Badania empiryczne stanowią jedną z najbardziej charakterystycznych cech prac z zakresu socjologii środowiskowej. Najczęściej są to pomiary ilościowe przeprowadzane za pośrednictwem kwestionariuszy ankiety. Ich celem jest diagnoza
46
uznawanych wartości, wiedzy, postaw, opinii czy przekonań społecznych na temat środowiska przyrodniczego, określonych problemów i zagrożeń ekologicznych, jak również formalnych oraz nieformalnych działań z nimi związanych. Najogólniej więc przedmiotem tych badań jest świadomość ekologiczna, w której skład wchodzą wszystkie wyżej wymienione elementy definiujące relacje społeczeństw z przyrodą.
Kluczowym elementem badań jest uchwycenie różnic, jakie zachodzą pomiędzy grupami społecznymi w zakresie przejawianej przez nie świadomości ekologicznej ze względu na cechy stratyfikacyjne ich członków, takie jak: wiek, miejsce zamieszkania, płeć, orientacje polityczne, religijne, wykształcenie, status ekonomiczny, a także role pełnione w społeczeństwie166.
Jak podaje Dunlap i Catton tylko do roku 1979 opublikowano blisko 300 prac przedstawiających wyniki oraz wnioski będące owocem w ten sposób zaprogramowanych badań167. Do najbardziej znaczących po dziś dzień zalicza się te, które stanowią próbę empirycznej weryfikacji „nowego ekologicznego paradygmatu”
autorstwa Dunlapa i Cattona. Pierwszy z wymienionych już w roku 1978 wraz z Kentem D. Van Liere przedstawił narzędzie nazwane „skalą NEP” oraz rezultaty badań przy jej użyciu168. Jak przyznaje Dunlap, bodźcem, który skłonił go do empirycznej operacjonalizacji „NEP”, była koncepcja „Dominującego Paradygmatu Społecznego” (DSP - Dominant Social Paradigm) autorstwa Piragesa i Erlicha, którego użyli na określenie zbioru wartości i przekonań stanowiących fundament antyekologicznego światopoglądu społeczeństwa amerykańskiego169. Nasilająca się w latach 60- i 70-tych XX wieku dyskusja nad kryzysem środowiskowym i coraz częstsze doszukiwanie się jego antropogenicznych i kulturowych źródeł okazały się kluczowe dla pomysłów empirycznych Dunlapa. „W pewnym momencie zdałem sobie sprawę, że
»nowy ekologiczny paradygmat« można dostrzec w environmentalizmie, podjąłem więc próbę jego konceptualizacji oraz zmierzenia wraz z »DSP«”170 – podkreśla amerykański socjolog.
166 Patrz: P. Macnaghten, J. Urry, Alternatywne przyrody..., op. cit., s. 109-120.
167 W.R. Catton Jr., R. E. Dunlap, Environmental...,op. cit., s. 249; R. E. Dunlap, K. D. Van Liere, Environmental concern: a bibliography of empirical studies and brief appraisal of the literature, Monticello, III: Vance Bibliographies, Public administration series, 1978.
168 R. E. Dunlap, K. D. Van Liere, The "new environmental paradigm": A proposed measuring instrument and preliminary results, "Journal of Environmental Education", No. 9, 1978, s. 10-19.
169 R. E. Dunlap, Promoting a Paradigm Change: Reflections on Early Contributions to Environmental Sociology, "Organization & Environment", No. 21, Grudzień 2008, s. 482.
