Adaptowanie historii

W ciągu ostatnich dwóch dekad pojawia się coraz więcej badań poświęconych rodzimym formom refleksji o przeszłości na subkontynencie indyjskim. Przed-stawienie tych badań, w szerszym sensie stanowiących ważny kierunek w aka-demickiej refleksji nad tradycjami subkontynentu, wymagałoby poświęcenia zagadnieniu odrębnej i obszernej pracy, wspartej stosownym rozeznaniem i znajomością tradycji literackich, które stanowią podstawę ich analizy. Poza badaczami przedstawionymi poniżej (S. Sharma, A. Busch) oraz w kolejnym podrozdziale (V.N. Rao, D. Shulman i S. Subrahmanyam) należy wymienić chociażby przedstawicielkę indyjskiej rodzimej szkoły historycznej, Romilę Thapar (zob. Thapar 2013), czy wywodzącą się z tej samej szkoły Kumkum Chatterjee (zob. Chatterjee K. 2005). Wpisanie niniejszej książki w ten sto-sunkowo nowy kierunek badań implikuje konieczność nieco szerszego na-wiązania do najbliższych jej tematycznie prób pisania o formach refleksji nad przeszłością wykorzystujących teksty poetów nurtu rīti bądź jego prekursora, Keśawdasa.

Badacze Indii, w tym ich przeszłości i pochodzących z ich rejonu form refleksji nad przeszłością, nie zawsze skutecznie radzili sobie z istotnym prob-lemem natury pojęciowej. Wynikał on z tego, że Indie – w wyniku prób wtło-czenia szeregu kultur ogromnego obszaru w jedne ramy konceptualne i poli-tyczne – często były postrzegane całościowo, przez pryzmat zachodnich pojęć o mocy uniwersalizującej. Konieczne było zatem odwrócenie paradygmatu myślenia o tym, co rozumiano pod pojęciem Indii. W oczywisty sposób ta teoretyczna transformacja dokonała się już na łonie studiów postkolonialnych.

Niemniej, jeszcze w ostatnich dwóch dekadach XX w., wśród rodzimych hi-storyków indyjskich znaleźli się tacy, którzy dostrzegali, że powstające histo-riografie są wciąż w znaczącym stopniu rezultatem uznania prymatu państwa narodowego, racjonalizmu i obiektywizmu. Historiografie te świadczą zatem – jak można to zwięźle ująć – o nieprzerwanym trwaniu dominacji kulturowej, pomimo ustąpienia Brytyjczyków z Indii w 1947 r.²¹¹ Na szczególną uwagę zasługują tu przedstawiciele grupy Subaltern Studies. Ideologiczną i meryto-ryczną podstawę projektu pierwszych przedstawicieli, wokół którego skupiali

211 Teoria kolonializmu J. Kieniewicza umożliwia rozumienie dominacji jako stanu trwa-jącego także po ustąpieniu zewnętrznego systemu panutrwa-jącego. Więcej na temat koncepcji dominacji i jej trwania po odejściu Brytyjczyków z Indii w: Kieniewicz 1986.

II.4. Adaptowanie historii 111

się późniejsi członkowie grupy, stanowił postulat tworzenia własnej, czyli in-dyjskiej historii Indii. Stanowił on, jak uważam, ważny etap w adaptowaniu historii do specyfiki subkontynentu indyjskiego – przyczynił się do zmiany paradygmatu rozumienia i sposobu badania „Indii”, a w rezultacie umożliwił lub co najmniej ułatwił adaptację pojęcia historii do tejże specyfiki.

