Książnica Pedagogiczna im. Alfonsa Parczewskiego w Kaliszu
Wstęp
C
zym są zbiory specjalne? Pytanie to pojawia się w wielu tekstach poruszających kwestie gromadzenia, opracowania, przechowywania, popularyzowania czy też prowadzenia badań naukowych nad obiektami bibliotecznymi, zakwalifikowany-mi jako specjalne1. W najnowszej monografii Bibliotekarstwo. Nauka -Dydakty-ka – PraktyDydakty-ka2, będącej syntezą współczesnego bibliotekarstwa „zbiory specjalne traktowane są jako grupa dokumentów bibliotecznych wyłączonych z ogólnego zasobu zbiorów bibliotecznych ze względu na odrębne cechy formalne”3. Autor tej części monografii, prof. Maciej Matwijów, zwraca jednak uwagę, że zbiory specjalne przedstawiają bardzo szeroką i niejednolitą grupę dokumentów biblio-tecznych o różnej wartości naukowej. W związku z powyższym badacz sugeruje, aby za zbiory specjalne w ścisłym tego słowa znaczeniu uznawać tylko te obiekty, które „posiadają największą wartość naukową i kulturową oraz unikalny charak-ter”4. Pozostałe natomiast traktować jako „dokumenty podstawowe o charakterze specjalnym” lub „jako materiały specjalne”5.
1 M.A. Supruniuk, Zbiory specjalne w bibliotekach naukowych: obowiązek czy przyjemność, [w:] Zbiory
specjalne i regionalia w polskich bibliotekach naukowych i publicznych: materiały z III Ogólnopolskiej Kon-ferencji Naukowej zorganizowanej przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Szczecińskiego 9–11 września 2009, red. R. Gaziński, Szczecin 2010, s. 9–14; J. Talbierska, Zbiory artystyczne, zbiory specjalne czy zbiory ikonograficzne? Typologia i funkcje, [w:] Świat w obrazach: zbiory graficzne w instytucjach kultury – ich typologia, organizacja i funkcje, red. M. Komza, Wrocław 2009, s. 19–38.
2 Bibliotekarstwo. Nauka – Dydaktyka – Praktyka, red. A. Tokarska, Warszawa 2013.
3 Tamże, s. 143.
4 Tamże.
Dział zbiorów specjalnych Książnicy Pedagogicznej im. A. Parczewskiego w Kaliszu gromadzi zarówno cenne zbiory o charakterze unikalnym, jak i mate-riały specjalne, które ze względu na cechy formalne nie mogą być włączone do księgozbioru głównego6. Zbiory zabytkowe przechowywane są przede wszystkim ze świadomością, że należy je uchronić od zniszczenia i zapomnienia. Gromadze-nie zbiorów oczywiście jest realizowane w dość ograniczonym zakresie. Wynika to zarówno z powodu priorytetowych – materialnych – potrzeb całej instytucji, jak i ograniczonej dostępności oraz stosunkowo wysokiej ceny materiałów, które mogłyby znaleźć się w kręgu zainteresowań działu7. Jednak sporadycznie udaje się dokonać zakupów na aukcjach lub od prywatnych kolekcjonerów. Biblioteka przy-wiązuje dużą uwagę do gromadzenia calisianów, czyli dokumentów związanych z regionem kaliskim. Udostępnianie zbiorów ma charakter prezencyjny, a w przy-padku zbiorów najcenniejszych podlega dodatkowym ograniczeniom.
Zbiór zapoczątkowały w latach 70. XX w. przeźrocza. Na przestrzeni lat uzu-pełniano kolekcje o kolejne cenne materiały, wśród których znalazły się stare druki, rękopisy, kartografia, zbiory graficzne, muzykalia8, dokumenty życia społecznego. Do szczególnie cennych należy oczywiście zbiór starych druków, który jest stosun-kowo niewielki, a jego podstawą są XVII- i XVIII-wieczne druki religijne tłoczone przez kaliskich jezuitów. W zbiorze znalazł się także jeden podręcznik, stanowiący najstarszy w zasobach biblioteki przykład literatury tego typu.
Wśród rękopisów dominują materiały powstałe po 1945 r., mają one w prze-ważającej części charakter regionalny. Najliczniej reprezentowane są maszynopisy prac z naniesionymi odręcznie poprawkami, powstałych w ramach badań prowa-dzonych przez Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Szczególnie wartościowym dokumentem jest rękopis Szpital Św. Trójcy w Kaliszu autorstwa Adama Chodyń-skiego, pochodzący z 1896 r.
