Aktywność społeczna Rosjanek

W latach 40 – 50. XIX wieku po okresie brutalnych rządów Aleksieja Arakczejewa³⁸⁴, w myśli rosyjskiej nastąpił przełom, który miał także wpływ na na tzw. „kwestię kobiecą”. Idea uwłaszczenia chłopów zadziała podobnie na sytuację Rosjanek jak walka z niewolnictwem w Stanach Zjednoczonych na sytuacją Amerykanek. Powoli odchodzono od tradycji, które były sprzeczne z poszanowaniem praw jednostki: zaczęto dyskutować nad problemem przemocy w

381 K. Kosowska, Obraz życia szlachcianek rosyjskich w literaturze…dz. cyt., s. 150-154.

382 J. Łotman, Rosja i znaki. Kultura szlachecka…dz. cyt., s.83-94.

383 Tamże, s. 96-97.

384 M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego…dz. cyt., s.519-529.

116

rodzinie, zaprzestano kultytwowania prawa pierwszej nocy. Duży wpływ na zmianę w świadomości Rosjan miała literatura. Pod wpływem tekstów, Druzynina (Александр Васильевич Дружинин), W. Bielińskiego (Виссарион Григорьевич Белинский), kobiety podjęły „wysiłek intelektualny”. Właśnie Bieliński był nauczycielem i wzywał Rosjanki do rozwoju intelektualnego, aktywności społecznej. Tacy twóry przygotowali grunt dla lat 60. XIX w. kiedy to rosyjska kobieta „wstąpiła na ścieżkę emancypacji”. Wszystkie te zmiany wpłynęły także na świadomość Rosjanek, które także chciały uczestniczyć w tych wydarzeniach – zaczęły walczyć o możliwość decydowania o własnym losie, możliwość nauki i pracy na własne utrzymanie.³⁸⁵

W latach 40. XIX wieku narodziła się w Rosji idea wzywania kobiet do uczestnictwa w publicznej aktywności. Przedstawiciele tego okresu, świadomi konieczności zmian w systemie edukacji, zapragnęli zmienić położenie kobiet w społeczeństwie. Pojawiały się coraz częstsze opinie, że wychowywanie szlachcianek w duchu francuskim, uczenie tylko tego języka oraz umiejętności tańca czy gry na fortepianie to zbyt mało na wyzwania epoki.³⁸⁶ W 1850 r. ze względu na powszechną w tym okresie manierę nazywania w ten sposób każdego społecznie znaczącego problemu, utrwaliło się, wcześniej wspomniane już, pojęcie „женский вопрос”, które określało nie tylko temat żeńskiego nauczania, ale ogół kwestii związanych z poprawą kobiecej egzytencji.³⁸⁷

W myśli rosyjskiej XIX wieku odnaleźć można rozważania na temat sposobów osiągnięcia równouprawnienia dla kobiet. Należy wyróżnić dwa punkty widzenia. Zwolennicy pierwszej opcji zwracają uwagę na czynnik wykształcenia, podkreślając, że wszelkie zmiany możliwe są dzięki rozwojowi umysłowemu („всякий нравственный прогресс возможен только под условием дальнейшего умственного прогресса”), akcentowali ważność reformy kobiecego wychowania i kształcenia, cel dzięki któremu zgodnie ze słowami Dmitrija Pisarewa (Дмитрий Иванович Писарев): „сформировать женщину, гармонично развитую, способную приносить пользу, нравственно свободную и, следовательно, счастливую”. Zwolennicy drugiej opcji natomiast stawiali akcent na udział kobiety w aktywności zawodowej dla osiągnięcia jej ekonomicznej samodzielności. Za przykład stawiano bohaterkę powieści Nikołaja Czernyszewskiego pt. „Что делать?” krawcowej Wiery Pawłowny. Jednak najważniejszym celem było dążenie do oswobodzenia kobiety z roli

385 А. Н. Шабанова, Очерк женского движения в России …dz. cyt., s. 3-26.

386 И.И. Юкина, Истоки женского движения в России, „Все люди сестры. Бюллетень”, Санкт-Петербург 1993, nr 1-2, s. 41-45.

387 И.И. Юкина, Новая история женщин России. Вступительная статья (w:) Библиографии по истории женского движения и феминизма (1850-е –1920-е годы), И.И. Юкина red., Moсква 2003, s. 1-52.