170 Ibidem [tłum. własne].
47
Badania stanowiące próbę empirycznej diagnozy tego, w jakim stopniu dystynkcja DSP (HEP)171/NEP odzwierciedla się w deklaracjach społecznych, są szczególnie cenne z punktu widzenia celów niniejszej pracy. Decydują o tym co najmniej trzy czynniki. Po pierwsze, badania Dunlapa i Van Liere stały się inspiracją dla wielu uczonych na całym świecie, którzy również współcześnie wykorzystują skalę NEP we własnych badaniach – nierzadko ją modyfikując i rozwijając. Po drugie, narzędzie to zainteresowało nie tylko socjologów, ale także przedstawicieli innych dziedzin, takich jak chociażby psychologia społeczna, co świadczy o wysokiej ocenie jego przydatności do prowadzenia badań, w innych dyscyplinach nauki. Po trzecie, podział na DSP (HEP)/NEP w dużym stopniu pokrywa się z bardziej popularnym na gruncie humanistyki ekologicznej podziałem przekonań oraz postaw środowiskowych na antropocentryczne i biocentryczne, które stanowią główną zmienną objaśnianą w badaniach prezentowanych w niniejszej pracy. Z tych właśnie względów wyniki oraz wnioski płynące z omawianych pomiarów i ich ocena będą przedmiotem rozważań na etapie formułowania problemów oraz hipotez badawczych (patrz podrozdział 4.2.).
Tym bardziej że trudno odnaleźć badania przy użyciu skali NEP w polskiej bibliografii socjologicznej.
Nie oznacza to jednak, że rodzimi socjolodzy nie prowadzili badań nad świadomością ekologiczną i postawami wobec środowiska przyrodniczego. Można wręcz zaryzykować tezę, że jeśli mówić o polskiej socjologii środowiskowej172, to przede wszystkim w odniesieniu do badań empirycznych. Jej autorzy, typologia i zawartość również zostaną omówione oraz poddane analizie w odrębnym podrozdziale (patrz podrozdział 3.3.).
171 U Dunlapa i Cattona "Dominujący Paradygmat Społeczny" (DSP) został zastąpiony Paradygmatem Wyjątkowości Człowieka (HEP). Obie kategorie pokrywają się treściowo w tym sensie, iż odzwierciedlają orientację silnie antropocentryczną.
172 Przedstawiona już we wcześniejszych przypisach refleksja Buttela, który podkreśla, że europejscy socjolodzy poświęcają mniej uwagi podziałom specjalizacyjnym w ramach dyscypliny, i że większość z nich – pomimo posiadania w dorobku prac na temat relacji społeczeństwo-przyroda – nigdy nie nazwałaby siebie socjologami środowiskowymi wydaje mi się słuszna również w odniesieniu do polskiej myśli. Kwestie ekologiczne bądź zajmują nieliczne (wyjątkowe) pozycje w dorobku naukowym rodzimych socjologów, bądź też traktowane są najczęściej jako zagadnienie wchodzące w skład problematyki rozpatrywanej na gruncie innej niż socjologia środowiskowa subdyscypliny. Socjologia środowiskowa (ekologiczna) nie posiada także w Polsce swoich odrębnych struktur w postaci towarzystwa czy stowarzyszenia skupiającego badaczy, których głównym przedmiotem rozważań byłaby tematyka wchodząca w skład obszarów socjologii środowiskowej.
48
Ad 2. Badania nad „Zielonym ruchem społecznym”
Społeczny ruch ekologiczny, którego siła oraz znaczenie rosły wraz z unaoczniającymi się w drugiej połowie XX wieku symptomami współczesnego kryzysu środowiskowego, od samego początku budził zainteresowanie szerokiego grona socjologów, politologów, historyków czy psychologów. Jego fenomen stał się także jednym z najważniejszych obszarów analiz na gruncie socjologii środowiskowej.
Badania nad ruchem „zielonych” skoncentrowane są wokół pytań o społeczny profil jego przedstawicieli, wewnętrzne zróżnicowanie ze względu na szczegółowe cele działalności, organizacje, głoszone (wyznawane) idee, charakter podejmowanych akcji, czynniki mobilizujące do aktywności. Ważne zagadnienie stanowi także kwestia wpływu ruchu ekologicznego na życie polityczne173. Wyczerpujących opracowań doczekał się także polski społeczny ruch „zielonych” (patrz podrozdział 3.2.).