Z punktu widzenia analizy rynku pracy ludność w wieku 15 lat i więcej można podzielić – zgodnie z międzynarodowymi standardami - na trzy podstawowe kategorie: pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo. Pracujący i bezrobotni tworzą razem kategorię aktywnych zawodowo.
Do pracujących zaliczono wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, które w okresie badanego tygodnia:
wykonywały przez co najmniej 1 godzinę pracę przynoszącą zarobek lub dochód tzn. były zatrudnione w charakterze pracownika najemnego, pracowały we własnym (lub dzierżawionym) gospodarstwie rolnym lub prowadziły własną działalność gospodarczą poza rolnictwem, pomagały (bez wynagrodzenia) w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego lub rodzinnej działalności gospodarczej poza rolnictwem,
nie wykonywały pracy (np. z powodu choroby, urlopu, przerwy w działalności zakładu, trudnych warunków atmosferycznych, strajku), ale formalnie miały pracę jako pracownicy najemni bądź pracujący na własny rachunek.
Bezrobotni są to osoby w wieku 15–74 lata, które spełniły jednocześnie trzy warunki:
w okresie badanego tygodnia nie były osobami pracującymi,
aktywnie poszukiwały pracy tzn. podjęły konkretne działania w ciągu 4 tygodni (wliczając jako ostatni - tydzień badany), aby znaleźć pracę,
były gotowe (zdolne) podjąć pracę w tygodniu badanym i następnym.
Do bezrobotnych zostały zaliczone także osoby, które nie poszukiwały pracy, ponieważ miały pracę załatwioną i oczekiwały na jej rozpoczęcie.
Ludność bierną zawodowo (tzn. pozostająca poza siłą roboczą) stanowią osoby w wieku 15 lat i więcej, które nie zostały zaklasyfikowane jako pracujące lub bezrobotne, tzn. osoby, które w badanym tygodniu:
nie pracowały, nie miały pracy i jej nie poszukiwały,
nie pracowały, poszukiwały pracy, ale nie były zdolne (gotowe) do jej podjęcia w tygodniu badanym i następnym.
Wymienione trzy grupy ludności możliwe są do wyodrębnienia począwszy od 1990 r., tj. od początku transformacji ustrojowej. Dla lat wcześniejszych – w tym również dla roku objętego poprzednim spisem ludności (1988) - nie notowano w Polsce zjawiska bezrobocia.
W związku z tym, przed 1990 r. wyróżniano tylko dwie kategorie ludności: czynnych i biernych zawodowo.
W spisie ludności 1988 do czynnych zawodowo zaliczano:
osoby pracujące, dla których praca była głównym źródłem utrzymania,
osoby posiadające główne niezarobkowe źródło i jednocześnie pracujące (praca stanowiła dla nich dodatkowe źródło utrzymania).
Jako biernych zawodowo traktowano osoby posiadające wyłącznie własne niezarobkowe źródło utrzymania oraz wszystkie osoby pozostające na utrzymaniu.
¾ Współczynnik aktywności zawodowej jest to procentowy udział aktywnych zawodowo w ogólnej liczbie ludności danej kategorii (wyróżnianej np. ze względu na płeć, miejsce zamieszkania, wiek lub poziom wykształcenia)
¾ Wskaźnik zatrudnienia jest to udział pracujących w liczbie ludności (w wieku 15 lat i więcej) ogółem
Przy obliczaniu współczynnika aktywności zawodowej oraz wskaźnika zatrudnienia nie należy uwzględniać osób z nieustalonym statusem na rynku pracy.
W spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2002 r. w województwie opolskim było 429,7 tys. osób aktywnych zawodowo. Jednocześnie dla 92,0 tys. osób nie ustalono statusu na rynku pracy (w większości były to osoby przebywające w momencie spisu za granicą, dla których nie uzyskano informacji czy osoby te pracują, aktywnie poszukują pracy czy są bierne zawodowo).
W 1988 r. ludność czynna zawodowo (aktywna) liczyła 539,3 tys. osób. Liczba osób reprezentujących realne zasoby pracy w województwie opolskim zmniejszyła się więc w porównaniu z 1988 r. o 109,6 tys., tj. o 20,3 %. Był to zarazem największy ubytek liczby aktywnych zawodowo w skali kraju. Na wielkość obliczonego ubytku ludności aktywnej zawodowo w województwie, mógł wpłynąć odsetek osób o nieustalonym statusie na rynku pracy i był najwyższy w porównaniu z innymi województwami.
