Spośród tematów poruszanych w powyższych badaniach wybrano kilka, które mogą być szczególnie istotne, patrząc z punktu widzenia problematyki zaufania.
Pierwszą ważną kwestią jest oferta ośrodków pomocy społecznej (dalej: Ośrod-ków) – której adresatami są ludzie potrzebujący pomocy – kierowana do osób 45+. Zakres ten został przebadany dokładnie, część wyników została przedstawiona w artykule Autorki Ocena przygotowania ośrodków pomocy społecznej do działań na
rzecz osób 45+ – wstępne wyniki eksploracyjnych badań ankietowych [Kuklińska 2014],
a inne, wybrane, zostaną pokazane poniżej.
Jedno z pytań zadanych respondentom miało zbadać, jak często zazwyczaj udzielane są w poszczególnych Ośrodkach różne świadczenia, których mogliby po-trzebować ludzie 45+.
Jego wyniki były przerażające, bowiem – mimo wcześniejszego chwalenia się Ośrodków, że zapewniają pomoc określonego typu – okazało się, że spora ich część udzielana jest zdecydowanie za rzadko (wyniki zbiorcze przedstawia Wykres 1. i Wy-kres 2.).
161 Kreowanie zaufania osób starszych do instytucji publicznych na przykładzie ośrodków pomocy społecznej
Wykres 1. Częstotliwość udzielania poszczególnych świadczeń w Ośrodku z perspektywy odstępów czasowych
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Jak łatwo zauważyć na Wykresie 1., poszczególne rodzaje pomocy, jeśli już są udzielane, to zostały oznaczone w rubryce „Rzadko”, ewentualnie „Czasami”. W grupie „Często” widoczne są wyraźne różnice pomiędzy zaznaczonymi typa-mi pomocy. W tej grupie najczęściej wskazywane były: „Pomoc w czynnościach domowych” (28,2%), „Szkolenia pozwalające na zmianę kwalifikacji” (25,9%) oraz „Bezpłatne lub zniżkowe posiłki” (18,7%). Wśród pomocy kwalifikowanej bardzo często powtarzały się te same trzy odpowiedzi, choć ich udziały są zdecydowa-nie niższe. Można też zauważyć, że jakkolwiek na pierwszym miejscu pozostała ta sama odpowiedź („Pomoc w czynnościach domowych” – 18,9%), to pozostałe dwie zamieniły się kolejnością („Bezpłatne lub zniżkowe posiłki” – 10,5% i „Szkolenia pozwalające na zmianę kwalifikacji” – 6,3%).
Patrząc na dane mówiące o częstotliwości z perspektywy poszczególnych typów pomocy (Wykres 2.), można zauważyć z niepokojem, że w przypadku zdecydowanej większości rodzajów pomocy najczęściej podawaną przez respondentów
odpowie-dzią było „Wcale”. Tylko w czterech przypadkach nie wskazano tej odpowiedzi („Po-moc w czynnościach domowych”, „Oferty pracy zarobkowej dla osób 45+”, „Bezpłat-ne lub zniżkowe posiłki”, „Szkolenia pozwalające na zmianę kwalifikacji”), przy czym tylko raz („Pomoc w czynnościach domowych”) ta częstotliwość („Wcale”) uzyskała najmniej wskazań spośród wszystkich możliwych częstotliwości.
Wykres 2. Częstotliwość udzielania poszczególnych świadczeń w Ośrodku z perspektywy poszczególnych typów pomocy.
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Ograniczenie rodzajów pomocy przez poszczególne Ośrodki oraz niską często-tliwość jej udzielania być może dałoby się tłumaczyć brakiem zainteresowania lud-ności, ale badania na ten temat wśród osób starszych zaplanowane zostały przez Autorkę i jej zespół badawczy w późniejszym terminie, więc na razie nie można tego potwierdzić. Ponadto warto zauważyć, że ludzie potrzebujący często nie proszą o pomoc, ponieważ nawet nie wiedzą, że mogą to zrobić, nie wiedzą także, jak to zrobić. Mimo powyższego postanowiono przyjrzeć się opiniom badanych ośrodków pomocy społecznej na temat tego, jaka pomoc z ich strony jest najbardziej potrzeb-na ludziom 45+. W drugim etapie badań skoncentrowano się potrzeb-na porówpotrzeb-naniu sytuacji w Ośrodkach miejskich i gminnych.
