„Wbrew temu, co mogliście słyszeć, jakościowe plany badawcze naprawdę istnieją”
(Miles, Huberman, 1994, s. 16)
2.1. Próba w badaniach jakościowych – czyja perspektywa?
Zarówno w badaniach jakościowych, jak i ilościowych wybór respondentów jest przede wszystkim zdeterminowany postawionym pytaniem badawczym. W badaniach jakościowych mamy jednak z reguły do czynienia z próbami nieprobabilistycznymi, dobieranymi celowo (Babbie, 2004). W literaturze przedmiotu prezentowane są róŜne schematy postępowania przy wyborze próby w badaniach jakościowych (Miles, Huberman, 1994; Flick, 2002). Na przykład, moŜemy zdecydować się na dobór respondentów zapewniający ich maksymalną róŜnorodność, moŜemy wybrać respondentów spełniających określone kryterium, przypadki typowe, najbardziej powszechne (typowość) lub prezentujące wysokie nasilenie interesującej nas cechy (intensywność). Ewidentnie dobór respondentów jest uzaleŜniony od obecnego stanu wiedzy na dany temat oraz od dostępnych danych ilościowych, poniewaŜ tylko one umoŜliwiają nam podjęcie decyzji, co jest „typowe” lub ze względu na jakie cechy powinniśmy zapewnić róŜnorodność lub homogeniczność próby.
2.2. Metody jakościowe
Jak zostało juŜ powiedziane, aby zrozumieć, jak ludzie interpretują otaczający ich świat konieczne jest obserwowanie ich i rozmawianie z nimi. Stąd, pośród wielu istniejących metod jakościowych, w naukach społecznych głównie wykorzystywane są obserwacja i wywiad.
Obserwacja moŜe mieć charakter uczestniczący lub „z zewnątrz”. Najczęściej jest to obserwacja codziennych praktyk i zachowań ludzi, bez ingerencji ze strony badacza, ale moŜliwe jest równieŜ dokonywanie obserwacji w sytuacjach sztucznych, czy nietypowych.
Obserwacje mogą teŜ róŜnić się pomiędzy sobą tym, jak bardzo systematycznie i jak długo są prowadzone.
Podobnie wywiad moŜe przyjąć bardzo róŜną formę. MoŜe być przeprowadzony grupowo („focus group discussion”) lub indywidualnie, osobiście lub przez telefon. Wywiad moŜe być teŜ w róŜnym stopniu ustrukturalizowany, co znaczy, Ŝe plan wywiadu moŜe być bardziej lub mniej szczegółowy.
2. 3. Narzędzia w badaniach jakościowych
Dokonując obserwacji, czy teŜ przeprowadzając wywiad posługujemy się róŜnego rodzaju planami, róŜnego rodzaju narzędziami badawczymi. Plan obserwacji wyznacza, na jakich aspektach rzeczywistości, czy zachowania ludzi będziemy się koncentrować? Jakie sytuacje leŜą w centrum naszego zainteresowania? W przypadku wywiadu, plan wyznacza poruszane tematy i zagadnienia.
Plan wywiadu moŜe być mniej lub bardziej szczegółowy (Flick, 2002).
W wywiadach nieustrukturalizowanych mamy do czynienia jedynie z ogólnie zarysowanym tematem wywiadu.
W wywiadach wpół ustrukturalizowanych zazwyczaj istnieje lista tematów, zagadnień, które badacz chce omówić z respondentem.
MoŜliwe jest teŜ przygotowanie bardzo szczegółowej listy pytań, które zadawane są respondentom w określonej kolejności (wywiad strukturalizowany).
NiezaleŜnie od tego, jak bardzo szczegółowa jest lista tematów i pytań, posługiwanie się taką listą odróŜnia wywiad od zwyczajnej, codziennej rozmowy. Z drugiej strony, forma tych pytań odróŜnia wywiad od kwestionariusza: pytania stawiane respondentowi w trakcie wywiadu mają charakter otwarty, niesugerujący, nastawiony na poznanie i zrozumienie jego punktu widzenia.
NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe o ile moŜliwe jest przeprowadzenie samej obserwacji, bez wywiadu, to wywiad nigdy nie moŜe istnieć bez obserwacji. Przeprowadzając wywiad zawsze obserwujemy respondenta, jego zachowania niewerbalne i proksemiczne, które stanowią dodatkowe źródło informacji o nim.