W okresie międzyspisowym ogólna liczba ludności w wieku 15 lat i więcej zwiększyła się o 73,2 tys. osób, tj. o 9,1%.
Tabl. I. 8.1. Ludność w wieku 15 lat i więcej według aktywności ekonomicznej i płci
1988 2002
ogółem czynni
zawodowo bierni
zawodowo ogółem aktywni
zawodowo bierni 356,5 tys. Tak znaczny przyrost wskazuje na nasilenie się procesu dezaktywacji zawodowej ludności w badanym okresie. Podobna tendencja, choć bardziej intensywna miała miejsce w kraju (wzrost liczby biernych zawodowo o 37,1 %).
Spadek liczby aktywnych zawodowo w większym stopniu dotyczył mężczyzn niż kobiet (odpowiednio o 21,3 % i o 19,1 %). Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania – większe zmiany wystąpiły na wsi. W miastach liczba aktywnych zawodowo zmniejszyła się o 10,4 %, na wsi o 29,9 %. W tym samym okresie zwiększyła się liczba biernych zawodowo mężczyzn (o 52 tys. osób, tj. o 58,0 %) a kobiet o 38,9 tys. (o 22,1 %). Równocześnie liczba osób biernych zawodowo na wsi zwiększyła się o 46,9 tys. tj. o 39,1 %, a w miastach o 43,9 tys, tj. o 30,2 %.
AKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA LUDNOŚCI W WIEKU 15 LAT WEDŁUG PŁCI
Bierni zawodowo Aktywni zawodowo
pracujący bezrobotni
Dla porównania zmian na rynku pracy stosowany jest współczynnik aktywności zawodowej. W województwie opolskim, współczynnik ten dla ogółu ludności w wieku 15 lat i więcej wynosił w 1988 r. 67,0 %, a w 2002 r. – 54,7 % (w kraju odpowiednio: 65,3 % i 55,5 %). Oznacza to, że w 1988 r. ok. 2/3 ludności w wieku 15 lat i więcej stanowili czynni zawodowo, podczas gdy w 2002 r. tylko niewiele ponad połowa ludności była aktywna zawodowo.
W 2002 r. współczynnik aktywności zawodowej ludności w wieku produkcyjnym był wyższy niż liczony w stosunku do ogółu ludności w wieku 15 lat i więcej i wynosił 71,6 %, (dla mężczyzn – 75,5 % a dla kobiet – 67,5 %).
Tabl. I. 8.2. Współczynnik aktywności zawodowej ludności w wieku 15 lat i więcej według płci i miejsca zamieszkania
1988 2002
kraj województwo kraj województwo
Wyszczególnienie
w %
Ogółem ... 65,3 67,0 55,5 54,7
mężczyźni ... 74,3 76,8 62,3 62,3
kobiety ... 57,0 57,9 49,2 47,7
Miasta ... 61,2 64,6 55,0 55,6
Wieś ... 71,8 69,6 56,3 53,5
KOBIETY MĘŻCZYŹNI
W 2002 r. podobnie jak w 1988 r., mężczyźni charakteryzowali się wyższą aktywnością zawodową niż kobiety. W 2002 r. na 100 mężczyzn w wieku 15 lat i więcej przypadało przeciętnie 62 aktywnych zawodowo, a na 100 kobiet tylko 48. W 1988 r.
wskaźniki te wynosiły odpowiednio: 77 i 58. W latach 1988-2002 w województwie opolskim, podobnie jak w skali ogólnokrajowej, zmniejszyła się różnica między wskaźnikami wyznaczonymi dla mężczyzn i kobiet. W 1988 r. wynosiła ona 18,9 punktu, a w 2002 r.
– 14,6 pkt. Zmiana ta jest rezultatem szybszego obniżania się aktywności zawodowej mężczyzn niż kobiet.
W 1988 r. aktywność zawodowa mieszkańców wsi w stosunku do osób zamieszkałych w miastach była wyższa o 5,0 pkt. W 2002 r. większą aktywność zawodową zanotowano wśród mieszkańców miast, tj. o 2,1 pkt. Natomiast w kraju, zarówno w 1988 r. jak i w 2002 r.
aktywność zawodowa mieszkańców wsi była wyższa niż osób zamieszkałych w miastach.
