Akty mowy reprezentacyjne vs. sprawcze

Akty mowy reprezentacyjne zawierają stwierdzenia; za ich pomocą in-formuje się adresata o pewnych stanach rzeczy – materialnych lub inten-sjonalnych (zakres tej informacji jest bardzo szeroki, zob. dalej). Zbliżone stanowisko w kwestii reprezentatywów zajmuje niemiecka badaczka Edda Weigand²⁴. Wypowiedzi tego typu są ufundowane na czasownikach delibe-ratywnych, takich jak: mówię, podkreślam, powtarzam, odpowiadam, ogła-szam, informuję, wyrażam przekonanie, wyrażam wątpliwość, stawiam hi-potezę itd. Część nominatywna reprezentacyjnego aktu mowy może zostać zinterpretowana jako prawdziwa lub fałszywa – tą właściwością reprezen-tatywy różnią się od wypowiedzi o funkcji nakłaniającej, por.:

Stwierdzam, że w literaturze często występuje motyw zła – Nieprawda, że w literaturze często występuje motyw zła lub: Nieprawda! Słuszniej będzie stwierdzić, że w literaturze rzadko występuje motyw zła.

Proponuję ci, żebyś wyluzował – Nieprawda, że… ?

21 Zob. M. Marcjanik, dz. cyt., s. 5.

22 J.S. Martemjanow, dz. cyt., s. 187.

23 Zob. A. Kiklewicz, Zrozumieć język. Szkice..., s. 116 i n.

24 E. Weigand, Sprache als Dialog. Sprechakttaxonomie und kommunikative Grammatik, Tübingen 1989, s. 116 i n.

W przypadku aktów sprawczych realizuje się funkcja nakłaniająca, to znaczy celem komunikacyjnym nadawcy jest zachęcanie, skłonienie, zobo-wiązanie słuchacza lub samego siebie do wykonania określonej czynności.

Jak pisze Ryszard Lipczuk, akty sprawcze, w szczególności ich prototypo-wa kategoria – dyrektywy, mają siłę decyzyjną, a więc mogą być stosoprototypo-wane po to, żeby sprawować władzę czy egzekwować prawo²⁵. W teorii J. Haber-masa dyrektywy korespondują z regulatywami²⁶.

Różnica między aktami reprezentacyjnymi i sprawczymi polega na tym, że akty pierwszego rodzaju częściej realizują się przy pominięciu wykład-nika performatywnego. Powołując się na J. Austina, R. Kalisz pisze, że wy-rażenie

Ceny zostały obniżone

funkcjonuje w znaczeniu: ‘Mówię ci, że ceny zostały obniżone’²⁷. Można też inaczej to ująć: stwierdzenie

Mówię ci, że ceny zostały obniżone

występuje w naturalnych warunkach komunikacyjnych w formie bez cza-sownika performatywnego. Nieraz niewypełnienie tej pozycji w struktu-rze powierzchniowej zdania powoduje jego niedookreślenie pragmatyczne.

Na przykład zdanie:

Jest byk na pastwisku

jak pisze Kalisz, może być wykorzystane w kilku celach: dla wyrażenia in-formacji, dumy z racji posiadania byka (to znaczy deklaracji) lub ostrzeże-nia („żeby adresat nie zbliżał się do byka”²⁸).

Reprezentatywne akty mowy mogą być realizowane za pomocą środ-ków, które konwencjonalnie są przyporządkowane aktom sprawczym.

O interpretacji funkcji pragmatycznej wypowiedzi decyduje nie tylko wykład w postaci operatora interakcyjnego, lecz także kontekst, na przy-kład gatunek tekstu. Za interesujący przyprzy-kład może posłużyć artykuł na-ukowy znanego polskiego filozofa Karola Toeplitza, który (jest to kilku-stronicowy tekst) w całości składa się ze zdań pytających. Oto początek tej wypowiedzi:

Czyż nie jest tak, że celem każdego utworu literackiego jest próba odpowiedzi na pytanie: „Kim jest człowiek?” I czy nie jest tak — jak ujął to mój Mistrz, Leszek Kołakowski — że zaglądając do studni wypełnionej wodą, widzę przede

25 R. Lipczuk, O wielości i wieloznaczności terminów (na przykładzie klasyfikacji aktów mowy), [online] <http://germ.univ.szczecin.pl/~lipczuk/Art.B.A.htm>, dostęp: 25.09.2009.

