ARCHIWA BELGIJSKIE — W POSZUKIWANIU WZORO ´ W I POLONIKO´ W

Jest to z pewnos´cia˛ jeden z lepiej zorganizowanych i funkcjonuja˛cych sys-temo´w archiwalnych w Europie. Jego pocza˛tki sie˛gaja˛ lat 1796–1799, gdy ziemie belgijskie — wła˛czone do systemu administracyjno-prawnego kreowane-go przez Rewolucje˛ Francuska˛ — tworzyły archiwum pan´stwowe dla przecho-wywania dokumento´w historycznych, a przede wszystkim dla zgromadzenia tytuło´w własnos´ci kos´cielnej, aby zrealizowac´ decyzje˛ o konfiskacie całego mienia kos´cielnego.

Na obecny, faktycznie ukształtowany przed 200 laty, a ugruntowany i wzbogacony prawem o archiwach z 24 VI 1955 r., belgijski system archiwo´w pan´stwowych (narodowych) składaja˛ sie˛ Archiwum Gło´wne Kro´lestwa (Ar-chives générales du Royaume) i 15 archiwo´w prowincjonalnych (Ar(Ar-chives de l’Etat dans provinces). W sumie obejmuja˛ one około 160 km akt (spos´ro´d 300 km materiało´w i akt przekazanych przez dokumentacje˛ kos´cielna˛)¹. Ze wzgle˛du na brak etato´w, funkcje kontrolne Archiwum Gło´wnego i archiwo´w prowinc-jonalnych sa˛ realizowane sporadycznie, natomiast brakowanie akt przeprowa-dzaja˛ archiwa w momencie przekazywania im dokumento´w. Oczywis´cie, ar-chiwa te opracowuja˛ i przesyłaja˛ wszystkim instytucjom pan´stwowym szczego´-łowe instrukcje w sprawach prowadzenia kancelarii oraz gromadzenia i przecho-wywania akt, a naste˛pnie przekazywania ich do archiwo´w pan´stwowych, a takz˙e organizuja˛ kursy instruktaz˙owe dla archiwisto´w tych instytucji. Dokumenty innych instytucji czy kolekcje prywatne moga˛ zostac´ wła˛czone do zasobu archiwo´w pan´stwowych jedynie w wypadku dobrowolnego i bezpłatnego prze-kazania ich przez prawowitego włas´ciciela.

1Informacje i dane z publikacji Archives générales du Royaume et Archives de l’Etat dans de provinces, s. 178 i in. oraz z bezpos´rednich rozmo´w z dyrektorem generalnym archiwo´w narodowych drem Ernstem Persoonsem, jego wspo´łpracownikami: René Laurentem, André Vanrie i młodym kierownikiem działu informacji komputerowej oraz dyrektorkami Archiwum Miejskiego, Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Archiwum Wolnego Uniwersytetu Brukselskiego, a takz˙e prezydentem Daelmansem z Association de archivistes et bibliothécaires de Belgique.

Poza tym systemem archiwalnym znajduja˛ sie˛ archiwa municypalne, samo-rza˛dowe oraz instytucji naukowo-os´wiatowych i kulturalnych, utrzymywane przez instytucje, kto´rych dokumenty gromadza˛ i z kto´rych struktura˛ i funkc-jonowaniem sa˛ zintegrowane.

Archiwum Gło´wne Kro´lestwa obejmuje około 56 km akt i materiało´w władz centralnych (z wyja˛tkiem ministerstw spraw zagranicznych i obrony oraz całego regionu Brabancji, kto´re utrzymuja˛ własne archiwa). Obecnie resorty i administ-racja regionalna przekazuja˛ swe akta nawet po 15–20 latach, ale zawsze wyraz´nie okres´laja˛ date˛ rozpocze˛cia udoste˛pniania przekazywanych dokumen-to´w (w wypadku darowizn dokumendokumen-to´w niepan´stwowych lub dossier personal-nych specjalnego znaczenia daty te wykraczaja˛ nawet poza rok 2110).

