Atlasy krajobrazowe

Z podobnymi problemami próbują się zmierzyć różne kraje europejskie. Po podpisaniu EKK wzrasta popularność atlasów krajo-brazowych. Jest to swego rodzaju novum, gdyż do niedawna proble-matyka krajobrazowa była reprezentowana w atlasach ogólnych przez pojedyncze mapy tematyczne. Co więcej, standardem było utożsamia-nie tej problematyki z topografią i przyrodniczymi zasobami terenu38. Współczesny Atlas krajobrazowy poza zbiorem map zawiera również zbiory autorsko dobieranych informacji na temat krajobrazów i ich komponentów. Czasem przybiera postać szczegółowej monografii, jak

Atlas of The Irish Rural Landscape (Aalen i inni 1997).

również dla jednostek krajobrazowych miasta Gdańsk oraz w większej skali dla Aglomeracji Poznańskiej.

41

W Belgii nazwę atlasu nosi zespół map, które wchodzą w skład szerszego cyklu opracowań, wykonanych jeszcze przed ratyfikacją EKK w 2005 roku. Zbiór ten obejmuje:

• mapę krajobrazu kulturowego Flandrii (Traditional landscape of

Flanders region) prezentującą reliktowe krajobrazy w skali 1:200 000,

• atlas krajobrazowy Flandrii (Landscape Atlas of Flanders), opraco-wany na bazie wcześniejszych materiałów w skali 1:50 000 (Hofkens, Roosens 2001) oraz

• mapę krajobrazu współczesnego Walonii (Droeven i inni 2003), bazującą na podziałach fizjograficznych, opracowaną w skali 1:50 000 i zestawioną w skali 1: 200 000.

Pierwszą mapę opracował w 1997 roku zespół kierowany przez Marca Antropa. Przedstawia ona krajobrazy w kontekście przeobrażeń z ostatnich dwustu lat ze wskazaniem reliktowych obszarów z dobrze zachowanym tradycyjnym typem użytkowania terenu (Van Eetvelde i inni 2010). W badaniach uwzględniono naturalne czynniki takie jak: topografia, gleba i geologia oraz czynniki kulturowe związane z proce-sami gospodarczymi w czasach nowożytnych (od XVIII w.). Wyniki udostępniono on-line w ramach portalu krajobrazowego (Laanderen

Geographical Information Centre)39. Mapa Walonii wykonana nieco później przez inny zespół badawczy pomijała czynnik kulturowy, ograniczając się wyłącznie do opisu stanu współczesnego. Syntezę dotychczasowych opracowań powierzono zespołowi Antrop i Van Eetvelde, którzy nawiązali do metodologii zaproponowanej w projek-cie LANMAP2 (tabela 9). Poszczególne typy i jednostki krajobrazowe były tu klasyfikowane w polach o powierzchni 1 km2 na podstawie trzech parametrów: gleby, użytkowania terenu oraz współczynnika spadku terenu (Van Eetvelde, Antrop 2009). Problematyka kulturowa została pominięta ze względu na wykorzystane narzędzia badawcze, czyli ogólnodostępne bazy danych GIS. W tym kontekście mapa krajobrazu kulturowego Flandrii stała się materiałem unikatowym, świadczącym również o trudnościach w kartowaniu tych zagadnień.

Nieco inne ujęcie problematyki prezentuje „Atlasu krajobra-zowy Republiki Czeskiej” (Hrnčiarová, Mackovčin, Zvara 2010). Atlas

39. Na stronie http://geo-vlaanderen.agiv.be/geo-vlaanderen/landschapsatlas/

Rodzaj gleb Rodzaj użytkowania terenu Forma rzeźby terenu

- gleby aluwialne (np. mady) - gleby piaszczyste - gleby ilaste (np. lessy)

- gleby deluwialne (na stromych zboczach); - gleby gliniaste

- gleby torfowe

- gleby o słabo wykształconym profilu genetycznym

- gleby na terenach polderów - obszary niesklasyfikowane oraz gleby silnie przekształcone

- tereny miejskie oraz przekształcone, niepokryte roślinnością

- tereny przemysłowe, handlowe i infrastruktury transportowej

- tereny górnicze, hałdy i tereny budowlane - grunty orne, trwałe plantacje, uprawy mieszane rolnicze

- pastwiska naturalne i użytki zielone - lasy i obszary półnaturalne, tereny podmokłe - zbiorniki wodne, tereny przybrzeżne – okresowo zalewane z małym udziałem roślinności

Podstawą mapowania poszczególnych form były:

- spadki terenu oraz

- wysokość nad poziomem morza

Źródło: opracowanie własne na podstawie Van Eetvelde, Antrop 2009, s. 165

42

powstał z inicjatywy tamtejszego Ministerstwa Środowiska40 w odpo-wiedzi na wyzwania EKK. Podobnie jak tradycyjny atlas geograficzny zawiera wiele map szczegółowych i zestawień statystycznych, jego celem jest przedstawienie:

• metod badań i interpretacji krajobrazu,

• struktury krajobrazu poszczególnych terenów oraz dynamiki zacho-dzących zmian,

• dokumentacji historycznych krajobrazów zgodnie ze stanem współ-czesnej wiedzy

• wielowątkowych, czytelnych w odbiorze informacji o krajobra-zie Czech i jego zasobach (schematy, przekroje, wizualizacje, zdjęcia lotnicze);

• implementacji zagadnień krajobrazowych na wszystkich szczeblach planowania przestrzennego (Kolejka, Lipský 2007, s. 56).