Dużą część zbiorów stanowią dokumenty graficzne, do których zaliczamy fo-tografie, ryciny, grafiki, ekslibrisy, pocztówki. W kolekcji przeważa współczesna grafika lokalnych twórców – Władysława Kościelniaka i Czesława Wosia. Szcze-gólnie cenne są zabytkowe pocztówki i fotografie z przełomu XIX i XX w. Fakt, iż poszczególne fotografie były wykonane ponad sto lat temu, nadaje kolekcji wyjąt-kowe znaczenie historyczne. Książnica gromadzi również fotograficzną dokumen-tację własnej działalności: narad, sesji, konferencji, wizyt, wystaw organizowanych w bibliotece oraz różnych uroczystości.
6 Por. B. Celer, Współczesne formy zbiorów specjalnych na przykładzie Książnicy Pedagogicznej
im. A. Parczewskiego w Kaliszu, [w:] Zbiory specjalne…, s. 245–253.
7 Kwestię tę podnosi A. Jazdon: A. Jazdon, Zbiory specjalne – luksus czy narodowy obowiązek?, [w:]
Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej Poznań 13–15.11.2002, Poznań 2002, s. 154–157 oraz M. Biłozór-Salwa: M. Biłozór-Salwa, Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie – zbiór artystyczny w bibliotece naukowej, [w:] Świat w obrazach…, s. 140.
Il. 1. Biblia Święta to jest Księgi Pisma
Świętego Starego y Nowego Przymierza,
[Gdańsk 1632]
Il. 2. Emmanuelis Alvari […] De
institutione grammatica libri tres,
Kalisz 1755
Il. 3. Szpital Św. Trójcy w Kaliszu:
Il. 4. Fotografie ze zbiorów Książnicy Pedagogicznej w Kaliszu
W ostatnich latach zasoby biblioteki wzbogaciły się także o zbiory numizma-tyczne w postaci banknotów, a także medali czy też zbiory falerysnumizma-tyczne, na które składają się ordery, odznaczenia i inne znaki nagrodowe czy honorowe.
Odrębny charakter ma gromadzenie materiałów specjalnych, czyli kopii mikro-filmowych i cyfrowych dokumentów bibliotecznych, zbiorów dźwiękowych, au-diowizualnych, muldimedialnych (płyt gramofonowych, taśm magnetofonowych, filmów, kaset video, płyt CD/DVD).Biblioteka zamawia na swoje potrzeby kopie mikrofilmowe i cyfrowe ze zbiorów innych bibliotek. W ten sposób uzupełnia luki w swoich zasobach podstawowych. Na uwagę zasługują mikrofilmy zawierające „popisy szkolne”, w których odnajdziemy m.in. rysy historyczne kaliskich szkół.
Dział zbiorów specjalnych posiada także kolekcje regionalne, które dotyczą osób, organizacji oraz instytucji. Trafiły one do biblioteki w postaci darów w latach 1995–20069. Należą do nich m.in.: kolekcja literacka Eligiusza Kor-Walczaka (na którą składają się materiały dotyczące kaliskiego pisarza i poety: korespondencja, dokumenty osobiste, fotografie, rękopisy literackie, księgozbiór, czasopisma oraz dokumenty życia społecznego); kolekcja Władysława Kościelniaka, kaliskiego ar-tysty grafika (w jej skład wchodzą materiały rękopiśmienne, fotografie rodzinne, dokumenty osobiste, ekslibrisy, plakaty, fotografie Kalisza i regionu, pocztówki przedstawiające fragmenty miasta z początku XX w. i z okresu międzywojennego, klisze cynkograficzne i linorytowe, z których odbijane były ekslibrisy); kolekcja Anny i Ryszarda Templewiczów obejmująca zbiór publikacji, głównie wydawnictw kaliskiej Drukarni Akcydensowej; kolekcja Kaliskiego Oddziału Towarzystwa 9 Szerzej na ten temat zob. E. Andrysiak, Kolekcje historyczne w bibliotekach pedagogicznych na
przykładzie Książnicy Pedagogicznej im. Alfonsa Parczewskiego w Kaliszu, [w:] Biblioteki pedagogiczne wobec wyzwań współczesnej oświaty: materiały z konferencji naukowej, Kalisz 11–12 maja 2006 r.,
Przyjaciół Książki w Kaliszu, kolekcja Technikum Budowy Fortepianów w Kali-szu, kolekcja Technikum Ekonomicznego w Kaliszu; kolekcja Antoniny i Oskara Meysztowiczów, która obejmuje zbiory dotyczące Alfonsa Parczewskiego, patrona Książnicy. Dokładne informacje na temat poszczególnych zasobów można odna-leźć na stronie internetowej Książnicy10.