117

„kuchennej niewolnicy” („кухонноe рабствo”). Teza ta, w późniejszym okresie, stała się najbardziej aktualną dla marksistowsko-leninowskiego wariantu rozwiązania kwestii kobiecej, który był po raz pierwszy sformułowany przez Piotra Kropotkina (Петр Алексеевич Кропоткин). Podkreślił on, że oswobodzenie kobiety to nie tylko otwarcie przed nią drzwi uniwersytetu, sądu czy parlamentu. Problem braku aktywności społecznej autor upatrywł gdzie indziej: „wyzwolona kobieta zawsze przekazuje ciężar swoich domowych obowiązków na inną kobietę”. Zgodnie z tezą autora, od ciężarów obowiązków domowych uwolnić można rosyjską kobietę tylko w jednen sposób – dać jej narzędzia do pomocy by dzięki nim zdobyła więcej czasu na aktywność na polu społecznym. Koncepcje dotyczące tych kwestii pojawiały się w rzeczywistości rosyjskiej wraz z opracowaniami zachodnimi dotyczącymi tego problemu.

Oczywiście rosyjskie koncepcje dotyczące „kwestii kobiecej” to nie owoc rodzimej myśli.

Przemyślenia rosyjskich twórców pojawiły się na fali zagranicznych wydawnictw i koncepcji.

Mowa tutaj o koncepcjach takich postaci jak: George Sand, Charles Fourier, John S.Mill czy Pierre-Joseph Proudhon.³⁸⁸

Należy także zwrócić uwagę na argumenty przeciwników emancypacji. Krytycy wykazywali, że jeśli w stosunku do różnych płci będziemy stosować te same miary, jak chcą tego zwolennicy emacypacji, to w pierwszym rzędzie przyniesie to szkodę kobiecie. W tym tonie wypowiadał się rosyjski filozof Nikołaj N.Strachow (Николай Н.Страхов) twierdząc, że jeśli kobieta znalazłaby się na ówczesnym rynku pracy jako „добыватель ценностей”, ona zawsze byłaby na pozycji straconej w porównaniu do mężczyzny. Według filozofa obraz kobiety jako siły roboczej opierałby się na relacji podporządkowania wobec męskiej części społeczeństwa.³⁸⁹

W 1869 r. w Rosji ukazała się praca Johna S. Milla pt. „Poddaństwo kobiet”.

Odpowiedzią na tę publikację była także krytyka Strachowa, który nie zgodził się z opinią Milla, według której kobiety powinny otrzymać te same prawa, co mężczyźni. Filozof utrzymywał, że główną dziedziną zainteresowania kobiet jest rodzina. Jednak mimo swojego sprzeciwu zauważył, że kobiety, które nie są obciążone obowiązkami rodzinnymi lub kobietom starszym, można przyznać prawa na równi z mężczyznami. Inną koncepcję przedstawił Lew Tołstoj. W marcu 1870 r. Strachow otrzymał od Tołstoja list, w którym autor nie zgodził się na takie ograniczenie praw kobiet. Dość dobitnie tłumaczył adrestowi swojego listu, że panny, które nie wyjdą za mąż zawsze znajdą sobie jakieś zajęcie w zawodzie: „położnej, pielęgniarki, pokojówki, rozwiązłej kobiety”. To stwierdzenie a także przykład niezastąpionych londyńskich

388 О. В. Рябов, Русская философия женственности…dz. cyt., s. 74-94.

389 Tamże.

118

praczek, które dbają o czystość stroju angielskiego społeczeństwa, miało zwrócić uwagę Strachowa na fakt, że niezamężne kobiety także są ważną częścią społeczeństwa i mogą dla niego spełniać bardzo ważne role czy funkcje.³⁹⁰

Przeciwnicy tezy, że aktywność kobieca powinna się ograniczać tylko do życia rodzinnego przedstawiali koncepcje polegające na połączeniu życia rodzinnego z powinnościami obywatela. Najczęściej podejmowanym tematem była reforma edukacji dla kobiet. Nikołaj I. Pirogow (Николай И. Пирогов), który w swojej pracy z l. 40. XIX w. pt.

"Идеал женщины" jako jeden z pierwszych postawił hasło o konieczności zmian w wychowaniu kobiet i edukacji. Pisał, że kobieta powinna stać się godną wychowawczynią swoich dzieci i źródłem wiedzy o życiu w społeczeństwie, co byłoby niemożliwe bez jej gruntownej edukacji.³⁹¹

Na specyfikę „kwestii kobiecej” w społeczeństwie rosyjskim wpływała jeszcze jedna dość istotna kwestia, na którą zwrócił uwagę Rjabow w swoim opracowaniu – mowa oczywiście o wartości macierzyństwa w Rosji. Z jednej strony możemy mówić o ogólnoeuropejskiej tendencji do wysokiej oceny macierzyństwa, charakterystycznej dla romantyzmu i dla wiktoriańskiego paradygmatu, jednak w Rosji utrwalały się inne wyobrażenia o szczególnym wpływie matki na wychowywanie dzieci w duchu obywatelskim. O obowiązkach matki względem dzieci a szczególnie ich ukształtowaniu na przyszłych rosyjskich obywateli pisało o tym wielu autorów. Przyładowo Kondratij F. Rylejew (Кондратий Фёдорович Рылеев) jeszcze w 1825 r. do obowiązków matki wliczał wpajanie dzieciom cnót obywatelskich. ³⁹²