Całość problematyki przedstawiono w dziewięciu rozdziałach, o któ-rych szczegółowości świadczy m.in. wskazanie typów zabudowy i genezy wszystkich (!) miast i wsi41. Przyjęta metoda identyfikacji krajobrazu bazuje na 3 kryteriach (poziomach) delimitacji krajobrazów, takich jak: geneza osadnictwa, sposób użytkowania oraz ukształto-wania terenu (tab. 10).

Na uwagę zasługuje próba włączenia problematyki kulturowej poprzez powiązanie typów krajobrazu osadniczego z ich kontekstem topograficznym oraz rodzajem pokrycia terenu42. Liczne ilustracje towa-rzyszące mapom i opisom mają na celu uwrażliwienie społeczeństwa i budowanie ducha narodu w nawiązaniu do rodzimych krajobrazów. Ma to odzwierciedlenie również w starannym ilustrowaniu badań, co pomaga w wychwyceniu zależności między poszczególnymi kompo-nentami krajobrazu. Atlas odwołuje się do dobrej tradycji angażowania społeczności lokalnych w harmonijny rozwój poszczególnych regionów (Salašová 2001, s. 603). Odrodzenie się tych nastrojów nastąpiło po upadku komunizmu. Wznowiono wówczas szereg inicjatyw na rzecz krajobrazu, który postrzegany jest jako dobro narodowe.

Podobną aktywność środowisk naukowych można zaobserwo-wać na Słowacji, gdzie dwa lata po ogłoszeniu tekstu EKK ukazał się bogato ilustrowany Atlas krajiny Slovenskej republiky (Miklós, Hrn-čiarová 2002). Całość składa się z 10 rozdziałów, łączących historię osadnictwa z zasobami środowiska, zagrożeniami antropogenicznymi i dalszymi perspektywami rozwoju społeczno-gospodarczego. Krajo-braz jest tu traktowany jako miejsce życia człowieka, którego zrozu-mienie ma kluczowe znaczenie dla dobrobytu i dobrego samopoczucia mieszkańców (ryc. 12a i 12b).

40. Atlas został z realizowany za ponad 50 mln koron czeskich (ok 8,2 mln zł) w latach 2004 – 2010 przez Instytut Badań Krajobrazu i Roślin Ozdobnych w Průhoniceach i siedem innych instytucji,. Opracowanie zawiera około 1100 autorskich grafik (mapy, diagramy, schematy, zdjęcia, itp.), z krótkimi objaśnieniami ponad 300-u autorów (na podstawie: www.natur.cuni.cz III 2012). 41. Krajobraz jako obiekt badań, kontekst geograficzny (w skali Europy), krajobraz historyczny (kulturowy), krajobraz przyrodniczy, współczesny krajobraz kulturowy, krajobraz jako dziedzictwo, krajobraz jako środowisko, krajobraz przyszłości, krajobraz w sztuce.

42. Metodykę sporządzania opracowań tego rodzaju opisali Kolejka i Lipský w Landscape maps in the Czech Republic in connection with world and European development (2007).

Ryc. 14a. Wizualizacje komponentów krajobrazu Źródło: Atlas krajiny Slovenskej republiky (Miklós, Hrnčiarová 2002, s. 23).

43

Ryc. 14b. Wizualizacje relacji zachodzących miedzy komponentami krajobrazu Źródło: Atlas krajiny Slovenskej republiky (Miklós, Hrnčiarová 2002, s. 23).

Tabela 10. Kryteria delimitacji krajobrazu Republiki Czeskiej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Hrnčiarová, Mackovčin, Zvara 2010, s. 198-199

Kryterium genezy układu

osadniczego (X) ^{Kryterium użytkowania} terenu (Y) ^{Kryterium ukształtowania terenu (Z)}

Krajobraz prehistorycznego i starożytnego osadnictwa regionu

hercyńsko-środkowoeuropejskiego (1),

Krajobraz prehistorycznego i starożytnego osadnictwa regionu panońskiego (2), Krajobraz wczesnośredniowiecznego osadnictwa regionu hercyńskiego (3), Krajobraz wczesnośredniowiecznego osadnictwa regionu karpackiego (4), Krajobraz późnośredniowiecznego osadnictwa regionu hercyńskiego (5), Krajobraz współczesnego osadnictwa regionu hercyńskiego (6),

Krajobraz współczesnego osadnictwa regionu karpackiego (7).

Krajobraz rolniczy (Z), Krajobraz rolno-leśny (M), Krajobraz leśny (L),

Krajobraz stawów rybnych (R), Krajobraz łąk górskich (H).

Krajobraz płaskowyżów i „małych” wzniesień (1); Krajobraz terenów pagórkowatych

i gór wypiętrzeń hercyńskich (2); Krajobraz pagórkowatych i gór wypiętrzeń karpackich (3); oraz 15 innych rzadkich typów ukształtowania terenu (4-18).

44