Pojęcie ADR, czyli alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ang.
Alternative Dispute Resolution), jest zazwyczaj kojarzone ze sporami
cywilnymi lub sprawami pomiędzy przedsiębiorcami, toczącymi się (lub mogącymi toczyć) w sądach cywilnych. Warto jednak mieć świadomość, że niektóre z tych metod można stosować także w sprawach administra-cyjnych, prowadzonych przed różnymi organami administracji publicznej, a następnie przed sądami administracyjnymi.
Działalność gospodarcza jest w wielu dziedzinach ściśle regulowana i regla-mentowana. Dlatego trudno wyobrazić sobie funkcjonowanie przedsiębiorców bez kontaktów z organami administracji publicznej (zresztą również osoby fizyczne nie mogą od administracji zupełnie się oddzielić). Nie widać przy tym tendencji do ograniczania regulacji. Inflacja regulacji to trend nie tylko polski, ale raczej ogólnoeuropejski czy wręcz ogólnoświatowy. Wiążą się z tym okre-ślone problemy i przeszkody dla tych, którzy z administracją mają styczność. Wiadomo bowiem, że sprawy przed organami administracji często trwają dłużej, niż większość stron by chciała, a czas trwania postępowań chociażby w sprawach inwestycyjnych ma ogromne – jeśli nie kluczowe – znaczenie.
Zwykłe postępowanie administracyjne nie musi być długotrwałe, niemniej w wielu przypadkach ciągnie się długo. Sposobem na uniknięcie takiego problemu mogą być właśnie alternatywne metody rozwiązywania sporów, a wśród nich przeprowadzenie mediacji.
Mediacja w administracji
Postępowanie mediacyjne w ramach prowadzonego postępowania admini-stracyjnego jest nowością w polskim systemie prawnym. Zostało wprowa-dzone nowelizacją Kodeksu postępowania administracyjnego, która weszła w życie 1 czerwca 2017 r. Trudno jeszcze ocenić, na ile mediacja przyjęła się w urzędach (nie ma zbiorczych statystyk pozwalających ferować ogólniejsze oceny). Jedną z największych obaw przy wprowadzaniu tych przepisów była bowiem niechęć i brak tradycji mediowania wśród urzędników, przyzwy-czajonych do władczego (decyzyjnego) sposobu załatwiania spraw. Z drugiej
jednak strony mediacja i kształt przepisów ją regulujących obecnie daje duże możliwości przyspieszenia postępowania i załatwienia sprawy w sposób zgodny z oczekiwaniami danego przedsiębiorcy czy strony postępowania.
Poszczególne rozwiązania dotyczące mediacji mogą korzystnie oddziały-wać na czas i efekt postępowania administracyjnego.
Po pierwsze, korzystna jest już sama dostępność mediacji. W zależności od kręgu stron sprawy kodeks przewiduje możliwość prowadzenia mediacji za-równo na linii organ – strona, jak i pomiędzy samymi stronami postępowania, które pozostają w sporze (art. 96a § 4 k.p.a.). Obie opcje są potencjalnie bardzo istotne w zależności od potrzeb i kształtu danego postępowania. Można sobie wyobrazić, jakie korzyści przyniesie sprawna mediacja chociażby warunków zabudowy dla inwestycji, która pierwotnie budzi sprzeciw sąsiadów nierucho-mości. W postępowaniu mediacyjnym inwestor mógłby zobowiązać się do wprowadzenia konkretnych rozwiązań dla tych właśnie osób, w postaci np. budowy dodatkowej infrastruktury dla okolicznych mieszkańców. Trudno wyobrazić sobie taki efekt w drodze decyzji administracyjnej.
Po drugie, mediacja upraszcza postępowanie dowodowe. Mediacja może w sporej mierze sprowadzać się do wyjaśniania okoliczności faktycznych (vide art. 96a § 3 k.p.a.), co czasem może sprawiać duże problemy zarówno stronom, jak i organom administracji (organy są zobowiązane zebrać i rozważyć cały materiał dowodowy, aby ustalić tzw. prawdę materialną, czyli rzeczywisty stan faktyczny w danym przypadku; wymagają tego art. 7, art. 77 § 1 i art. 80 k.p.a.).
Po trzecie, mediacja odrywa w pewnym zakresie rozstrzygnięcie od organu administracji publicznej, co czasem samo z siebie jest korzystne dla strony, na przykład z uwagi na wcześniejsze niedobre doświadczenia w tym zakresie (czy to z uwagi na czas trwania postępowania, czy jakość rozstrzygnięcia). Oczywiście mediator nie rozstrzyga sprawy merytorycznie. Mediacja ma jed-nak doprowadzić do załatwienia sprawy w granicach obowiązującego prawa, a strony i mediator mogą w sposób bardziej elastyczny i niestandardowy niż organ proponować określone rozwiązania.
Wreszcie, nawet jeżeli mediacja nie doprowadzi do spodziewanego rezul-tatu, nie będzie to raczej czas stracony. Strony mogą bowiem postanowić, że umieszczą poszczególne ustalenia, co do których są zgodne, w protokole media-cji. Organ będzie miał wówczas te ustalenia wśród zgromadzonych w aktach sprawy dowodów i powinien wziąć je pod uwagę przy rozstrzyganiu sprawy.
Podsumowując, mediacja daje szereg możliwości, które są korzystne i godne rozważenia praktycznie w każdym postępowaniu administracyjnym (przede wszystkim w sprawach inwestycyjnych, związanych z Prawem budowlanym
65
czy zagospodarowaniem przestrzennym, a także w innych postępowaniach, w których występuje kilka stron postępowania).