W przekroju terytorialnym w 2002 r. według powiatów najwyższy wskaźnik aktywności zawodowej (powyżej średniej krajowej wynoszącej 55,5 %) wystąpił w powiatach: oleskim (56,5 %) i brzeskim (56,3 %) oraz mieście Opolu (56,9 %), najniższy w powiatach: strzeleckim (51,9 %), głubczyckim (53,2 %), opolskim (53,3 %) oraz kędzierzyńsko-kozielskim (53,5 %). Jednocześnie największy odsetek osób o nieustalonym statusie na rynku pracy stwierdzono w powiatach: opolskim (23,2 %), strzeleckim (12,9 %) i kędzierzyńsko-kozielskim (12,5 %).
WSPÓŁCZYNNIK AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ LUDNOŚCI WEDŁUG POWIATÓW
48 50 52 54 56 58 %
Brzeski Głubczycki Kędz.-kozielski Kluczborski Krapkowicki Namysłowski Nyski Oleski Opolski Prudnicki Strzelecki m.Opole
Poziom aktywności zawodowej ludności według wieku i płci przedstawia tabl. I. 8.3.
Tabl. I. 8.3. Współczynnik aktywności zawodowej ludności według wieku i płci
W wieku Ogółem
15-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65 lat
i więcej Wyszczególnienie
w %
Ogółem ... 54,7 38,0 86,2 87,8 74,5 25,7 5,1
mężczyźni ... 62,3 41,6 92,7 91,7 80,5 35,8 8,3
kobiety ... 47,7 34,3 79,5 83,8 68,8 17,0 3,2
Miasta ... 55,6 34,8 88,1 89,7 75,7 26,7 3,5
Wieś ... 53,5 41,9 83,9 85,6 72,8 24,5 6,6
Najwyższymi współczynnikami aktywności zawodowej charakteryzowały się osoby w wieku 35-44 lata (87,8 %) oraz osoby nieco młodsze tj. w wieku 25-34 lata (86,2 %).
Wyniki spisu 2002 wykazały, że wiek maksymalnej aktywności zawodowej różni się dla mężczyzn i kobiet. Mężczyźni osiągali najwyższą aktywność zawodową w wieku 25-34 lata (92,7 %), a kobiety w wieku 35-44 lata (83,8 %).
WSPÓŁCZYNNIK AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ WEDŁUG WIEKU I PŁCI
%
W miastach województwa opolskiego, aktywność zawodowa mieszkańców była wyższa o 2,1 pkt niż na wsi, z wyjątkiem dwóch grup wiekowych, tj. w grupie 15-24 lata (niższa o 7,1 pkt) i 65 lat i więcej (niższa o 3,1 pkt).
Z punktu widzenia sytuacji na rynku pracy istotna jest charakterystyka aktywnych zawodowo według ukończonego wykształcenia, co ilustrują dane zawarte w tabl. I. 8.4.
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
15-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65 lat i więcej
Mężczyźni Kobiety
Tabl. I. 8.4. Aktywni zawodowo według poziomu wykształcenia i płci
Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety
Wyszczególnienie posiadała wykształcenie na poziomie co najmniej średnim. Najwięcej aktywnych zawodowo miało wykształcenie średnie i policealne (36,8 %). Udział osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym wyniósł 35,8 %, a z wykształceniem podstawowym 13,4 %.
Dyplomem ukończenia studiów wyższych legitymowało się 13,7 % osób, a odsetek osób bez wykształcenia i nieukończonym podstawowym wyniósł 0,3 %.
W poziomie wykształcenia osób aktywnych zawodowo występują istotne różnice według płci.
W 2002 r. kobiety w województwie opolskim, podobnie jak w kraju, są lepiej wykształcone niż mężczyźni. Wśród kobiet aktywnych zawodowo dominują absolwentki szkół średnich i policealnych (44,6 %), natomiast najwięcej mężczyzn ukończyło szkoły zasadnicze zawodowe (44,5 %).
Tabl. I. 8.5. Współczynnik aktywności zawodowej ludności według poziomu wykształcenia i płci
Wykształcenie
Ogółem
wyższe średnie
i policealne zasadnicze
zawodowe podstawowe
W 2002 r. najwyższą aktywnością zawodową charakteryzowały się osoby z wykształce-niem wyższym (82,8 %), najniższą osoby nie posiadające ukończonego wykształcenia szkolnego (5,9 %).
Przy uwzględnieniu podziału według płci największą aktywnością zawodową charakteryzowali się zarówno mężczyźni jak i kobiety z dyplomami szkół wyższych (odpowiednio 83,2 % i 82,5 %). Następną grupą tak wśród mężczyzn jak i kobiet charakteryzującą się wysokim współczynnikiem aktywności zawodowej były osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (76,4 % i 62,9 %).