Archiwum to ma dobre, choc´ zapewne nie najbardziej nowoczesne warunki lokalowe, dzie˛ki wybudowaniu w latach 1960–1980 obecnej siedziby, tworza˛cej wspo´lny kompleks z ro´wnoczes´nie budowana˛ Biblioteka˛ Narodowa˛. Natomiast archiwa regionalne, a zwłaszcza municypalne mieszcza˛ sie˛ najcze˛s´ciej w sta-rych, zaadaptowanych budynkach. Siedziba˛ Archiwum Miasta Brukseli jest zaadaptowany i nieco powie˛kszony przez aneks budynek fabryki z XIX w., natomiast Archiwum Prowincjonalne w Liège otrzymało nowoczesna˛, wzniesio-na˛ niedawno siedzibe˛.

Najwie˛kszym problemem limituja˛cym aktualne moz˙liwos´ci archiwo´w belgij-skich jest restrykcyjna polityka władz w sprawie etato´w. W ostatnich latach zostały one zredukowane z 64 do 54. W ten sposo´b belgijska słuz˙ba archiwalna osia˛gne˛ła najwyz˙sze proporcje mie˛dzy liczba˛ archiwisto´w a wielkos´cia˛ zasobu archiwalnego. Dyrekcja Generalna i Archiwum Gło´wne zatrudniaja˛ ła˛cznie 39 pracowniko´w, a archiwa prowincjonalne maja˛ po jednym archiwis´cie! Rezul-tatem tej skrajnie oszcze˛dnos´ciowej polityki jest faktyczne zredukowanie aktyw-nos´ci niemal do zera, do absolutnie koniecznego minimum. Zlikwidowane zostały niemal wszystkie wyspecjalizowane słuz˙by (czy oddziały), pracownie:

konserwatorska, mikrofilmowa i fotograficzna, naukowa i edukacyjna. Zrezyg-nowano z udzielania odpowiedzi na pytania korespondencyjne, zwłaszcza wy-magaja˛ce jakiejkolwiek dodatkowej pracy czy poszukiwan´. Archiwum nie prowadzi zaje˛c´ dydaktycznych dla studento´w (choc´ wypoz˙ycza dla ich potrzeb dokumenty z XVIII–XX w., zwłaszcza ksie˛gi notarialne), ani z˙adnych po-szukiwan´ genealogicznych, własnos´ciowych itp.

Najfatalniejszymi naste˛pstwami tych ,,oszcze˛dnos´ci’’ sa˛: zaniedbania w zakresie konserwacji (nie ma s´rodko´w na zlecanie tych prac wyspecjalizowa-nym firmom) i opracowywania inwentarzy oraz brak moz˙liwos´ci mikrofil-mowania dokumento´w, kto´re ze wzgle˛du na swo´j stan nie powinny byc´

udoste˛pniane w oryginale.

Nie ma z˙adnych moz˙liwos´ci na kontynuowanie wspaniałej kolekcji ponad 34 tys. negatywowych kopii piecze˛ci (ze zbioro´w własnych i europejskich), zwia˛za-nych z dziejami Belgii (niekto´re z nich uzyskały wartos´c´ oryginało´w,

ARCHIWA BELGIJSKIE 145

— w naste˛pstwie zniszczenia oryginalnych piecze˛ci w niekto´rych archiwach prowincjonalnych). Nie sposo´b nawet zakonserwowac´ czy choc´by opracowac´

własnych zbioro´w sfragistycznych i dokumento´w pergaminowych, licza˛cych setki tysie˛cy jednostek. A sa˛ tu naprawde˛ imponuja˛ce zakresem zbiory doku-mento´w ksia˛z˙a˛t i władco´w panuja˛cych nad ziemiami belgijskimi lub zwia˛zanych z ich dziejami (m. in. ostatni Przemys´lidzi, Jan Luksemburski). Najwie˛ksze i najstarsze serie pochodza˛ z archiwo´w kos´cielnych. Licza˛ce kilka tysie˛cy dokumento´w archiwum po´z´niejszego kos´cioła katedralnego s´w. Guduli otwiera dyplom z 1047 r. Najstarszy dobrze zachowany dokument z 819 r. przechowy-wany jest w Pan´stwowym Archiwum Prowincjonalnym w Gandawie. (Według prawa belgijskiego Kos´cio´ł przekazuje wytwarzane przez niego dokumenty historyczne do archiwo´w pan´stwowych po 60–100 latach).

