Gdyby autorem zacytowanego zdania miał być Jergović, prawdopodobnie mówiłoby ono o fikcji w służbie prawdy. W jego tekstach niejednokrotnie znaleźć można zastrzeżenie, że sama opowieść być może nie jest prawdziwa, ale mówi o prawdzie. Nie chodzi tylko o jej uniwersalność – Jergović, posługując się fikcyjną opowieścią, przekazuje część swojego doświadczenia. Tego prawdziwego doświadczenia nie jest w stanie wyrzec się w żadnej ze swoich książek. Z drugiej jednak strony, rozważania Jergovicia na temat prawdy i fikcji pozostają w spójności z myśleniem Phillipe’a Lejeune’a. Przyjrzyjmy się zatem koncepcji autobiograficznej tego badacza, ona będzie stanowiła punkt wyjścia do rozważań o roli autora i jego opowieści życia.
Swoje najbardziej znane dzieło – Pakt autobiograficzny58 – Philippe Lejeune rozpoczyna definicją, jak sam przyznaje zaczerpniętą ze słownika, zatem najprostszą i najbardziej oczywistą:
Autobiografia jest retrospektywną opowieścią prozą, gdzie rzeczywista osoba przedstawia swoje życie, akcentując swoje jednostkowe losy, a zwłaszcza dzieje swej osobowości59.
Pierwszym, co nasuwa się w przypadku badania tożsamości na podstawie autobiografii, będzie właśnie narracyjność, która łączy oba obszary badań. Opowiadanie życia, tworzenie tożsamości narracyjnej, kreacyjność to pojęcia, które spajają wszystkie kolejne elementy autobiografii i form jej pokrewnych. Lejeune rozwija głębiej tę zależność:
Umieszczając się w słowie pisanym, prowadzę jedynie dalej ową kreację „tożsamości narracyjnej”, na której, jak mówi Ricoeur, polega całe nasze życie. Oczywiście, próbując widzieć siebie lepiej, wciąż siebie
58 P. Lejeune, Le Pacte autobiographique, Paris 1975.
59 P. Lejeune, Wariacje... op. cit., s. 1.
37
stwarzam, przepisuję na czysto szkice mojej tożsamości, a gest ten poddaje je prowizorycznie stylizacji lub uproszczeniu(...). Jeśli tożsamość jest wyobrażeniem, autobiografia przylegająca do tego wyobrażenia mieści się po stronie prawdy60.
W tym miejscu warto zająć się jego podziałem na „autobiografię” oraz „powieść autobiograficzną” aby pokazać, dlaczego w przypadku Jergovicia możemy w ogóle posługiwać się teorią paktu autobiograficznego. Otóż według jej autora, podstawową różnicę wyznaczać będzie oczywistość podawanych w dziele faktów. Czytając autobiografię, czytelnik zapoznaje się z życiem autora, jest w stanie zweryfikować prawdziwość opowieści, poszczególnych wydarzeń, a przede wszystkim nie domyśla się, czy autor mówi prawdę ponieważ jest o niej zapewniony na podstawie umowy, której cechy omówione będą później.