Na początku lat 80. XX w. kilku młodych naukowców²¹² oraz jeden do-świadczony badacz, Ranajit Guha, zainicjowali debatę nad statusem hi-storiografii kolonialnej najnowszych dziejów Indii Brytyjskich oraz histo-riografii postkolonialnej pierwszych dekad istnienia nowych państw Azji Południowej (zob. Guha 1994a, I wyd. 1982). Szesnastopunktowy program, przedstawiony przez seniora grupy Subaltern Studies, zakładał m.in., że ist-niejąca historiografia Indii Brytyjskich stanowi swoiste studium niepowodzeń (por. Guha 1994b: 7). Scharakteryzował on dwa zasadnicze nurty historiografii tego okresu: brytyjski kolonialny i indyjski narodowościowy. Określił je mia-nem kolonialnej (nurt brytyjski) i neokolonialnej (nurt narodowościowy) histo-riografii „elit” (ang. elitist historiography of the colonialist or neo-colonialist type) (por. Guha 1994b: 1). Pierwszy miał wykazywać, że samodzielne rządy elit indyjskich, tj. bez udziału Brytyjczyków, byłyby niemożliwe. Dowodził tym samym braku umiejętności politycznych Indusów. Drugi nurt, współtwo-rzony przez kręgi indyjskiej „burżuazji”, służył wizji przejmowania władzy z rąk brytyjskich. Przynależący do niego historycy mieli pomijać w swej narra-cji podmiotowość niższych warstw społecznych. Żaden z tych nurtów nie wy-jaśniał, jak postulował R. Guha, rzeczywistej natury indyjskiego nacjonalizmu.

Badacze z kręgu Subaltern Studies wierzyli poniekąd, że dostrzegli istotną, ale niedocenianą lub wręcz niezauważaną wcześniej, część dziejów subkontynen-tu. Ich prace stanowiły z jednej strony protest, z drugiej zaś nowatorską pró-bę opisu genezy i rozwoju indyjskiego nacjonalizmu, a także própró-bę własnego rozwiązania problemu historii. Konstruktywny charakter krytyki historiografii

„elit” miał wyrażać się we wskazaniu celowości wypełniania braków dostrze-żonych w obrębie istniejących nurtów historiografii. Guha w szóstym punk-cie fundacyjnego tekstu napisał, że „ubóstwo tej historiografii ponad wszelką

212 Partha Chatterjee, Shahid Amin, Gyan Prakash, a spoza Indii także David Arnold i Da-vid Hardiman. W kolejnych latach działalności grono badaczy publikujących w ramach projektu sukcesywnie się powiększało. Do grona tego należeli m.in. Dipesh Chakrabarty, Gyanendra Pandey, Sumit Sarkar, Gautam Bhadra, Saurabh Dube, Gayatri C. Spivak, Bernard Cohn czy Sudipta Kaviraj.

wątpliwość objawia się w jej niemożności zrozumienia i oceny większości składowych owego nacjonalizmu (…)”²¹³.

Ewa Domańska, pisząc o nurtach alternatywnych dla tzw. post oświe-ceniowej historii akademickiej, dla których centralnym było zagadnienie przeszłości, dokonała rozróżnienia na dwa rodzaje pisarstwa historycznego.

Tradycyjne, do którego można przypisać historiografię kolonialną, nazywa historią konwencjonalną. Po drugiej stronie stawia cały szereg nurtów, które zrodziły się w Europie, głównie w drugiej połowie XX w. Jeśli przyjrzeć się liście cech obu historii teksty Subaltern Studies, szczególnie w późniejszym okresie działalności grupy, bliskie są temu, co w ujęciu E. Domańskiej cha-rakteryzuje historie niekonwencjonalne, tj.: przeciw-historia, odwołania do prac i koncepcji Michela Foucaulta, wartości zamiast konwencji, reprezenta-cja zamiast opisu, subiektywizm, nierzadko zaburzenie związku przyczynowo--skutkowego, szczerość (zamiast prawdy), fragmenty (zamiast czasu linearne-go), krytyka (zamiast „fetyszu faktu i genezy”), historia rewindykacyjna czy insurekcyjna (w miejsce historii zwycięzców). I ostatnia, ale niezwykle istot-na cecha historii niekonwencjoistot-nalnej: oddanie sprawiedliwości przeszłości, udzielenie głosu tym, których go pozbawiano (zamiast roli przypisywanej hi-storii konwencjonalnej czyli legitymizacji istniejącej władzy) (por. Domańska 2006: 78)²¹⁴.

