BADANIE Problemy badawcze

Celem badań była odpowiedź na pytanie o związki osobowości polskich imigran-tów w Wielkiej Brytanii i Irlandii z takimi przejawami adaptacji kulturowej, jak: stra-tegie adaptacji, szok kulturowy, ustosunkowanie się wobec Brytyjczyków/Irlandczy-ków oraz identyfikacja z rodakami i Brytyjczykami/Irlandczykami.

Narzędzia badawcze

Zastosowane narzędzia badawcze określające zmienne osobowościowe to Inwen-tarz Osobowości NEO FFI Paula Costy i Roberta McCrae w polskiej adaptacji Bog-dana Zawadzkiego, Jana Strelaua, Piotra Szczepanika i Magdaleny Śliwińskiej (1998), Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności autorstwa Ralfa Schwarzera i Matthiasa Je-rusalem w polskiej adaptacji Jakuba Zakrzewskiego (1987) oraz Kwestionariusz Ra-dzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS Nicka Endlera i Michell Parkera w pol-skiej adaptacji Piotra Szczepaniaka, Jana Strelaua i KazimierzaWrześniewskiego.

Szok kulturowy badano przy wykorzystaniu Culture Shock Questionnaire autor-stwa Davida Mumforda²⁹. Kwestionariusz jest używany do mierzenia natężenia do-świadczanego szoku kulturowego wśród imigrantów w świetle teorii szoku kulturo-wego Kalervo Oberga. Wykorzystano część A kwestionariusza: „Core” culture shock items. The Acculturation Index, którego autorami są Collen Ward i Arzu Rana-Deu-ba³⁰, który używany jest w celu identyfikacji stosowanej przez imigrantów strategii akulturacji (obydwie skale w polskiej wersji eksperymentalnej przygotowała do badań autorka artykułu). Postawy polskich imigrantów wobec Brytyjczyków/Irlandczyków badano prosząc respondentów o ustosunkowanie się do trzech twierdzeń, dotyczących ich uczuć („Złości mnie, że Brytyjczycy/Irlandczycy są faworyzowani.”), przekonań („Sądzę, że przeciętny Brytyjczyk/Irlandczyk jest tak samo inteligentny i

wykształ-28 A. Kossic, Personality and individual factors in acculturation, [w:] D. Sam, J. Berry, The Cambridge Handbook of Acculturation Psychology, Cambridge 2006, s. 121-122.

29 D. Mumford, The measurement of culture shock. “Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology”, nr 33, 1998, s. 149.

30 C. Ward, A. Rana-Deuba, Acculturation and adaptation revisited, “Journal of Cross-Cultural Psycho-logy”, nr 30, 1999, s. 439.

cony jak przedstawiciele innych narodowości.”) i zachowań („Zachowanie Brytyjczy-ków/Irlandczyków sprawia, że zachowuję się wobec nich nieuprzejmie.”) wobec miej-scowej ludności. Poproszono także o wyrażenie na skali szacunkowej oceny ogólnej satysfakcji z życia na emigracji pod kątem sytuacji osobistej oraz zawodowej.

Dobór grupy i procedura badań. Badanie przeprowadzone zostało w Wielkiej Bry-tanii i Irlandii. Kwestionariusze wypełniały osoby przebywające w kawiarni przy pol-skim kościele w Dublinie, w kawiarni w Domu Polpol-skim w Londynie oraz w siedzibie Stowarzyszenia Polaków w Irlandii Północnej w Belfaście. Niektóre osoby (n=8) zo-stały dobrane do grupy metodą „kuli śniegowej”; kwestionariusze rozesłano do znajo-mych autorki i poproszono o przesłanie dalej do osób będących obecnie na emigracji.

Badania prowadzono od czerwca do września 2008 r.

Wyniki³¹

Ogólna charakterystyka badanej grupy

Analizie poddano kwestionariusze 66 osób, w tym 42 kobiet i 24 mężczyzn. Wiek osób badanych wahał się w przedziale 18-57 lat przy średniej wieku 29,64 (SD=8,611).

Większość osób badanych (40,9%) deklarowała posiadanie wyższego wykształcenia.