Niezależnie od polemiki pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami większej aktywności kobiet w życiu publicznym, konkretne wydarzenia historyczne prowadziły do ich większego zaangażowania. Przykładem jest wpływ działań wojennych w podejściu do edukacji kobiet i szerzej ich roli w rosyjskim społeczeństwie. Zmiany widoczne były już w okresie wojny krymskiej 1853-1856. Na jej potrzeby stworzono rosyjską służbę sanitarną, w której wielką rolę odgrywały właśnie kobiety - sanitariuszki. Dzięki możliwości podjęcia aktywności zawodowej, w środowisku kobiecym pojawiły się pierwsze inicjatywy dotyczące emancypacji, tworzenia

390 „Представьте себе Лондон без своих 80 тысяч магдалин. Что сталось бы с семьями? Много ли бы удержалось жён, дочерей чистыми..? Мне кажется, что этот класс женщин необходим для семьи (...) Так какое же нужно ещё назначение несемейным женщинам?”. Za: Е.И.Трофимова, К вопросу о гендерной терминологии (w:) Общество и гендер, Н. А. Блохина red., Рязань 2003.

391 О. В. Рябов, Русская философия женственности…dz. cyt., s. 74- 94.

392 "Не отравляй души тоскою, / Не убивай себя: ты мать; / Священный долг перед тобою / Прекрасных чад обра­зовать. / Пусть их сограждане увидят / Готовых пасть за край родной, / Пускай они возненавидят / Неправду пламенной душой...", za: tamże.

119

własnych organizacji i zarabiania na własne utrzymanie. Największą zmianę przyniosły działania w okresie I wojny światowej. Przykładowo, w Iwanowo-Wozniesieńsku w sierpniu 1914 r. zaczęto otwierać szpitale dla rannych, których założycielkami były damy-filantropki na czele z M. Ostroumowoj (М. Н. Остроумовая) i E. Kotominoj (Е. Ф. Котомина). W związku z brakiem mężczyzn, którzy przebywali na froncie, kobiety przejmowały zawody do tej pory uważane za męskie. Przykładem może być praca dla zakładów krawieckich, gdzie Rosjanki zajmowały się wykrawaniem elementów materiału na ubrania. Co ważne panie, które podjęły się pracy otrzymywały za nią zapłatę. Dzięki temu mogły się utrzymać przy okazji uczyły się nowego fachu.³⁹³

Jednak kwestia braku rąk do pracy z powodu zaangażowania państwa w konflikty zborojne nie był jedynym czynnikiem, który w tamtym okresie pozwalał na wejście Rosjanek w sferę publiczną. Mimo niekorzystnych politycznie warunków, a w szczególności rozwiniętej działalności cenzorów, piśmiennictwo rosyjskie rozwijało się bardzo dobrze. Jednak samo pasywne czytanie nie wystarczało. Chciano dyskutować na temat przeczytanych treści, wymieniać poglądy. Na tym tle popularność zdobyły rosyjskie – a właściwie petersburskie i moskiewskie – salony, których idea zaczerpnięta była z gruntu francuskiego, gdzie instytucje salonów literackich funkcjonowały już wczesniej. Zresztą podobnie też jak we Francji, salony rosyjskie miały raczej swoje gospodynie aniżeli gospodarzy. Prowadząc takie miejsce spotkań Rosjanka pełniła rolę patronki, mecenaski. Dzięki takiej aktywności na pewno sama sztuka pisania została spopularyzowana wśród żeńskiej części społeczeństwa.³⁹⁴ Jednym z najpopularniejszych salonów w Moskwie był salon „Koronny Północy” księżny Zinaidy Wołkońskiej. Gospodyni była bardzo starannie wykształcona, jednak - jak donoszą historycy - w języku ojczystym wypowiadała się z trudem, co mogło być spowodowane częstymi pobytami poza krajem. W salonie przez nią prowadzonym pojawiali się najwybitniejsi poeci i myśliciele:

Puszkin, Baratyński, Wieniewitinow, Mickiewicz. Co ważne, spotykali się tam też przyszli czołowi działacze ruchu słowianofilskiego: Chomiakow, Iwan i Piotr Kiriejewscy, Pogodin, Szewyriow. Sama gospodyni salonu także pisała. Znana jest jej powieść pt. „Olga” napisana po francusku oraz elegie napisane na cześć zmarłego cara Aleksandra I i jego żony. Talent oraz zasługi dla środowiska twórczego Wołkońskiej zostały docenione. Została członkinią Towarzystwa Historii i Starożytności Rosyjskich.