213 „(…) the poverty of this historiography is demonstrated beyond doubt by its failure to understand and assess the mass articulation of this nationalism (…)” (Guha 1994b: 3).

Punktami krytycznymi demaskującymi ułomność istniejących nurtów historiografii są według R. Guhy momenty takie jak powstanie przeciwko ustawom Rowlatta w 1919 czy akcja „Quit India” w 1942 r. Momenty te są skutkiem autonomicznego działania mas, które posiadają świadomość polityczną, a w konsekwencji stają się podmiotem historii (por. Guha 1994b: 3).

214 Poszczególne cechy historii niekonwencjonalnej charakteryzują studia prowadzone w ramach grupy Subaltern Studies w różnych momentach jej rozwoju, ale próba opisania ich pisarstwa za pomocą klasyfikacji zaproponowanej przez E. Domańską pokazuje, że metodologię i praktykę grupy można wpisać w nurt przemian zachodzących w europej-skich środowiskach akademickich. Podobieństwa między przemianami zachodzącymi w myśli europejskiej i w obrębie grupy Subaltern Studies pozwalają wręcz spojrzeć na projekt jak na swoisty fenomen modernizacji kulturowej. Dominacja zrodzona w warun-kach kolonialnych nie zanika wraz z ustąpieniem władzy kolonialnej. W wypadku przed-stawicieli grupy Subaltern Studies jednym z objawów dominacji byłoby to, że odczuwali konieczność działania i odnoszenia sukcesu poza Indiami, kierując się ku byłej metropo-lii. Dominacja kulturowa, która nie zniknęła z Indii wraz z ustąpieniem Brytyjczyków

II.4. Adaptowanie historii 113

Centralny dla grupy postulat, by historiografia Indii uwzględniała głos

„podporządkowanych” (ang. subaltern – ‘podporządkowany’, ‘podwładny’,

‘oficer niższy rangą’), był w zauważalnym stopniu refleksem wyrażanej przez Edwarda P. Thompsona czy Erica Hobsbawma²¹⁵ konieczności włączenia do nurtu historii klasy robotniczej. Projekt wierny był również pod wieloma względami francuskiej szkole Annales, postulującej zerwanie z prymatem historii politycznej²¹⁶. Niemniej grupa Subaltern Studies starała się pokazać wielopoziomowość i pluralizm Indii. Ujawnia to zarówno artykuł programowy (tj. Guha 1994b), jak i spojrzenie na zakres badań i odzwierciedlające je spek-trum prac publikowanych w ramach projektu²¹⁷. Podejmowanie różnorodnej tematyki, przyjmowanie różnych perspektyw badawczych przez przedstawi-cieli tej grupy można scharakteryzować jako pisanie o „fragmentach”. Umoż-liwiło to im zbliżenie się do specyfiki i natury dziejów subkontynentu. Ich dostosowanie historii do warunków indyjskich polegało właśnie na dążeniu do regionalizacji i ukazaniu niejednolitości przedmiotu badań. Zróżnicowanie przedmiotu ich badań związane było jednocześnie z wykorzystaniem i uzna-niem za źródła historyczne materiałów niearchiwalnych, przekazów ustnych,

w 1947 r., jest siłą determinującą myśl, tematykę, metodologię i język, którymi posługi-wali się współtworzący grupę Subaltern Studies przedstawiciele historii czy antropologii kulturowej.

215 Brytyjscy historycy marksistowscy, twórcy tzw. historii „oddolnej” (ang. history from below).

216 Wiodące idee projektu i narzędzia, którymi posługiwali się przedstawiciele grupy, w przeważającej mierze były odzwierciedleniem wielu kierunków i trendów popularnych w akademii europejskiej, zwłaszcza różnych ujęć postkolonialnych. W swoich publika-cjach członkowie grupy Subaltern Studies często odwołują się do koncepcji orientalizmu Edwarda Saida. Filozoficzne podstawy argumentacji tego ostatniego, oparte na myśli fi-lozofa marksistowskiego Antonia Gramsciego oraz Michela Foucaulta zaadaptowali do własnych potrzeb. W wypadku odwołań współtwórców Subaltern Studies do M. Foucau-lta szczególne znaczenie miała jego archeologia wiedzy oparta na badaniach instytucji (więziennictwo, psychiatria, szpitalnictwo, akademia) oraz tworzenie biopolityki i dys-kursu kulturowo-społecznego.