Kierownictwo archiwo´w narodowych starało sie˛ walczyc´ z ta˛ fatalna˛ sytua-cja˛, publikowało alarmuja˛ce artykuły, opracowywało memoriały w tym duchu i wysyłało je do najwyz˙szych władz, wszystkich członko´w parlamentu oraz s´rodowisk i instytucji zajmuja˛cych sie˛ historia˛. Niestety, nie przyniosło to rezultatu (groz´ny sygnał, z˙e nawet w atmosferze w pełni demokratycznego z˙ycia publicznego archiwis´ci i archiwa moga˛ napotykac´ na brak zrozumienia ich podstawowych potrzeb ze strony opinii publicznej). W s´wietnie opracowanym lakonicznym informatorze o archiwach pan´stwowych autorzy filozoficznie stwierdzaja˛: ,,W 1773 r. cesarzowa Maria Teresa mianowała Jana Baptiste de Wynantsa dyrektorem generalnym Archiwo´w Niderlando´w. Dokładnie tak samo jak jego naste˛pca, cia˛gle skarz˙ył sie˛ on na szczupłos´c´ personelu i s´rodko´w, jak ro´wniez˙ na zbyt małe i z´le wyposaz˙one pomieszczenia (piwnice) w pałacu ksia˛z˙a˛t brabanckich, zbudowanym na pocza˛tku XII w., a spalonym w 1731 r.’’². Z koniecznos´ci skoncentrowano sie˛ wie˛c na zagwarantowaniu dobrych warunko´w przechowywania i udoste˛pniania zasobu. Na po´łkach umieszczone sa˛

wyła˛cznie znormalizowane wygodne pudła (niestety, w tej formie — z braku miejsca i s´rodko´w finansowych — przechowywane sa˛ ro´wniez˙ dokumenty pergaminowe) lub oprawne tomy, a w magazynach zagwarantowana jest stabil-na, niz˙sza temperatura.

Imponuja˛co, wre˛cz modelowo rozwia˛zano sprawy udoste˛pniania. W tym dziale pracuje zaledwie pie˛c´ oso´b, obsługuja˛cych trzy czytelnie (dokumento´w oryginalnych, mikrofilmo´w i ksia˛z˙ek). Dzie˛ki wspo´łpracy z mormon´skim Towa-rzystwem Genealogicznym w Utah Archiwum Gło´wne zebrało ponad 100 tys.

szpul mikrofilmo´w i uczyniło z nich jedyna˛ podstawe˛ archiwalnych poszukiwan´

genealogicznych, prowadzonych wyła˛cznie i bezpos´rednio przez zainteresowa-nych czytelniko´w. Zorganizowano w tym celu odre˛bna˛ pracownie˛, wyposaz˙ona˛

2Archives générales, op. cit.

w około 70 czytniko´w mikrofilmowych i katalogi, a w sa˛siedniej sali zgromadzo-no komplet mikrofilmowych kopii dokumento´w stanu cywilnego (przekazany przez Towarzystwo Genealogiczne w Utah, kto´re przeprowadziło pełne mikrofil-mowanie tych dokumento´w, zaro´wno pan´stwowych jak kos´cielnych). Całos´c´ tego systemu opiera sie˛ na pełnej samoobsłudze i angaz˙uje jednego (!) pracownika archiwum dyz˙uruja˛cego w czytelni. Obserwowałem, jak spokojnie i sprawnie pracowało tu kilkudziesie˛ciu entuzjasto´w poszukiwan´ genealogicznych (prze-waz˙nie w starszym wieku), bez z˙adnej pomocy. Pracownia jest otwarta nawet w soboty (gdy archiwum nie pracuje), gdyz˙ doste˛p do niej jest moz˙liwy przy pełnym zamknie˛ciu wszystkich pozostałych pomieszczen´ archiwum.