26 J. Habermas, Vorbereitende Bemerkungen zu einer Theorie der kommunikativen Kom-petenz, w: Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung?, red. J. Habermas, N. Luhmann, Frankfurt 1971, s. 111.

27 R. Kalisz, dz. cyt., s. 31.

28 Tamże.

wszystkim swoje własne odbicie? I czy ta metafora nie przesądza o odpowiedzi na pytanie, co jest celem twórczości literackiej?²⁹

Tekst Toeplitza oczywiście nie stanowi sekwencji pytań, lecz zawoalo-wane stwierdzenia czy raczej deklaracje (Uważam, że… lub Jestem skłon-ny uważać, że…); dla porównania proponuję zapisać wersję powyższego fragmentu tekstu w formie zdań twierdzących:

Celem każdego utworu literackiego jest próba odpowiedzi na pytanie: „Kim jest człowiek? Jest tak — jak ujął to mój Mistrz, Leszek Kołakowski — że zaglądając do studni wypełnionej wodą, widzę przede wszystkim swoje włas-ne odbicie. Prawdopodobnie ta metafora przesądza o odpowiedzi na pytanie, co jest celem twórczości literackiej.

Podobnie Barbara Batko-Tokarz pisze o perswazyjnym wykorzystaniu pytań (na przykład o ich funkcji oskarżającej) w dyskursie sejmowym³⁰, a Elke Hentschel wyodrębnia w języku niemieckim kategorię „Bestim-mungsfragen”, to znaczy stwierdzeń w formie zdań pytających³¹, por.:

Was hat sie nicht schon alles erlebt! = ‘Sie hat schon viel erlebt’ – Ona już wiele przeżyła.

Reprezentacyjne i sprawcze akty mowy mogą współwystępować w struk-turze a k t ó w m o w y h y b r y d y c z n y c h. Tak funkcjonują na przy-kład rosyjskie czasowniki performatywne жаловаться ‘narzekać, żalić się’

i не возражать ‘nie wyrażać sprzeciwu, nie sprzeciwiać się, nie mieć nic przeciw’, por.:

Кстати, раз уж вам пишу, хочу пожаловаться на работу почтовой службы.

– Я хочу пригласить детей на лето в Грецию. Ты не возражаешь? – Не возражаю...

W pierwszym zdaniu nadawca zarówno informuje adresata o swoim stanowisku wobec pewnego stanu rzeczy (jakości funkcjonowania urzędu pocztowego), jak i zachęca go do podjęcia stosownych akcji. W drugim zda-niu występuje układ informowania (nadawca informuje adresata, że ak-ceptuje jego propozycję) oraz dyrektywu, a mianowicie pozwolenia – dla porównania podaję interpretację: ‘Informuję cię, że akceptuje twoją propo-zycję, oraz pozwalam na realizację twojego planu’.

Do hybrydycznych aktów mowy należy odnieść także wyrażanie skru-chy: z jednej strony, występuje tu przyznanie się do winy (czyli rodzaj de-klaracji), a z drugiej – prośba o wybaczenie (czyli akt sprawczy).

29 K. Toeplitz, Studnia Leszka… albo o tożsamości człowieka, w: Komu potrzebna jest hi-storia literatury? Prace dedykowane Kazimierzowi Chruścińskiemu, red. K. Toeplitz, Słupsk 2004, s. 21.

30 B. Batko-Tokarz, Przeobrażenia dyskursu sejmowego (na przykładzie analizy pytań w debacie sejmowej), „Język Polski” 2009, nr 2, s. 116 i n.

31 E. Hentschel, Ist das nicht interessant? Zur Funktion verneinten Fragen, „Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik“ 1998, s. 81 i n.