217 Już w pierwszym tomie, opublikowanym w ramach projektu Subaltern Studies nakła-dem wydawnictwa Oxford University Press, była to zróżnicowana tematyka dotycząca:

stosunków agrarnych i komunalizmu w Bengalu w latach 1926–1935; drobnej produkcji rolniczej, zadłużenia wsi i uprawy trzciny cukrowej we wschodnim Uttar Pradeś w latach 1880–1920; powstania Gudem-Rampa w latach 1839–1924; ruchu chłopskiego w Awad-hu, 1919–1922 (zob. Guha 1994a).

w tym historii mówionej, w różnych językach lokalnych, pochodzących z roz-maitych kręgów społecznych²¹⁸. Współautorzy i późniejsi członkowie projek-tu usiłowali często wyłożyć genezę indyjskiego nacjonalizmu, a więc ważnej podbudowy historii uprawianej na Zachodzie. Czynili to bez pominięcia istoty szczególnie ważnych dla Indii mikrohistorii. I chociaż założenia projektu wy-rażone przez R. Guhę wskazują, że uprawiany przez nich rodzaj historiografii był, podobnie jak historiografia narodowościowa, w ogromnej mierze produk-tem „neokolonialnym”²¹⁹, to prace Subaltern Studies można uznać za ważny i autorytatywny²²⁰ przykład adaptacji osiągnięć humanistyki europejskiej do warunków lokalnych²²¹.

Przedstawione niżej oraz w kolejnym podrozdziale badania poświęcone formom refleksji o przeszłości na subkontynencie indyjskim przynależą zarów-no do rodzimej, jak i zachodniej tradycji intelektualnej²²². Sytuują się w opo-zycji do stereotypowych opinii na temat indyjskich tradycji intelektualnych.

Współcześni historycy i historycy kultur literackich, omówieni w dalszej części prowadzonego tu wywodu, wyraźnie określają swój stosunek do tych opinii i sądów o „braku historii w Indiach” przedkolonialnych. W związku z tym można tego rodzaju badania uznać za nowe reakcje na podobne sądy.

218 Przy czym w dużej mierze, zgodnie z założeniami programowymi, przedstawiciele Subaltern Studies skupiali się na uznanych za wykluczone z historii środowiskach wiej-skich czy robotniczych.

219 Por. użycie tego terminu przez R. Guhę (nie w odniesieniu do projektu grupy, ale w odniesieniu do innych historiografii) w: Guha 1994b: 1.

220 Autorytatywność ta nie polegała, choć na pewno była w dużej mierze oparta, na popu-larności, jaką przedstawiciele grupy cieszyli się w zachodnich ośrodkach akademickich (wielu z nich kontynuowało ścieżkę kariery akademickiej w Europie i Stanach Zjedno-czonych). O autorytecie grupy Subaltern Studies można mówić przede wszystkim z uwa-gi na szerokie naśladownictwo, którym się cieszyła, również poza Indiami. Na przykład w Ameryce Łacińskiej w 1992 r. powstał, inspirowany działalnością indyjskiej grupy Subaltern Studies, zespół badawczy Johna Beverleya i Ileany Rodríguez. Por. np. Legras 2004: 125–127.

221 W powyższej charakterystyce piśmiennictwa grupy Subaltern Studies wykorzystałem własne badania prowadzone pod kierunkiem prof. Jana Kieniewcza w latach 2006–2008.

W powyższym opisie wykorzystałem także fragmenty opublikowanego tekstu (tj. Borek 2014), poświęconego w całości grupie Subaltern Studies, poddając je modyfikacjom.