Podobnie pracownie˛ naukowa˛ (czytelnie˛ re˛kopiso´w i mikrofilmo´w) obsługu-ja˛ jeden dyz˙urny i 2–3 pracowniko´w dostarczaobsługu-ja˛cych zamo´wione teczki czy woluminy w cia˛gu 5–10 minut. Jest to moz˙liwe dzie˛ki s´wietnie wykorzystanemu systemowi informacji komputerowej dla obsługi czytelniko´w. Jest ona zbudowa-na bardzo racjozbudowa-nalnie i przyste˛pnie. Około 60% inwentarzy ksia˛z˙kowych wpro-wadzono do pamie˛ci komputera (w programie w systemie MAIS opracowanym i uz˙ywanym w archiwach holenderskich), 40% inwentarzy pozostało wyła˛cznie w formie ksia˛z˙kowej (maszynopisowej). O zakwalifikowaniu do jednej z tych grup decydowali archiwis´ci, wskazuja˛c najcze˛s´ciej uz˙ytkowane zespoły, a raczej ich podstawowe cze˛s´ci składowe, zwane grupami bazowymi. W programie uwzgle˛dniono siedem po´l opisu archiwalnego, precyzowanych pod ka˛tem potrzeb czytelnika.

Do pamie˛ci komputera wprowadzono ro´wnoczes´nie dokładna˛ lokalizacje˛

kaz˙dej jednostki archiwalnej na segmencie po´łek w magazynie (identyczne sygnatury sa˛ wypisane na kaz˙dym segmencie). Po wprowadzeniu zamo´wienia do komputera w pracowni zostaje on natychmiast wydrukowany w dwu wers-jach (z sygnatura˛ lokalizacyjna˛ i bez niej) na drukarce w odpowiednim magazy-nie. Zamo´wienie z topografia˛ pełni role˛ kontrolna˛ w pracowni (umoz˙liwia szybkie skierowanie danego tomu na włas´ciwa˛ po´łke˛). Dane w pamie˛ci kom-putera sa˛ aktualizowane na biez˙a˛co (co najmniej raz na dwa tygodnie) przez zespo´ł informatyczny licza˛cy ła˛cznie 7 etato´w (w archiwum obejmuja˛cym około 56 km akt). Uwzgle˛dnia sie˛ tu przede wszystkim sprawy niedoste˛pnos´ci danej jednostki archiwalnej (z powodu zagubienia, złego stanu, zakazu udoste˛p-niania do okres´lonej daty, wypoz˙yczenia przez innego czytelnika lub poza archiwum itp.). Dzie˛ki temu pracownicy nie wykonuja˛ z˙adnego bezuz˙ytecznego ruchu.

Ponadto rozwija sie˛ uz˙ytkowanie komputero´w w pracach administracji ar-chiwalnej i w przygotowywaniu publikacji. Do komputerowych baz danych wprowadzono ponadto dossier wszystkich two´rco´w archiwo´w (ła˛cznie z instytuc-jami aktotwo´rczymi). Natomiast ze wzgle˛du na opisany system informacji w zakresie inwentarzy zrezygnowano z jakichkolwiek publikacji inwentarzy i katalogo´w, lokuja˛c jedynie kilka egzemplarzy komputerowego

ARCHIWA BELGIJSKIE 147

wydruku w najwaz˙niejszych humanistycznych bibliotekach naukowych i archi-wach³.

Drastyczny brak etato´w i wynikaja˛ca z tego koniecznos´c´ zredukowania aktywnos´ci nielicznej kadry archiwisto´w przyczyniły sie˛ do wypracowania nowego modelu relacji mie˛dzy archiwami a ich uz˙ytkownikami, bazuja˛cego na (zapewne ograniczonym) partnerstwie, rezygnacji słuz˙by archiwalnej z trak-towania ich ,,z go´ry’’. W lakonicznej podstawowej informacji (w postaci folderu) o zasadach korzystania z pracowni kilka pierwszych akapito´w pos´wie˛cono jednak roli archiwo´w jako instytucji naukowej, ich obowia˛zku kontroli, przechowywania i stanu zachowania dokumento´w i materiało´w, kto´re z pewnos´cia˛ znajda˛ sie˛ w archiwach pan´stwowych jako historyczne. Znalazło sie˛ tu ro´wniez˙ wyjas´nienie, z˙e podstawowym warunkiem udoste˛pniania doku-mento´w jest ich wste˛pne opracowanie, opatrzenie sygnatura˛ i umieszczenie w standardowym pudle.