163 Kreowanie zaufania osób starszych do instytucji publicznych na przykładzie ośrodków pomocy społecznej
Gminnych Ośrodków Pomocy Społecznej udział tej odpowiedzi jest wyraźnie niż-szy (MOPS – 58,2%, GOPS – 45,7%). Ciekawą sprawą jest to, że mimo zauważenia konieczności aktywizacji zawodowej mieszkańców nie zwrócono szczególnej uwagi na potrzebę szkoleń osób 45+, co wydaje się niezbędne, by taka aktywizacja mogła mieć miejsce (MOPS – 9,7%, GOPS – 15,4%). Zdecydowane różnice między tymi dwo-ma typami Ośrodków zaobserwowano w przypadku odpowiedzi: „Pomoc rzeczowa” (MOPS – 1,8%, GOPS – 27,8%) oraz „Pomoc finansowa” (MOPS – 21,2%, GOPS – 2,1%). Zaskakujące jest, że GOPS tak nisko oceniły konieczność pomocy finansowej. Mało prawdopodobne, by akurat w tych Ośrodkach pieniędzy nie brakowało, jednak moż-liwe, że w sytuacji, gdy brakuje wszystkiego, finanse stają się mniej istotne, co by wskazywało na dojrzałe podejście do problemu.
Wykres 3. Jaka pomoc ze strony MOPS/GOPS jest potrzebna najbardziej patrząc z perspek-tywy człowieka 45?
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Rozpatrując działalność Ośrodków w zakresie spraw związanych z osobami star-szymi, warto zwrócić uwagę na zagadnienia dotyczące pojęcia polityka senioralna. Pod koniec 2013 roku została przyjęta przez Radę Ministrów Uchwała nr 238 w spra-wie przyjęcia dokumentu Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020 [Uchwała z 24 grudnia 2013]. Dokument ten był wykonaniem zobo-wiązania określonego w Rządowym Programie na rzecz Aktywności Społecznej Osób
Starszych na lata 2012-2013 (Program ASOS). Program ASOS stanowi podstawę
poli-tyki senioralnej w Polsce. Termin „polityka senioralna” może być różnie rozumiany, jednak we wspomnianym dokumencie jest on traktowany szeroko, jako wszelkie działania mające miejsce w ciągu całego życia człowieka, które sprawiają, że może być długo aktywny zawodowo i społecznie oraz cieszyć się zdrowiem, niezależ-nością i bezpieczeństwem [Uchwała z 24 grudnia 2013]. Wspomniany dokument obejmuje zatem bardzo ważny zakres polityki społecznej. Zakłada, że będą go realizować różne podmioty polityki państwa.
Dokument ten jest zatem kluczowy dla instytucji mających związek z życiem osób starszych. W dodatku nie jest długi i trudno dostępny, więc należałoby się spo-dziewać, że pracownicy ośrodków pomocy społecznej doskonale go znają. W prze-prowadzonym badaniu zadano pytanie: „Czy zna Pani/Pan dokument rządowy doty-czący polityki senioralnej (Uchwała nr 238 z dn. 24.12.2013, Monitor Polski, 4.02.2014, poz. 118)?”. Zespół badawczy brał pod uwagę, że nie zajdzie sytuacja idealna, w któ-rej wszyscy respondenci odpowiedzą, że dobrze znają ten dokument, jednak rozkład udziałów poszczególnych odpowiedzi, którymi były: „Tak”, „Pobieżnie”, „Nie” (Wy-kres 4.), niemile zaskoczył. Okazało się bowiem, że mniej więcej 1/4 pracowników badanych ośrodków społecznych w ogóle nie wie o istnieniu takiego dokumentu (MOPS – 22,6%, GOPS – 26,0%). Ponadto w przypadku GOPS udział ten był znacząco wyższy niż osób dobrze znających Uchwałę (17,1%). W obu rodzajach ośrodków do-minowała odpowiedź „Pobieżnie”, co niepokoi, zważywszy na wagę problemu oraz nieznaczną długość dokumentu i jego łatwą dostępność.