222 Jak zaznaczam poniżej w toku prezentacji pracy S. Sharmy, pomimo przynależno-ści do indyjskiej akademii, inspiracja do podjęcia i kierunek badań pozostają w przynależno-ścisłym związku z pracami powstającymi aktualnie na Zachodzie.

II.4. Adaptowanie historii 115

Przyznając pierwszeństwo omówienia przedstawicielom indyjskich kręgów akademickich, warto spojrzeć na próbę historycznego odczytania tekstów przy-należących do nurtu rīti, opisaną w pracy pt. Literature, Culture and History in Mughal North India 1550–1800 (Sharma 2011). Sandhya Sharma, jej autorka, jest historykiem wykształconym i pracującym w Indiach. W historię reakcji na sądy o braku historii w Indiach wpisuje ona swoją pracę expressis verbis:

Powszechnie uznawano, że umiejętność pisania przez Indusów historii oraz ich świadomość dziejów wykształciły się na skutek kontaktu²²³ z Zachodem w XIX wieku. Nawet ci historycy, którzy próbowali badać możliwości historii w językach regionalnych, mogli co najwyżej pisać quasi-historię²²⁴.

Sharma, zainteresowana przede wszystkim procesami politycznymi i spo-łecznymi na subkontynencie w XVII i XVIII w., a przy tym świadoma to-czących się w jej środowisku sporów wokół źródeł historycznych, uznała zasadność rewizji innych, nieuznawanych dotychczas za tego rodzaju źród-ła, materiałów pochodzących z okresu wczesnej nowożytności (por. Sharma 2011: ix). We wstępie do swojej pracy S. Sharma uzasadnia wybór przedmiotu własnych badań, odwołując się do tych prowadzonych na Zachodzie. Pisze, że „literatura okresu rīti zyskuje znaczenie źródła historycznego w świetle niedawnej krytyki literackiej”²²⁵. Jak wynika z krótko poruszonego przez nią zagadnienia tropów retorycznych oraz sytuowania bądź analizy tekstów w ich kontekstach historycznych, kulturowych i ideologicznych, inspirację dla jej badań stanowią założenia Nowej Historii i Nowego Historyzmu (por. Sharma 2011: 9). Zauważa ona, że „nie tylko określone teksty, ale [także] literatura pod każdą postacią może być wartościowa dla historyków”²²⁶. Odwołuje się rów-nież do aktualnie wiodących na Zachodzie propozycji metodologicznych, które

223 Czasownik encounter, który w przekładzie substantywizuję, tłumaczę jako „kontakt”, wykorzystując koncepcję „Spotkania” J. Kieniewicza (por. np. Kieniewicz 2005).

224 „It was generally held that the skill of history writing amongst Indians and their con-sciousness of the past evolved as they encountered the West in the nineteenth century.

Even those historians who attempted to explore the possibilities of history in vernaculars could at best write ‘quasi history’” (Sharma 2011: 158).

225 „Riti kal literature assumes significance as a source of history in the light of recent literary criticism” (Sharma 2011: 9).

226 „(…) not only codified texts, but literature in any form which may be valuable for historians” (Sharma 2011: 9).

umożliwiają czy ułatwiają historyczne odczytanie tekstów literackich powsta-łych na subkontynencie (m.in. V.N. Rao, D. Shulman, S. Subrahmanyam, Sh.

Pollock, K. Chatterjee) (por. Sharma 2011: 9–10). Tyle o niezmiennie zachod-nich inspiracjach i uzasadnieniu podjęcia badań opartych na tekstach litera-ckich przez historyka przynależącego do indyjskich kręgów akademilitera-ckich.