W podstawowych informacjach dla czytelniko´w znalazły sie˛ tez˙ dane o systematyce układu dokumento´w archiwalnych (zespo´ł — grupa bazowa

— jednostka archiwalna) wraz z sugestia˛, w jaki sposo´b nalez˙y poszukiwac´

dokumento´w i materiało´w do konkretnych temato´w czy zagadnien´. Podobnie wyjas´niono zasady udoste˛pniania zasobu archiwum (podstawowa — to 100 lat od daty powstania dokumentu) i wszelkie wyste˛puja˛ce rzadko wyja˛tki, sygnalizowa-ne skrupulatnie w inwentarzach. Ponadto na tablicy u wejs´cia do pracowni odnotowywane sa˛ najnowsze zmiany w obsłudze czytelniko´w, kto´rzy moga˛ takz˙e nabywac´ publikowane katalogi, informatory, inwentarze po korzystnych cenach.

Ponadto podje˛to juz˙ pro´by wykorzystania niekto´rych zgłaszaja˛cych sie˛

spontanicznie emeryto´w — uz˙ytkowniko´w przy wste˛pnym porza˛dkowaniu i inwentaryzowaniu akt oraz dyz˙urowaniu w pracowniach, co pozwoli na wydłuz˙enie czasu otwarcia placo´wek archiwalnych.

Najnowoczes´niejsze, a zarazem najlepiej wyposaz˙one i najaktywniejsze jest niewa˛tpliwie Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Ministère des Affaires Etrangères, du Commerce Extérieure et de la Coopération au Dévelop-pement), aktualnie kierowane przez doktor nauk humanistycznych, bardzo aktywna˛ na polu archiwistyki mie˛dzynarodowej — Françoise Marie Peemans, a mieszcza˛ce sie˛ w siedzibie ministerstwa (rue des Quatre Bras 2). Obejmuje ono 9 km dokumento´w i materiało´w, tj. całos´c´ dokumentacji MSZ Belgii, ła˛cznie z Archiwum Konga Belgijskiego i pełnymi dossier całej słuz˙by dyplomatycznej od 1831 r. Zbiory ulokowane sa˛ na regałach kompaktowych juz˙ od 1951 r.

Archiwum dysponuje bardzo dobra˛ pracownia˛ komputerowa˛, opracowuja˛ca˛

3Ibid., s. 187; L’ informatisation des services d’archives. Actes de la journée d’études franco-belge ... le 11 juin 1992, Pas de Calais 1993, s. 5–11.

inwentarze (zatrudnia 5 archiwisto´w) i mikrofilmowa˛, natomiast nie prowadzi z˙adnych prac konserwatorskich. Podobnie jak w całej słuz˙bie archiwalnej jedynym zabiegiem konserwatorskim jest moz˙liwie szybkie mikrofilmowanie całej jednostki archiwalnej, kto´rej dokument znalazł sie˛ w złym stanie. W odro´z˙-nieniu od innych archiwo´w, pozbawionych własnych pracowni mikrofilmowych, tu natychmiast przeprowadza sie˛ mikrofilmowanie.

Dobre komputerowe wyposaz˙enie jest zaangaz˙owane przede wszystkim w opracowywanie kolejnych etapo´w inwentaryzacji. Kaz˙da j.a. trafia do Ar-chiwum Historycznego w typowym pudle z ogo´lna˛ informacja˛ według naste˛puja˛-cego schematu: 1. Data. 2. Nazwa komo´rki (słuz˙by) MSZ przekazuja˛cej doku-menty do archiwum. 3. Zawartos´c´ przekazywanej grupy dokumento´w: temat ogo´lny — liczba tomo´w (teczek) — daty graniczne dokumento´w. 4. Data faktycznego przekazania. 5. Czy przekazywane zespoły moga˛ byc´ traktowane przez słuz˙by Ministerstwa jako zamknie˛ta całos´c´. 6. Ewentualnie: inne teczki dotycza˛ce tych samych temato´w i tego samego okresu, kto´re słuz˙by MSZ proponuja˛ przekazac´ definitywnie do archiwum. Jes´li to moz˙liwe — podac´

przybliz˙ona˛ date˛ ich przekazania.

Natychmiast po przekazaniu j.a. (lub partii dokumento´w) jej wste˛pny, a zarazem kontrolny ,,opis z natury’’ jest wła˛czany do komputerowej bazy danych przez młodszego archiwiste˛. Polega on na wymienieniu tytułu kaz˙dego dokumen-tu, a raczej niewielkiego monotematycznego dossier w ramach wie˛kszej j.a.