165 Kreowanie zaufania osób starszych do instytucji publicznych na przykładzie ośrodków pomocy społecznej
Wykres 4. Czy zna Pani/Pan dokument rządowy dotyczący polityki senioralnej (Uchwała nr 238 z dn. 24.12.2013, Monitor Polski, 4.02.2014, poz. 118)?
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Ze względu na konieczność przeanalizowania znajomości poszczególnych za-gadnień związanych z tematyką starzejącego się społeczeństwa zapytano także o Radę Senioralną, która jest jednym z podstawowych elementów tego problemu. Rady Seniorów (Gminne bądź Miejskie) pojawiły się w nowelizacji ustawy o samorzą-dzie gminnym z 11 paźsamorzą-dziernika 2013 roku. Była to olbrzymia zmiana, która podkre-śliła istotność zajęcia się tematyką starzenia się społeczeństwa. Do tamtego czasu podobne Rady w niektórych miejscach co prawda funkcjonowały, ale na zupełnie innych zasadach – głównie jako zgromadzenie ekspertów. Ustawa spowodowała, że charakter Rad się zmienił, bowiem głównymi członkami nowych Rad stali się przed-stawiciele środowisk senioralnych. Według tej nowelizacji instytucje lokalne nie mają obowiązku tworzenia takich Rad, ale zostało im umożliwione podejmowanie takiej inicjatywy oraz reagowanie na zgłoszenia w tej sprawie. Rada Seniorów, zgodnie z ustawą, jest „ciałem doradczo-konsultacyjnym powoływanym uchwałą rady gmi-ny z jej inicjatywy lub na wniosek zainteresowagmi-nych środowisk. W jej skład powin-ni wchodzić przedstawiciele lokalnych podmiotów działających na rzecz sepowin-niorów, zwłaszcza organizacji pozarządowych oraz organizatorów lokalnego uniwersytetu trzeciego wieku” [Starzyk 2014]. Nowe zasady funkcjonowania Rad Seniorów
powo-dują zwiększenie aktywności obywatelskiej osób starszych – co jest bardzo ważne dla racjonalnego istnienia współczesnego społeczeństwa, bowiem zaczyna się do-strzegać, jak dużą i różnorodną grupę ludzi one reprezentują – oraz chęć dostoso-wania działalności przeróżnych instytucji do ich potrzeb. W ten sposób zwrócono też uwagę, że seniorzy to osoby mające rozmaite upodobania, lubiące poznawać nowe tematy, podróżować, uprawiać sporty, choć czasami aktywność ta musi być nieznacznie dostosowana do ich wieku, to jednak nie może ograniczać się wyłącznie do sfery leczenia chorób [Starzyk 2014; Waszkiewicz 2014].
Rady Seniorów mają możliwość własnej inicjatywy, dzięki czemu realizowane są głównie małe projekty, na przykład zajęcia tematyczne czy wyjazdy, ale czasa-mi ich pomysły wpisują się w politykę czasa-miejską. Warto zwrócić uwagę na Społecz-ną Radę Seniorów Miasta Lublin, która wraz z Prezydentem Miasta stworzyła akcję Miejsca Przyjazne Seniorom, mającą doceniać instytucje, organizacje i firmy prywat-ne dopasowaprywat-ne do potrzeb osób starszych, takie jak zmiana świadczoprywat-nego zakre-su usług, bonifikaty czy dbanie o lokalizację, by była dogodna dla osób mających problem z poruszaniem się [Starzyk 2014].