2.4. Dane jakościowe
Jedną z najczęściej wymienianych róŜnic pomiędzy metodami jakościowymi i ilościowymi jest specyfika danych, jakie otrzymujemy za ich pośrednictwem. Dane ilościowe, to dane liczbowe. Dane jakościowe – to z reguły tekst65. Tekst ten to treść wywiadu (zazwyczaj spisana na podstawie nagrania), komentarze badacza dotyczące osoby badanej i kontaktu z nią, a takŜe wszelkie notatki z obserwacji. Wszystko to stanowi materiał, który podlega późniejszej analizie.
2.5. Analiza danych jakościowych
Otrzymany tekst moŜe być analizowany pod względem formalnym (składnia) i pod względem przekazywanych w nim treści. Aby odtworzyć indywidualną perspektywę jednostki, konieczne jest przeprowadzenie analizy treści.
Analiza treści jest procesem indukcyjnym, na który składa się kilka czynności.
Pierwszym etapem jest z reguły kodowanie materiału tekstowego (Strauss, Corbin, 1998). Kodowanie wymaga dzielenia tekstu na mniejsze jednostki i grupowania ich pod względem podobieństwa treści. W ten sposób tworzone są kategorie i pod-kategorie, związane z postawionymi pytaniami badawczymi.
Na kolejnym etapie kategorie te są integrowane i analizowane są ich własności.
„Badacz zaczyna zwracać uwagę na relacje pomiędzy pojęciami” (Babbie, 2004) i systematycznie je organizować, łączyć pod względem zachodzących pomiędzy nimi zaleŜności (np. warunek, kontekst, przyczyna, skutek). Odtwarzanie tych zaleŜności odzwierciedla to, jak widzą je sami respondenci.
Aby otrzymać lepszy wgląd w strukturę badanego zjawiska konieczne jest nieustanne porównywanie przypadków pomiędzy sobą (Babbie, 2004). Porównywane są róŜne informacje dotyczące tej samej osoby, wypowiedzi na dany temat osób bardzo do siebie podobnych lub bardzo róŜnych pod pewnymi względami czy teŜ cechy osób o
65 MoŜliwe są równieŜ dane wizualne: zdjęcia, nagrania (Flick, 2002).
podobnych lub przeciwstawnych opiniach. Miles i Huberman (1994) przedstawiają szczegółowe plany przeprowadzania takich porównań.
Celem tak przeprowadzanej analizy jest zbudowanie modelu rzeczywistości, czy teŜ raczej interesującego nas jej fragmentu, z punktu widzenia osób badanych. Wnioski badań jakościowych zawsze muszą być „ugruntowane” w danych. Oznacza to, Ŝe badacz musi być w stanie uzasadnić (czy teŜ uwiarygodnić) swoje wnioski. Konieczne jest przedstawienie, w jaki sposób dane jakościowe były gromadzone i analizowane (poprzednie punkty) oraz na jakiej podstawie autor dokonał swoich interpretacji. W praktyce oznacza to odwoływanie się do materiału empirycznego, w celu pokazania, Ŝe uŜywane przez badacza uogólnienia i pojęcia abstrakcyjne, mają swoje źródło w wypowiedziach osób badanych.
2.6. Badania jakościowe – co zyskujemy?
Badania prowadzone w podejściu jakościowym mają otwarty, interpretacyjny charakter i skoncentrowane są na odtworzeniu modelu rzeczywistości z punktu widzenia jednostki. Maxwell (1997) wymienia podstawowe korzyści, płynące z tego rodzaju badań.
Przede wszystkim umoŜliwiają one zidentyfikowanie elementów rzeczywistości, potencjalnie istotnych z punktu widzenia pytania badawczego, równieŜ tych, które nie były ujmowane we wcześniejszych badaniach i modelach teoretycznych. Co więcej, badania jakościowe pozwalają zrozumieć, jakie znaczenia przypisywane są poszczególnym elementom przez respondentów, jak oni je postrzegają i rozumieją? Badania jakościowe umoŜliwiają poznanie szerszego kontekstu, w którym ma miejsce dane zachowanie, czy zjawisko społeczne. W efekcie, umoŜliwiają zbudowanie modelu rzeczywistości, z uwzględnieniem zaleŜności przyczynowo-skutkowych tak, jak przedstawia je osoba badana. Przez to pozwalają na lepsze zrozumienie struktury i dynamiki badanego zjawiska.
Podsumowując, moŜna powiedzieć, Ŝe istnieją dwie podstawowe korzyści płynące z badań jakościowych w naukach społecznych:
• Identyfikowanie i definiowanie elementów interesującego nas zjawiska społecznego lub czynników wpływających na nie (uzyskanie listy lub typologii tych czynników);
• Zrozumienie zaleŜności pomiędzy tymi elementami oraz ich dynamiki.