Dosłownie w cia˛gu kilku minut zrealizowano moja˛pros´be˛ o bardziej szczego´łowa˛

informacje˛: otrzymałem wydruk listy dokumento´w (dossiers) dotycza˛cych relacji z Polska˛ w okresie od 14 I 1971 do 29 XI 1973 r., obejmuja˛cej 72 pozycje (np.

,,Dzien´ belgijski na Mie˛dzynarodowych Targach w Poznaniu 14 czerwca 1972 r.’’, ,,Japon´ska misja handlowa w Polsce’’, ,,Polsko-algierska umowa handlowa’’, ,,Polsko-kuban´ski protoko´ł handlowy’’, ,,Kurs wymiany złotego’’, ,,Aide-mémoi-re w sprawie importu do Belgii granulowanych nawozo´w azotowych z Polski’’

etc.). Opis ten jest korygowany i akceptowany przez starszego archiwiste˛

i dopiero wtedy nowo przyje˛te dokumenty sa˛ kwalifikowane do rozmaitych j.a.

i otrzymuja˛ sygnature˛.

Archiwum to jest wyja˛tkowo aktywne, podejmuja˛c inicjatywy godne przypo-mnienia i nas´ladowania. Dyrektorka Archiwum — dr F. M. Peemans, zyskawszy poparcie Sekretariatu Komisji Europejskiej, zainicjowała systematyczna˛ wspo´ł-prace˛ archiwo´w ministerstw spraw zagranicznych wszystkich członko´w Unii Europejskiej. Jej pierwszym efektem jest opracowanie i opublikowanie przewo-dnika po tych archiwach, zawieraja˛cego podstawowe informacje o ministerst-wach (Komisji Europejskiej, wszystkich komitetach i innych organach Unii Europejskiej), a przede wszystkim o ich archiwach (adres, informacja o dziejach instytucji, warunki udoste˛pniania dokumento´w, godziny pracy czytelni, udogod-nienia i pomoce słuz˙a˛ce badaczom, moz˙liwos´ci kopiowania dokumento´w, ła˛cznie z cennikiem i formularzem wypełnianym przy zamo´wieniu, zasady

ARCHIWA BELGIJSKIE 149

prawno-regulaminowe precyzuja˛ce zakres udoste˛pniania dokumento´w i ewen-tualne ograniczenia w tej dziedzinie) wraz z kro´tka˛ charakterystyka˛ waz˙niej-szych zespoło´w i kolekcji, wykazem inwentarzy (z zakresem uwzgle˛dnianych w nich informacji) — publikowanych i nie publikowanych — oraz wykazem podstawowej literatury⁴.

Obecnie dr Peemans mys´li o podobnej inicjatywie obejmuja˛cej analogiczne archiwa pan´stw Europy s´rodkowej i wschodniej, zwłaszcza nalez˙a˛cych do Rady Europy. Do opublikowanych, bardzo wartos´ciowych pomocy nalez˙y takz˙e przewodnik po Archiwum Afrykan´skim (tzn. dotycza˛cym Konga Belgijskiego i — zniszczonego cze˛s´ciowo na podstawie decyzji kro´la belgijskiego z lat 1895 i 1906 — archiwum Ministerstwa Kolonii)⁵.

Archiwum prowadzi ro´wniez˙ — juz˙ od okresu mie˛dzywojennego — sys-tematyczna˛ akcje˛ wzbogacania swych zbioro´w pod ka˛tem potrzeb wielostronnych badan´ historycznych. Mimo kompletnos´ci akt wytworzonych przez ministerstwo, kopiowane sa˛ partie najwaz˙niejszych dla dziejo´w Belgii zbioro´w archiwalnych ministerstw spraw zagranicznych innych pan´stw. Dzie˛ki temu, bez kosztownych podro´z˙y zagranicznych, historycy moga˛ tu korzystac´ z odpiso´w np. koresponden-cji dyplomatycznych przedstawicieli Austrii od lat trzydziestych XIX w. czy materiało´w konferencji londyn´skiej, okres´laja˛cej status Belgii po rewolucji 1830 r.