Wszelkie podobne inicjatywy Rady Seniorów są nieocenione, ponieważ zgłaszają je osoby, które są nimi zainteresowane i których one dotyczą. Człon-kowie tych Rad są zatem doskonałymi ekspertami od tego, czego seniorzy naj-bardziej potrzebują. Jednak potrzebują wsparcia w realizacji swoich pomysłów przez jednostki samorządu terytorialnego, a także pomocy w informowaniu o swoim istnieniu osób, które reprezentują.
Rada Seniorów to zatem ważny organ, ale współistniejący między innymi z insty-tucjami państwowymi, takimi jak ośrodki pomocy społecznej (które wcześniej były główną częścią składową tych Rad). W znowelizowanej formie takie Rady istnieją około 2,5 roku, ale okazuje się, że ta forma działalności osób starszych jest potrzebna i zyskuje na znaczeniu. Powstaje coraz więcej Rad Seniorów, a 25 kwietnia 2016 roku w Krakowie odbył się I Ogólnopolski Kongres Rad Seniorów [Szkutnik 2016].
W prowadzonym badaniu zadano zatem respondentom pytanie: „Czy na terenie Pani/Pana ośrodka pomocy społecznej działa Rada Senioralna”? (Wykres 5.).
167 Kreowanie zaufania osób starszych do instytucji publicznych na przykładzie ośrodków pomocy społecznej
Wykres 5. Czy na terenie Pani/Pana MOPS/GOPS działa Rada Senioralna?
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Przypomnieć należy, że badanie odbyło się po ponad roku od uchwalenia no-welizacji ustawy mówiącej o Radach Seniorów. Blisko 90% odpowiedzi przeczących udzielonych przez GOPS może niepokoić. W przypadku MOPS wskaźnik ten jest niższy, ale również olbrzymi (62,9%). Należy jednak dodać, że liczba Rad Senioral-nych, zarówno miejskich, jak i gminSenioral-nych, stale rośnie. Ponadto w Warszawie, oprócz Warszawskiej Rady Seniorów, istnieją podobne rady w poszczególnych dzielnicach miasta (Dzielnicowe Rady Seniorów), pomagające realizować cele Warszawskiej Rady Seniorów na poziomie dzielnic. Jest to pomocne, ponieważ każda dzielnica ma odrębny charakter i swoje problemy, dlatego możliwość uwzględnienia spe-cyfiki każdego obszaru jest ważna, a nie byłoby to możliwe z perspektywy całej Warszawy [Miasto Stołeczne Warszawa 2014].
Zakończenie
Przeprowadzone przez zespół badania pokazały niechęć Ośrodków do zagłębiania się w temat starzenia się społeczeństwa, ignorowanie problemu i brak potrzeby zrobienia czegoś więcej niż robią do tej pory. Pomimo powszechnego wzrostu zainteresowania tą kwestią w instytucjach publicznych takich jak ośrodki pomocy społecznej wciąż
nie widać istotności problemu, konieczności przemyślenia sytuacji i podjęcia dzia-łań mających na celu znalezienie rozwiązania. Z każdym rokiem rośnie jednak liczba Rad Seniorów, inicjatyw obywatelskich czy prawnych rozwiązań ogólnoeuropejskich, co wskazuje, że coraz bardziej świadomie patrzy się na problem. Rozwiązania poli-tyczne, choć ważne, to jednak nie są wystarczające, by wprowadzić istotne zmiany w życiu osób starszych. Podstawowym problemem jest wyczulenie społeczeństwa na temat starzejącego się społeczeństwa, zmotywowanie go do działania i pokazanie, że władze państwowe traktują go jako swój priorytet. Dopiero wtedy można liczyć, że ludzie zaufają państwu, docenią jego działania i będą spokojni o swoją przyszłość.