393 К. Е. Балдин, Роль женщин в формировании гражданского общества в российской провинции в начале ХХ в. (На примере г. Иваново-Вознесенска), „Женщина в российском обществе”, nr 2 (71) — 2014, s. 12.

394 L. Bazylow, Społeczeństwo rosyjskie w pierwszej połowie XIX wieku…dz. cyt., s. 443-444.

120

Lata 30. i 40. XIX wieku to okres dalszego rozwoju salonów moskiewskich. Wśród nich był ten, prowadzony przez matkę braci Kiriejewskich – Awdotię Jełaginą, także wszechstronnie wykształconą, jednak sama nie próbowała sił w pisarstwie. Można się domyślać, że w salonie Jełaginy ze względu na sympatie jej synów, dominowała myśl słowianofilska, jednak zjawiali się tam też przeciwnicy tego nurtu: Hercen i Granowski. Kolejnym ważnym miejscem spotkań był salon małżeństwa Karoliny i Nikołaja Pawłowów. Karolina, z domu Jaenisch, była poetką, choć trudno jednozancznie ocenić jej dorobek, gdyż można się spotkać z opisami pochlebnymi, ale też z tymi niestroniącymi od ironicznych uwag. Przykładowo, tak charakteryzował Pawłową Borys Cziczerin: „Zdolna, doskonale wykształcona, włada wielu językiami, miła nieprzeciętny talent literacki. Właściwej struny poetyckiej brak jej było…, lecz technikę wiersza miała opanowaną świetnie i tłumaczyła też świetnie…, ale próżność jej była nadzwyczajna, a taktu nie miała zupełnie.[…]nieustannie recytowała wiersze, własne i innych zawsze śpiewnie przeciągając słowa, z jakimś dziwacznym zawodzeniem.” Poniższą charakterystykę można odnieść do opisu zachowania Księżnej z wcześniej wspominanego opowiadania Czechowa.

Obie postacie i ta historyczna i ta fikcyjna, wpisują się w ówczesne trendy panujące wśród warstw wyższych społeczeństwa rosyjskiego, co do wzoru zachowania kobiety. Choć nie zawsze przyjmowane one były pochlebnie. Co ważne, salon Pawłowów był areną burzliwych dyskusji, na której ścierały się poglądy różnych nurtów. Wszystko z powodu faktu, iż uczestnicy spotkań byli przedstawicielami różnych środowisk: pisarze, poeci, publicyści. U Pawłowów zjawiali się m.in. Czaadajew i Pogodin, Iwan Turgieniew. W 1845 r. salon Pawłowów skończył swą działalność. Głównym powodem miały być coraz zacieklejsze spory pomiędzy słowianofilami a okcydentalistami.

Co do salonów petersburskich, to znane już były na początku XIX wieku, jednak, jako ośrodki życia intelektualnego zaczęły funkcjonować od lat 20. XIX w. Przed 1825 r. największą popularnością cieszył się salon księżnej Eudokii Golicynej. Odwiedzali ją Karamzin, Michał Orłow, Puszkin. W tym samym czasie inny salon prowadziła Zofia Ponomariowa. Z opisów wynika, że była błyskotliwą dobrze wykształconą kobietą, ale podobnie jak Karolina Pawłowa,

„nie wyróżniała się skromnością”. Bywali u niej Żukowski, Włodzimierz Panajew. Co ważne, przed powstaniem dekabrystów, w salonach dyskutowano także o polityce. Bezpośrednio po tym wydarzeniu wystrzegano się tego tematu. Dlatego też, na przełomie lat 20. i 30. XIX w.

można mówić o dyskusjach przede wszystkim literackich. Życie salonowe ożywiło się na przełomie 30. i 40. XIX w. Kolejne dobrze urodzone damy, choć nie tylko, otwierały drzwi swoich domów w celu organizowania spotkań kulturalnych, które były miejscem wymiany myśli i tworzenia zrębów całkowicie innej wizji społeczeństwa rosyjskiego niż to miało miejsce

121

jeszcze na początku XIX wieku. O zmianie tej świadczyć mogą słowa Hercena:, „Gdy porównuję społeczeństwo moskiewskie sprzed 1812 roku z tym, jakim było, gdy je porzuciłem w roku 1847, serce bije mi radośnie. Zrobiliśmy olbrzymi krok naprzód”. ³⁹⁵