Sharma analizuje teksty w języku bradź, próbując określić, w jaki sposób mogą one stanowić źródło historii i na ile narracje, które w nich odczytuje, sta-nowią wiarygodne opowieści. Określając przydatność tych tekstów dla histo-ryka, badaczka zauważa podobieństwo między częścią z nich a współczesnymi im kronikami w języku perskim. Treści zawarte w tych pierwszych, jak zauwa-ża, dostarczają historykowi szeregu zupełnie nowych informacji, które pozwa-lają na lepsze zrozumienie procesów w obrębie historii społecznej i kulturowej (por. Sharma 2011: 158). Ważnym celem studium S. Sharmy jest wydobycie informacji pozwalających np. na rekonstrukcję obrazu miast czy uprawianych zawodów. W zaproponowanej przez badaczkę analizie i interpretacji strof poe-tów, takich jak Keśawdas, Matiram, Lal Kawi czy Sudan, uwaga skierowana jest na sposoby odwoływania się poetów do zasobów indyjskiej tradycji in-telektualnej. Nawiązuje do zagadnienia wykorzystania konwencji poetyckiej sanskryckiej literatury kāvya. Należy jednak zauważyć, że ujęte w strofach treści interpretuje nierzadko jako rodzaj „obiektywnego” nakreślenia przez poetę realistycznego obrazu przeszłości²²⁷. Równocześnie prowadzone przez nią badania pozwalają zauważyć podyktowaną miejscem i czasem powstawa-nia tekstów rīti zmienność rodzaju „historii” i politycznego charakteru wyra-żanych stwierdzeń i postaw reprezentowanych przez poetów. Wiele miejsca w książce poświęca koncepcji królewskości i uzależnionym od sytuacji patrona modyfikacjom, jakim ta koncepcja była poddawana. Sharma skłania się także ku opisowi zależności między analizowanymi tekstami a współczesnymi im praktykami społeczno-kulturowymi, polegających na ich wzajemnym konstytu-owaniu się. Obecność w poematach dyskursu związanego z władzą interpretuje na dwa sposoby. Jeden z nich jest związany z funkcją poety, która polegała na instruowaniu władcy i dostarczaniu mu wskazówek właściwego postępowania.

Sugeruje tym samym, że teksty te miały charakter normatywny, podobnie jak w wypadku wielu dzieł klasycznej literatury sanskryckiej, na których wzorują

227 Por. np. szczegóły dotyczące wyglądu fortecy, jakie S. Sharma odtwarza na podstawie poetyckiego opisu miasta (Sharma 2011: 190–191).

II.4. Adaptowanie historii 117

się poeci nurtu rīti. Drugi wniosek płynący z jej interpretacji oddaje wyrażone przez S. Sharmę spostrzeżenie, że dyskurs w tych tekstach służył zapewnie-niu poparcia społeczeństwa, w tym także jego „niewykształconych mas” (ang.

unlettered masses) (por. Sharma 2011: 159). Sharma porusza w swojej pracy również problematykę historycznego uwikłania literatury czy dynamiki wzro-stu znaczenia języka bradź wobec ugruntowanej pozycji społecznej, kulturowej czy politycznej, jaką języki perski i sanskryt miały w północnej części subkon-tynentu indyjskiego od końca XVI do początku XIX w.

Dla metody analizy prowadzonej w kolejnych rozdziałach niniejszej książ-ki szczególnie istotna jest część prac A. Busch. Mowa tu o refleksie tych spo-śród jej zainteresowań badawczych, których celem jest identyfikacja form zapisu przeszłości w poezji dworskiej tradycji literackiej języka hindi okresu wczesnej nowożytności. Dotychczasowym rezultatom swoich badań, które można by określić właśnie jako próby identyfikacji form zapisu przeszłości, A. Busch poświęciła trzy artykuły (Busch 2005; 2012; 2014), z czego dwa w całości (2005; 2012)²²⁸. Pierwszy z nich dotyczy trzech dzieł Keśawdasa:

