- 1 'III.______' M* - 1*- ·~ι** — ~ * ** *~ ·** ”

5 J . l otman, Zagadnigala p r z e s t r ^ e j ^ ą r t Y ^ ^ n e j w prozie Gg-

gola, Semiotyka kultury, loc.cit., s. 243.

^M.Uachtin, Formy czasu 1 czasoprzestrzeń w powieści, w: te­ goż Problemy literatury i estetyki. Tłum. W.Grajewski, Warszawa

1

”1

67

8 7

68

69 '

Często podkreślane "prekursorstwo” Bachtina wobec później^ szych prac semiotycznych /trudne do określenia ohociażby ze wzglę­ du na bardzo zróżnicowany charakter tych ostatnich/ wymagałoby osobnego rozpatrzenia. Zasadnicza różnica zdaje się leżeć w tym, że "Bachtin zajmuje się nie tyle teoretycznym uzasadnieniem ana­ lizy śemiotycznej, ile stosuje ją ± weryfikuje w badaniu empirycz­

55

-Słowo i obraz. Materiały Sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce. Pod гесГГ^А.MorawińskieJ, Warszawa 1982, s. 35·

7°B.Uspienski, Study of Point of V i e w : Spatial and Temporal Form., Université di'UrbïnoT^^WorÊÎng^Papers and pre-publication, , Urbino 1973.

7 ^Tenże, Strukturalna wspólnota różnych rodzajów sztuk /na przykładzie malarstwa 1 literatury/, w: Semiotyka kultury, loc. сГГГ; Г.

2

^ T e n ż e , Study of Point of V i e w , loc.cit., s. 3.

^ J w . , s.

20

2 3

poetyckich por. też G.Bachelard, Literacki obraz kuźni. Tłum. A. Tatarkiewicz, w: tegoż Wyobraźnia poetycka, Warszawa 1975» s. 255

n n #

•yh

B.Uspienski, Strukturalna wspólnota różnych rodzaj ów sztuk, loc.cit., s. 211.

75_{B.Uspienski, powołując się przede wszystkim na badania J.}

Lotmana wskazuje na doniosłość problemu "początku" £ "końca" dla ogólnego kształtowania się kultury, jw., s. 220 n. Na ten temat' też M.Porębski, O wielości przestrzeni, 'w: Przestrzeli w litera­ turze, l o o . c i t . ,' в Г Ж Ж .

' Na ten temat także M.Schapiro, Niektóre problemy semlotyoz-

ne sztuk plastycznych: pola i.nośniki znaîtôwobri^

problemy i metody współczesnej nauki o sztuce, loc.cit.,_{—"N * Д ^ ^ . «■« . *4 .«» — Jk *■» I J ll~ I ... ... — ~ J »-- * '} s .

28

2 8 7

77 Problem "ramy" jest częścią szerszego zagadnienia zamknię- i otwarcia przestrzeni symbolicznej oraz znaczenia "począt-i "końca" w tworzen"począt-iu gran"począt-ic przekazu artystycznego - por.

znaczeniu "końoa" i "początku" w przeka- Semiotyka kultury, loc.cit.,,s. ' Potrzebę takiego stawiania sprawy podkreśla E.Balcerzan, Przestrzenie tekstu 1 teksty przestrzeni,! loc.cit., s. 7.

' N a s u w a się tu pewna marginalna uwaga, dotycząca zresztą nie tylko B.Uspienskiego. Otóż w badaniach porównawczych materiał literacki niemal z reguły analizowany jest nieporównanie bardziej wnikliwie niż przykłady z dziedziny sztuk plastycznych, co jest bez wątpienia wynikiem przygotowania autorów, wychodzących na ogół od badań nad literaturą. Ta niewspółmierność, odczuwana wy­ raźnie przez historyka sztuk plastycznych, powinna być z kolei przestrogą dla niego samego, gdy sięga po tę problematykę.

80

Określenie E.Balcerzana, Metafora a 1 interpretacja, "Teksty" 1980, nr 6 / 5 V , s. 55.

81