Ugoda administracyjna
Efektem postępowania mediacyjnego może – ale nie musi – być ugoda ad-ministracyjna. Instytucja ugody była w kodeksie dużo wcześniej niż sama mediacja, ale była bardzo rzadko wykorzystywana w praktyce.
Konstrukcja ugody w Kodeksie postępowania administracyjnego jest dosyć specyficzna, gdyż co do zasady (art. 114 k.p.a.) zawierają ją strony postępowania (zatem jest dopuszczalna wyłącznie w sprawach, w których jest więcej niż jedna strona – co jest pewną wadą regulacji, mediację można prowadzić bowiem nawet w sprawie z jedną stroną, na linii strona – organ), a postępowanie to musi mieć charakter sporny (tzn. interesy stron muszą się różnić).
Ugody nie zawiera się z organem administracji (także w przypadku pro-wadzenia mediacji z organem – efektem takiej mediacji jest wydanie decyzji o uzgodnionej w ramach mediacji treści), ale ugoda podlega zatwierdzeniu przez organ.
Przepisy nie precyzują przesłanek pozytywnych zatwierdzenia, wskazu-ją natomiast, kiedy organ odmówi zatwierdzenia ugody. Art. 118 § 3 k.p.a. wskazuje, że będzie to miało miejsce w sytuacji zawarcia ugody z naruszeniem prawa albo nieuwzględniającej stanowiska organu, którego zasięgnięcie było konieczne, albo naruszającej interes społeczny bądź słuszny interes stron.
Zatwierdzenie ugody nie jest czynnością błahą – postanowienie w tym zakresie może być bowiem wzruszane w odpowiednich trybach administra-cyjnych, nie tylko poprzez zażalenie (art. 119 § 1 k.p.a.), ale na przykład poprzez stwierdzenie nieważności. Tym samym w interesie zarówno stron, jak i organu administracji jest, aby zatwierdzona ugoda była zgodna z prawem. Warto tu odnotować stanowisko sądów administracyjnych, zgodnie z którym:
Postanowienie o zatwierdzeniu ugody ma charakter procesowy, gdyż urucha-mia skutki materialnoprawne dla zatwierdzonej jego mocą ugody. Ma ponadto charakter kontrolny bowiem do obrotu prawnego wchodzi ugoda jako akt merytorycznie kończący sprawę. Art. 118 § 3 określa kryteria odmowy zatwier-dzenia ugody, wśród nich jest zawarcie ugody z naruszeniem prawa. Naruszenie przepisów prawa obejmuje zarówno naruszenie przepisów prawa materialnego oraz przepisów prawa procesowego. Naruszenie przepisów prawa materialnego przejawiać się będzie w takim ukształtowaniu treści ugody, która jest sprzeczna z tymi przepisami, np. gdy przepisy prawa materialnego nie dopuszczają takich następstw prawnych w danym stanie faktycznym. Naruszenie przepisów prawa procesowego przejawia się w naruszeniu trybu formy zawarcia ugody
i elementów jej struktury (wyrok WSA w Warszawie z 21 listopada 2006 r., VII
SA/Wa 1289/06).
Mediacja przed sądem administracyjnym
Co ciekawe, mediacja już od kilkunastu lat funkcjonuje w postępowaniach przed sądami administracyjnymi, chociaż niestety statystyka pokazuje, że jest w zasadzie instytucją martwą.
Zgodnie bowiem z Informacją z działalności sądów administracyjnych w 2017 roku (dostępną na stronie www.nsa.gov.pl) w ubiegłym roku przed
sądami administracyjnymi w całej Polsce prowadzona była tylko jedna sprawa w trybie mediacji (w dwóch poprzednich latach było ich po osiem). Przyczyną – jak piszą autorzy sprawozdania – może być szybkość i sprawność rozpozna-wania spraw w trybie zwykłym. Okres rozpoznania większości spraw wynosi obecnie 6-12 miesięcy. Sprawia to, że prowadzenie ewentualnego postępowania mediacyjnego nie przyśpieszyłoby raczej takiego postępowania – co w założe-niu stanowi jedną z kluczowych zalet mediacji.
Aby mediacja stała się bardziej zdatna dla stron przed sądem administra-cyjnym, konieczne były zmiany ustawowe. Razem z nowelizacją Kodeksu postępowania administracyjnego zmieniły się w tym zakresie przepisy Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Wcześniej mediację pro-wadził sąd albo referendarz sądowy (czyli nie była to „prawdziwa” mediacja, której ideą jest to, aby była prowadzona przez mediatora zupełnie niezwiąza-nego z procesem). Nowelizacja wprowadziła w to miejsce mediatora.
Z drugiej strony specyfika wielu spraw sądowoadministracyjnych wymaga dużej wiedzy i umiejętności w tej dziedzinie prawa (z prawnego punktu widze-nia łatwo jest wymediować w sprawie cywilnej zapłatę 2/3 dochodzonej kwoty; zupełnie innego zaangażowania i uwzględnienia szeregu dodatkowych elemen-tów wymaga wymediowanie warunków zabudowy dla określonej inwestycji). Na marginesie – należałoby też umożliwić mediację w postępowaniach uregulowanych przez Ordynację podatkową (a historycznie – wcześniej – regu-lowanych od strony procesu przez Kodeks postępowania administracyjnego). Nie stoi temu na przeszkodzie ani ogólna zasada, że wysokość zobowiązania podatkowego reguluje ustawa, ani charakter spraw podatkowych, które w istocie są innym rodzajem spraw administracyjnych i do mediowania także się nadają. Takie rozwiązanie pozwoliłoby również w sprawach podatkowych korzystać z dobrodziejstw alternatywnych metod rozwiązywania sporów.
dr Maciej Kiełbowski,
adwokat, praktyka sporów administracyjnych i praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych
69
Marcin Lemkowski