w ujęciu konkurencyjności na rynku lokalnym
Streszczenie. W całej gospodarce Unii Europejskiej, w tym w Polsce, panuje tendencja do two-rzenia różnych podmiotów ekonomii społecznej. Dąży się bowiem do uwypuklenia społecznej roli człowieka i pomocy osobom narażonym na wykluczenie społeczne. Ośrodki ekonomii społecznej w tym spółdzielnie socjalne, mają więc pomagać osobom będącym w gorszej sytuacji społeczno--ekonomicznej np. poprzez celową interwencję na rynku pracy, tj. umożliwienie im powrotu na ścieżkę zatrudnienia, a tym samym zmniejszenie bezrobocia. Z perspektywy zatrudnienia ekonomia społeczna pomaga im poznać zasady aktywnego poszukiwania pracy, zwiększyć poziom kompe-tencji, umiejętności i kwalifikacji zawodowych poprzez udział w szkoleniach i warsztatach oraz znaleźć zatrudnienie. Natomiast z perspektywy przedsiębiorczości wspiera tworzenie podmiotów gospodarczych ujętych w systemie prawno-finansowym, które pomagają osobom zagrożonym wy-kluczeniem społecznym i aktywizują je poprzez celowe działania. Spółdzielnie socjalne jako pod-mioty gospodarcze borykają się jednak z wieloma problemami natury administracyjnej, prawnej i strategiczno-politycznej, co utrudnia ich tworzenie i funkcjonowanie.Słowa kluczowe: spółdzielnie socjalne, przedsiębiorczość, rynek pracy
1. Materiał i metody badania
Materiał badawczy stanowią dane źródłowe pozyskane z siedmiu wybranych spółdzielni socjalnych funkcjonujących w województwie zachodniopomorskim (z byłego województwa szczecińskiego), powstałych dzięki Ośrodkowi
Wspar-cia Ekonomii Społecznej 4C. Analizowane spółdzielnie można uznać za typowe, z ustabilizowaną sytuacją ekonomiczną, prowadzone co najmniej przez rok. Wy-bór tych spółdzielni jako obiektów badań był celowy, a kryterium stanowiła wy-soka reprezentatywność oraz możliwość uzyskania potrzebnych danych. W celu przedstawienia tendencji panujących w sektorze ekonomii społecznej dokonano kompilacji i opracowania danych pochodzących z literatury przedmiotu oraz wiarygodnych stron www, np. z rozszerzeniem .gov. Dane wykorzystane jako materiał badawczy zostały również zaczerpnięte z dokumentów źródłowych pro-jektów realizowanych w ramach PO KL, m.in. Priorytetu VII „Promocja integra-cji społecznej”. Okres badania (lata 2010-2015) pokrywa sie z czasem działania OWES-u oraz inkubacji i pierwszego roku działalności spółdzielni socjalnych. W pracy zastosowano elementy metod statystyki opisowej oraz metody analizy porównawczej.
Zasadniczym celem badań była analiza funkcjonowania spółdzielni socjal-nych na lokalnym rynku oraz trudności, z jakimi się one borykają. Porównano również ich sytuację z ogólnymi tendencjami występującymi w całym kraju.
2. OWES jako społeczno-ekonomiczny element wsparcia
grup zagrożonych wykluczeniem
Ekonomia społeczna, jako dziedzina wspierająca tworzenie podmiotów ryn-kowych, funkcjonuje już w wielu sektorach gospodarki. Jej głównym celem jest tworzenie miejsc pracy i walka z wykluczeniem społecznym. Dlatego pomoc oso-bom wykluczonym jest obecnie bardzo ważnym instrumentem działań prosocjal-nych, mających na celu ich powrót na szeroko rozumiany rynek pracy. Jednym z narzędzi realizujących takie zadania są Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej (OWES), które są instytucjami wsparcia przedsiębiorstw społecznych w Polsce. OWES’y mają szerokie spektrum działań od np. szkoleń z zakresu otwierania spółdzielni socjalnych, po świadczenie usług doradztwa dla istniejących pod-miotów ekonomii społecznej czy ekonomizację swojej organizacji pozarządowej [Szpon, Serej, Kosobucka 2015: 48]. Dzięki takim instytucjom wzmacniany jest głównie kontakt pomiędzy osobami wykluczonymi czy zagrożonymi wyklucze-niem a resztą społeczeństwa. „Wiele krajów Unii Europejskiej, w tym również Polska, zwraca się coraz częściej w kierunku ekonomii społecznej. Jest to przede wszystkim wyraz kryzysu sektora publicznego, jak i państwa opiekuńczego. Po-szukiwane są nowe formy włączenia obywateli w działalność organizacji trze-ciego sektora, zwłaszcza w zapewnieniu usług społecznych, w szczególności z powodu: systematycznego zmniejszania wydatków publicznych, starzenia się społeczeństwa związanego z niżem demograficznym, jak i demokratycznego de-ficytu na istniejących poziomach władzy publicznej” [Bociąga, Surmacz 2012].