Pięćdziesiąt dwie strofy o Ratanie (Ratanbāvanī) z ok. 1583 r., Czyny Wir Sinha Deo (Vīrsiṃhdevcarit) z 1607 r. oraz Światło księżycowe chwały Dźahangira (Jahāṁgīrjascandrikā) z 1612 r. (zob. Busch 2005). Drugi artykuł dotyczy pochodzącego z 1585 r. tekstu pt. Opowieść o życiu Mana Sinha (Māncarit) autorstwa Amrita Raja (Amr̥t Rāy) (zob. Busch 2012). Ostatni artykuł, niedaw-no wydany, dotyczy dzieła o tym samym tytule co ostatni z wymienionych tu tekstów, ale skomponowanego dekadę później przez innego poetę, Narottama Kawiego (Narottam Kavi), ponownie dzieła Keśawdasa pt. Czyny Wir Sinha Deo, a także poematu Matirama Klejnot pożądania (Lalitlalām)²²⁹, prawdopo-dobnie z ok. 1660 r. (zob. Busch 2014).

A. Busch sytuuje swoje badania nad poezją dworską wczesnej nowożytno-ści w obrębie akademickich prób opisu „odmiennych form historii” (ang.

dif-228 Omawianej tu problematyce historycznej A. Busch poświęca także fragmenty swojej książki. Zob. np. A. Busch 2011a: 88–90.

229 A. Busch tłumaczy ten tytuł na język angielski jako Finest Lover, tj. Najlepszy kocha-nek. Biorąc pod uwagę możliwe znaczenia lalit (por. HŚS 4265), tytułowego kochanka należałoby tu rozumieć jako tego, który jest ‘pożądany’. Dla zaproponowanego wyżej przekładu tytułu dzieła na język polski przyjęto za punkt wyjścia znaczenie przymiot-nikowe lalit – ‘piękny’, ‘kochany’, ‘pożądany’ oraz rzeczowprzymiot-nikowe lalām – ‘ozdoba’,

‘klejnot’ (por. HŚS 4265–4266).

ferent modes of history) (Busch 2005: 34) oraz w opozycji do stereotypowych sądów. Wydaje się przy tym, że nader optymistycznie ocenia obecną sytuację.

Tak badaczka pisze o zmianie paradygmatu myślenia o indyjskiej świadomości

„historycznej”:

Podczas gdy w okresie kolonializmu przykłady strategicznych pominięć i litera-ckich popisów, odnajdywane w indyjskiej poezji historycznej, mogły prowadzić badaczy do potępiania „braku wrażliwości historycznej Indusów”, w obecnym okresie postkolonialnym niemal powszechnym już zjawiskiem jest uznawanie, że inne ludy, w innych miejscach i czasach, eksponowały formy świadomości i eks-presji historii, które mogły być radykalnie odmienne od tych [znanych] zachodniej nowoczesności, ale nie mniej ważne z powodu tej odmienności²³⁰.

Busch czyni ważne zastrzeżenie, które przyjmuję za obowiązujące także w niniejszej książce. Zgodnie z nim kategoria poezji historycznej (aitihāsik kāvya), funkcjonująca dziś w języku hindi, najprawdopodobniej nie stanowiła koncepcji istotnej w badanym okresie historii literatury i obszarze subkontynen-tu indyjskiego (por. Busch 2005: 32)²³¹. Posługując się w odniesieniu do przed-miotu badań określeniem „poezji jako historii” (ang. poetry as history), „poezji historycznej” (ang. historical poetry) czy „poematów historycznych” (ang. hi-storical poems), badaczka zwraca uwagę, że nie można zapominać o wymiarze literackim utworów Keśawdasa, które analizuje (por. Busch 2005: 33)²³².

230 „Whereas in the colonial period the types of strategic omissions and literary flourishes found in Indian historical poetry may have prompted scholars to decry the ‘Hindu lack of historical sensibility’, in our current postcolonial age it is almost a commonplace to recognize that other peoples in other places and times have exhibited forms of historical consciousness and expression that may be radically different from those of western

230 „Whereas in the colonial period the types of strategic omissions and literary flourishes found in Indian historical poetry may have prompted scholars to decry the ‘Hindu lack of historical sensibility’, in our current postcolonial age it is almost a commonplace to recognize that other peoples in other places and times have exhibited forms of historical consciousness and expression that may be radically different from those of western