Istotne znaczenie w systemie belgijskich archiwo´w niepan´stwowych ma Archiwum Wolnego Uniwersytetu Brukselskiego (l’Université Libre de Bruxel-les), kierowane przez pania˛ Andrée Despy-Meyer. Tu znowu proporcje warte odnotowania: na zaso´b wynosza˛cy około 3,5 km akt i materiało´w zatrudniono tylko 5 pracowniko´w. Archiwum gromadzi dokumenty wytworzone przez wszelkie władze i organizacje działaja˛ce na uczelni, wykłady, programy studio´w i poszczego´lnych przedmioto´w, plakaty i komplet periodyko´w wydawanych od 1834 r., tzn. od chwili powstania uczelni. Natomiast rzadko trafiaja˛ tu kolekcje czy archiwa profesoro´w uczelni czy innych reprezentanto´w s´wiata nauki i kultury.

Najwaz˙niejsza˛ z takich kolekcji jest cze˛s´c´ archiwum wielkiego historyka Henri Pirenne’a.

Archiwum jest nastawione na wspo´łprace˛ z archiwami i uczelniami polskimi (i innych krajo´w Europy s´rodkowowschodniej). Jedna˛ z najwie˛kszych inicjatyw tego archiwum stała sie˛ wielka wystawa pos´wie˛cona mało znanym

4Guide des Archives des Ministères des Affaires Etrangères des Etats membres et des institutions de l’Union européenne. Deuxième édition révisée et élargie, oprac. pod kierunkiem F. M. Peemans, Bruxelles 1995, s. 13n, wyd. 1, 1989.

5M. van Grieken-Taverniers, Guide des Archives Africaines du Ministère des Affaires africaines 1885–1962, Bruxelles [1981], s. 7.

zwia˛zkom Marii Curie-Skłodowskiej z Belgia˛⁶. Podobna˛ cenna˛ inicjatywa˛ stała sie˛ wystawa z okazji pie˛c´dziesie˛ciolecia manifestacyjnego zamknie˛cia Wolnego Uniwersytetu Brukselskiego (25 XI 1941), decyzji podje˛tej przez władze uczelni dla uniknie˛cia czystki w jego kadrze profesorskiej i asystenckiej oraz kolaboracji z niemieckimi okupantami. Ekspozycje˛ dokumento´w poła˛czono z publikacja˛

tomu studio´w o uczelni w okresie hitlerowskiej okupacji⁷. Ksia˛z˙ka została przygotowana pod redakcja˛ dyrektorki archiwum i wzbogacona duz˙ym zestawem kopii waz˙niejszych dokumento´w i fotografii historycznych.

Wa˛tki polskie w tym archiwum to dokumenty zwia˛zane z badaniami prowadzonymi przez M. Curie-Skłodowska˛ oraz grupe˛ studiuja˛cych na uczelni Polako´w. Okres´lenie jej liczebnos´ci i aktywnos´ci wymaga odre˛bnych po-szukiwan´. Zapewne nie była to grupa zbyt liczna, z powodu liberalno-mason´skich podstaw uniwersytetu, a swoje apogeum osia˛gne˛ła zapewne w pierwszych latach XX stulecia, kiedy to licznie studiowała na uczelni młodziez˙ o orientacji lewicowo-rewolucyjnej. Pani dyrektor Despy-Meyer jest gotowa maksymalnie pomagac´ w takich poszukiwaniach.

Prawdopodobnie moz˙liwa be˛dzie ro´wniez˙ wspo´łpraca w ramach dynamicznie rozwijaja˛cego sie˛ Instytutu Studio´w Europejskich (l’Institut d’Etudes Européen-nes), moz˙e w ramach programu Erasmus D’une Europe à l’autre (zwłaszcza w dziedzinie ,,Wspo´łpraca europejska a wykształcenie wyz˙sze’’)⁸.

W grupie archiwo´w municypalnych najwie˛ksze znaczenie ma oczywis´cie Archiwum Miasta Brukseli (Archives de la ville de Bruxelles, rue de Tanneurs 65).