Trzeba jednak pamiętać o rozpiętości tematyki i konieczności patrzenia szerzej, nie ograniczając się wyłącznie do struktury ośrodków pomocy społecznej. Wieloaspek-towe zbadanie problemu pozwoli dotrzeć do jego istoty i da nadzieję na znalezienie rozwiązania, które wspierać będzie instytucje publiczne i prywatne, a także – co naj-ważniejsze – które zyska zaufanie społeczne. Pozyskanie takiego zaufania jest bardzo trudne, ale możliwe, dlatego warto dołożyć starań, by nie zawieść społeczeństwa.
169 Kreowanie zaufania osób starszych do instytucji publicznych na przykładzie ośrodków pomocy społecznej
Bibliografia
Cancedda A., Blakemore M., Mc Donald N., Pickles A., Viertelhauzen T. (2014), Evaluation of the European Year for Active Ageing and Solidarity between Generations. Final report, Ecorys, Rotterdam, ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=12616&langId=en [dostęp: 29.06.2016]. European Implementation Assessment (2012), European Year for Active Ageing and Solidarity between Generations, http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/IDAN/2015/536344/ EPRS_IDA(2015)536344_EN.pdf [dostęp: 26.06.2016].
Kuklińska K.L. (2014), Ocena przygotowania ośrodków pomocy społecznej do działań na rzecz osób 45+ – wstępne wyniki eksploracyjnych badań ankietowych [w:] E. Gołębiowska (red.), Za-rządzanie – nowe perspektywy w dobie zmian demograficznych, Wydawnictwo Społecznej Akademii Nauk, Warszawa-Łódź.
Miasto Stołeczne Warszawa (2014), Warszawska Rada Seniorów, [online] http://www. um.warszawa.pl/aktualnosci/warszawska-rada-senior-w-rozpocz-prac [dostęp: 30.06.2016]. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (2013), Europejski Rok Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej 2012 w Polsce. Raport ewaluacyjny, [online] https://www. mpips.gov.pl/seniorzyaktywne-starzenie/europejski-rok-aktywnosci-osob-starszych-i-soli-darnosci-miedzypokoleniowej-2012/raport-ewaluacyjny/ [dostęp: 25.06.2016].
Nowicka A. (2008), Starość jako faza życia człowieka [w:] A. Nowicka (red.), Wybrane problemy osób starszych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Zielona Góra.
Simmel G. (1975), Socjologia, PWN, Warszawa.
Starczewski B. (2013), O gminnej radzie senioralnej, Wolters Kluwer, [online] http://www.sa- morzad.lex.pl/czytaj/-/artykul/gminne-rady-seniorow--samorzady-przekonaja-sie-do-no-wej-instytucji/2 [dostęp: 26.06.2016].
Starzyk K. (2014), Czas na Rady Seniorów, InstytutObywatelski.pl, [online] http://www.insty- tutobywatelski.pl/22105/lupa-instytutu/co-gminom-po-radach-seniorow-co-seniorom-po--radach [dostęp: 30.06.2016].
Szarota Z., Wartości służące pomyślnemu starzeniu się, Uniwersytet Trzeciego Wieku w Uni-wersytecie Pedagogicznym im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, [online] http:// www.utw.up.krakow.pl/pliki/lectorium/wyklad2.pdf [dostęp: 25.06.2016].
Szkutnik Z. (2016), Kongres seniorów dla seniorów, Miejska Rada Seniorów w Poznaniu, http://mrs.poznan.pl/kongres-seniorow-dla-seniorow/ [dostęp: 30.06.2016].
Sztompka P. (2003), Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków.
Uchwała nr 238 Rady Ministrów z 24 grudnia 2013, Monitor Polski, 4.02.2014, poz. 118. Wartość [w:] Encyklopedia PWN, [online] http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wartosc;3994143. html [dostęp: 25.06.2016].
Waszkiewicz M. (2014), Nowe rady seniorów to może być przełomowy krok, ngo.pl, [online] http://warszawa.ngo.pl/wiadomosc/996118.html [dostęp: 29.06.2016].
Zaufanie [w:] Słownik Języka Polskiego, [online] http://sjp.pwn.pl/sjp/zaufanie;2544487.html [dostęp: 26.06.2016].