Autobiografia jest zatem swoistym raportem ujętym w literacką formę. Bardzo wyraźnym znakiem, że mamy do czynienia z autobiografią, będzie spójność nazwiska autora z nazwiskiem głównego bohatera61. Autor, narrator i bohater w autobiografii to ta sama osoba. Inaczej ma się rzecz w przypadku powieści autobiograficznej. Lejeune używa pojęcia
„powieść”, aby przeciwstawić ją autobiografii, natomiast jest ona gatunkiem reprezentacyjnym, może występować w krótszych formach. Powieść autobiograficzna w swojej strukturze może w zupełności odpowiadać autobiografii. Jednak w przypadku, kiedy autor dla bohatera zastosuje tożsamość inną niż własna, automatycznie wyklucza to odczytanie dzieła jako autobiografii. Jednocześnie jest to forma pozostawiająca większą wolność autorowi, głównie przez możliwość poruszania się w przestrzeni fikcji, nie pomijając przy tym elementów autobiograficznych. Tak jak w autobiografii jako dziele, które z założenia ma przedstawiać prawdę (również to, co autor rozumie lub postrzega jako prawdę), możemy odnaleźć kłamstwo, dzieło autobiograficzne opiera się na podobieństwie, a to, co obiektywnie nie może być uznane za prawdę, będzie po prostu fikcją62. Przymiotnikiem „autobiograficzny” określać można także inne formy, które nie wypełniają warunków autobiografii jako takiej, ale są narzędziem, dzięki któremu artysta może
„opowiedzieć siebie” w bardziej wyrafinowany, być może ciekawszy sposób, z czego również Jergović chętnie korzysta. Jak wspomniałam wcześniej, nie wydał on nigdy swojej autobiografii, prawdopodobnie dlatego, że dotychczas posługiwał się gatunkiem, który Lejeune przyporządkowałby właśnie powieści autobiograficznej.
60 P. Lejeune, Wariacje... op. cit., s. 5.
61 Ibidem, s. 24.
62 Ibidem, s. 47.
38
Podstawą autobiografii63 jest dla Lejeune’a umowa, którą zawiera autor z czytelnikiem – tytułowy „pakt autobiograficzny”64. Oczywiście znaczenie tej umowy jest symboliczne;
chodzi o zobowiązanie autora w tekście, bardziej lub mniej bezpośrednie, do mówienia prawdy. Zatem podstawą relacji autor–czytelnik będzie zaufanie, a najważniejszą funkcją autobiografii – komunikacja. Takie podejście pozwala czytelnikowi „wejść” w opowiadanie, często przyjąć rolę badacza, zaangażować się emocjonalnie. Staje się on świadkiem indywidualnej historii autora65. W dziełach autobiograficznych niebędących autobiografią w sensie ścisłym, autor chcąc zbudować relację z czytelnikiem, również może się względem niego zobowiązać. Korzysta z tego nasz pisarz:
Ova knjiga ne govori o stvarnim događajima, nego o sjećanju na stvarne događaje i o strategiji zaboravljanja. U njoj postoje krivo zapamćena imena i godine, neki su gradovi postali drugim gradovima, a s novčanica su nestala lica zeničkih topioničara i pojavila se lica husinskih rudara. Vjerojatno postoji neko pravilo prema kojem čovjek pamti i zaboravlja, ali budući da su priče o sjećanju obično historija ili fikcija, izbjegavamo misliti o takvim stvarima66.
Pamięć i zapominanie są nieodłącznym elementem tożsamości narracyjnej, dlatego nie dziwi fakt, że badacz autobiografii zwraca na nią szczególną uwagę. Dla Lejeune’a autobiografia jest opowieścią wtórną – opowieścią opowieści, dlatego nawet w dziele, które powinno być wiernym obrazem życia, niedociągnięcia i nieścisłości są elementem stałym i potrzebnym, ponieważ paradoksalnie ukazują prawdę o autorze, człowieku który pamięta i zapomina, przekształca, przewartościowuje, czasem ucieka od przeszłości. Dlatego właśnie w autobiografii nie tyle wierność prawdzie, ile wierność opowieści i samemu sobie są wartością nadrzędną67.
W swoich dalszych rozważaniach będę powracać do teorii Lejeune’a na tyle, na ile będzie to potrzebne dla zrozumienia i uporządkowania strategii tworzenia Jergovicia.
63 Ponieważ różnice pomiędzy autobiografią a powieścią autobiograficzną zostały już wyjaśnione, w dalszej części pracy używając określenia „autobiografia”, „autobiograficzny” będę miała na myśli ogół dzieł o takim charakterze.
64 P. Lejeune, Wariacje... op. cit., s. 5.
65 Ibidem, s. 15.
66 M. Jergović, Historijska čitanka 1, Zagreb 2006, s. 9.
67 P. Lejeune, Wariacje... op. cit., s. 47–48.
39