Mies´ci sie˛ ono w dobrze zaadaptowanym i zmodernizowanym budynku fabrycz-nym (manufakturowym) z XIX w. Obejmuje ponad 28 km biez˙a˛cych akt, a obsługuje je 15–18 pracowniko´w archiwum. Najstarsze dokumenty sie˛gaja˛ XIII w., ale najbogatsze dotycza˛ wieko´w XIX–XX. Archiwum gromadzi dokumenty 19 komun (gmin) składaja˛cych sie˛ na wspo´łczesna˛ Bruksele˛, posiada naj-pełniejsza˛ kolekcje˛ periodyko´w ukazuja˛cych sie˛ w tym mies´cie w XIX–XX w., a takz˙e kolekcje archiwalne kompozytoro´w belgijskich. Dokumento´w dotycza˛-cych Polako´w i spraw polskich moz˙na szukac´ niemal wyła˛cznie w indywi-dualnych dossiers emigranto´w z˙yja˛cych w Brukseli. Przy tym nalez˙y pamie˛tac´, z˙e dossiers sprzed roku 1930 udoste˛pniane sa˛ bez ograniczen´, natomiast korzystanie z akt po 1930 r. wymaga indywidualnej zgody.

6Marie Skłodowska-Curie et la Belgique, Bruxelles 1990, ss. 151, wste˛p napisała Joanna Szyman´ska Matosek, były ambasador RP w Belgii, kto´ra była jednym z inicjatoro´w wydania.

725.11.1941. L’Université Libre de Bruxelles ferme ses portes, red. A. Despy-Meyer, A. Dierkens i F. Scheelings, Bruxelles 1991, Archives de l’ULB, ss. 219.

8L’ULB et l’Europe. 30 ans d’histoire commune, Archives de l’Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1993, s. 14–46 i 70–76.

ARCHIWA BELGIJSKIE 151

Warto odnotowac´ kilka odre˛bnych, a godnych uwagi zasad stosowanych w belgijskiej słuz˙bie archiwalnej w ostatnich kilkunastu latach:

1. Instytucje pan´stwowe (i samorza˛dowe) przekazuja˛ swe dokumenty do historycznych archiwo´w pan´stwowych (i samorza˛dowych) po upływie kilkudziesie˛ciu lat (w zalez˙nos´ci od kategorii — od 20 do 100 lat) po wytworzeniu dokumentu (ta ostatnia cezura dotyczy przede wszystkim akt metrykalnych).

2. Na tych zasadach do historycznych archiwo´w pan´stwowych wła˛czane sa˛

takz˙e archiwa kos´cielne (sta˛d tak wielkie kolekcje dokumento´w s´rednio-wiecznych).

3. Realizacja demokratycznej zasady szerokiego udoste˛pniania archiwo´w na potrzeby społeczen´stwa polega wyła˛cznie na: zapewnieniu doste˛pu do informacji o zasobie archiwalnym (katalogi, inwentarze, w gło´wnych ar-chiwach pan´stwowych — kilkustronicowe foldery — informatory o zasobie archiwum), zasadach jego gromadzenia, sposobach poszukiwania interesu-ja˛cych czytelnika dokumento´w czy prowadzenia kwerend archiwalnych na konkretny temat, zasadach korzystania z archiwum i pracy w czytelni (coraz cze˛s´ciej wyszukiwanie jednostki archiwalnej i jej zamawianie do czytelni odbywa sie˛ za pos´rednictwem komputero´w).

4. Nadzo´r nad archiwami biez˙a˛cymi wszystkich urze˛do´w pan´stwowych realizowany jest w formie opracowywanych przez archiwa historyczne konkretnych dyrektyw, ale bez kontrolowania, w jakim stopniu urze˛dy realizuja˛ ich zalecenia.

5. Archiwa instytucji niepan´stwowych (z wyja˛tkiem samorza˛dowych) i kolek-cje prywatne sa˛ lokowane w takich archiwach, jakie do tego celu wybierze prawny włas´ciciel danego archiwum czy kolekcji. Darowizny przekazywa-ne sa˛ nieodpłatnie (s´cis´lej mo´wia˛c: archiwa nie przeznaczaja˛ na to z˙adnych sum ze swoich budz˙eto´w).

6. Archiwa zaczynaja˛ przyjmowac´ do swych zasobo´w elektroniczne zapisy dokumentacji, ale zawsze musi im towarzyszyc´ dokumentacja papierowa.

Archiwa belgijskie deklaruja˛ gotowos´c´ pomocy w opracowywaniu

Archiwa belgijskie deklaruja˛ gotowos´c´ pomocy w opracowywaniu