OWES-y działają w ramach ekonomii społecznej, zwanej także gospodarką społeczną, ekonomią solidarności, gospodarką solidarną, gospodarką obywatel-ską, co oznacza, że jest to bardzo szeroka kategoria pojęciowa. Ogólnie można powiedzieć, że „ekonomia społeczna jest sektorem gospodarki, w którym orga-nizacje są zorientowane na społeczną użyteczność, a wypracowywana przez nie nadwyżka służy realizacji celu społecznego” [Hausner 2007: 14]. Nieco inne uję-cie prezentuje European Research Network (EMES): „za przedsiębiorstwo spo-łeczne uznaje się działalność o celach głównie społecznych, której zyski w zało-żeniu są reinwestowane w te cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców czy też właścicieli [Co to jest
eko-nomia społeczna? 2013]. Oba podejścia wskazują jednak, że podstawowymi
war-tościami ekonomii społecznej są: niezależność, odpowiedzialność, samorządność i solidaryzm w kierowaniu przedsięwzięciem.
W odniesieniu do osób wykluczonych warto podkreślić rolę konsolidacji spo-łecznej, przez którą należy rozumieć „spójność w kontekście integracyjnym ozna-czającą zobowiązanie każdego z członków do wzajemnej solidarności i wiarę, że wspólne działania na poziomach krajowym, regionalnym i lokalnym odgrywają istotną rolę w poprawie warunków socjalnych i ekonomicznych” [Urban 2006: 119]. Wykluczenie społeczne dotyka wielu grup i warstw społecznych, a do ta-kich osób można zaliczyć: długotrwale bezrobotnych, którzy nie mają większych szans na znalezienie pracy, osoby uzależnione od alkoholu, opiatów czy hazardu, lecz po zakończonym leczeniu odwykowym, wszystkie osoby niepełnosprawne, ludzi zwolnionych z zakładów karnych oraz osoby chore umysłowo po zakoń-czonym leczeniu i kwalifikujące się do pracy, bezdomnych, osoby uznane ze po-krzywdzone społecznie lub będące w trudnej sytuacji życiowej oraz wszystkie osoby zagrożone „odsunięciem” społecznym.
Ekonomia społeczna nie jest jednak nowym podejściem do rozwiązywa-nia problemów społecznych. Niestety społeczna wiedza na jej temat, zwłaszcza w kwestii osób wykluczonych czy potencjalnych beneficjentów wsparcia, jest niewielka. A przecież „podjęcie działalności ekonomicznej przez podmioty zali-czane do trzeciego sektora jest w Polsce coraz częstszym zjawiskiem, ponieważ daje im możliwości rozwoju, a niezależność finansowa organizacji docelowo po-winna nieść za sobą uniezależnianie się od dofinansowywania działalności przez instytucje publiczne” [Frączak, Wygnański 2008: 14-15].
Wszystkie wymienione grupy społeczne z założenia mogą być beneficjentami OWES-ów. „Aktywizacja i włączenie ich do gospodarki rynkowej przyczynia się do zwiększenia spójności społecznej – zwłaszcza w obszarach, w których admi-nistracja publiczna nie podejmuje odpowiednich działań aktywizujących i zapo-biegawczych. Przedsiębiorstwa społeczne mogą pełnić bardzo różnorodne funk-cje. Poniższa ilustracja przedstawia podział kompetencji owych przedsiębiorstw. Warto zaznaczyć, że skala ekonomii społecznej w Polsce jest wciąż na niskim
poziomie, choć recepta leży właśnie we współdziałaniu, aktywności i otwarciu na drugiego człowieka” [Co to jest ekonomia społeczna? 2013].
Analizując rysunek 1, można zauważyć, jak wiele elementów składa sięe na istotę ekonomii społecznej. Przedsiębiorczość społeczna, jak i powstałe na jej ba-zie instytucje mają pozytywnie wpływać na rozwój rynku pracy i zwalczać bezro-bocie właśnie dzięki zespoleniu wielu czynników.