19,7% osób to studenci a 30,3% badanych miało wykształcenie średnie. Znacznie mniej, bo 6,1% respondentów ukończyło szkołę zawodową, a najmniej, bo jedynie 3%, deklarowało posiadanie wykształcenia podstawowego. Ponadto znaczącą więk-szość osób badanych można zakwalifikować do tzw. nowej emigracji. Tylko 9,1%

przebadanych mieszka w Wielkiej Brytanii/Irlandii dłużej niż 5 lat. Jeśli chodzi o deklarowany poziom znajomości języka angielskiego, to tylko 3% osób twierdzi, że nie zna go wcale. Poziom podstawowy deklaruje 12,1% respondentów. W większo-ści przypadków badani określają swój poziom językowy jako średnio zaawansowany (37,9%). 28,8% emigrantów określa swój poziom znajomości języka jako zaawanso-wany, a 18,2% osób włada angielskim biegle.

Opisowa charakterystyka zmiennych osobowościowych

Średnie poczucie skuteczności respondentów znajduje się na poziomie 19,56 (SD=4,004), a więc blisko górnej granicy normy. Za to średnie wyniki na skali cech osobowości Wielkiej Piątki to dla neurotyczności 4,54 (SD=2,131), dla ekstrawersji 5,95 (SD=1,862), dla otwartości 5,16 (SD=1,969), dla ugodowości 5,41 (SD=2,619), a dla sumienności 6,17 (SD=1,931), gdzie wyniki poniżej 3 stenów uważa się za niskie a powyżej 7 stenów za wysokie. U ponad połowy (53%) osób nie stwierdzono domi-nującego stylu radzenia sobie ze stresem, jednak wśród osób u których udało się taki styl wyróżnić aż 28,8% stosuje styl zorientowany na zadanie. Styl zorientowany na

31 Szczegółowe tabele analizy regresji w zbiorach autorki.

unikanie charakteryzuje 12,1% osób, a styl zorientowany na emocje 6,1%.

W badanej grupie Polaków stosowane strategie akulturacji to integracja (37,9%) i separacja (36,4%). Nieco mniej powszechna jest marginalizacja (16,7%), a najrzadziej stwierdzano asymilację (7,6%).

Poziom szoku kulturowego osób badanych jest zróżnicowany, przy średniej wy-niku wynoszącej 4,71 punktów (SD=2,63) na skali od 0 do 14. Najwyższy uzyskany wynik to 12 punktów. Postawy Polaków wobec Brytyjczyków/Irlandczyków również są zróżnicowane. Na pięciostopniowej skali (od 1=nigdy do 5=zawsze) badani oce-niali swoje zachowanie średnio na 1,78 punktów (SD=0,888), przekonania na 2,9 punktów (SD=1,011) a reagowanie emocjonalne na 2,59 punktów (SD=1,227). Warto jednak pamiętać, że ujawnianie negatywnych zachowań najsilniej podlega czynniko-wi aprobaty społecznej, stąd nie dziczynniko-wi najniższy jego wskaźnik. Jeśli chodzi o ogólną satysfakcję z sytuacji ekonomiczno- zawodowej i osobistej, to na sześciostopniowej skali (od 0=wcale do 5=bardzo) średnia wynosi odpowiednio 3,76 (SD=0,953) i 3,95 (SD=1,09).

Analiza związków zmiennych osobowościowych ze wskaźnikami adaptacji kulturowej

Porównanie za pomocą analizy wariancji grup o odmiennych stylach akulturacji pod względem wyróżnionych cech osobowości nie pozwoliło na sformułowanie roz-strzygających wniosków. Założono więc, że być może dla tak ogólnej charakterystyki funkcjonowania jak styl adaptacji ważniejsza, aniżeli poszczególne cechy, jest ich kon-figuracja w profilu osobowości. W celu sprawdzenia tej tezy przeprowadzono analizę skupień metodą k-średnich. Otrzymano 3 skupienia osób o różnych konfiguracjach sześciu zmiennych: cech Wielkiej Piątki oraz poczucia samoskuteczności.

Skupienie 1. liczy 11 osób charakteryzujących się wysokim poczuciem skuteczno-ści, otwartością, sumiennością, wyższą niż pozostałe osoby ekstrawersją i ugodowo-ścią oraz najniższym wskaźnikiem neurotyzmu. Skupienie 2. to grupa 25 osób wyróż-niających się najwyższym poziomem neurotyczności. Wszystkie pozostałe zmienne mają najniższe wskaźniki. Skupienie 3. liczy 27 osób stabilnych emocjonalnie, o śred-nim poczuciu samoskuteczności, otwartości i sumienności oraz nieco silniej zazna-czonej ekstrawersji i ugodowości (Rysunek 2).

RYSUNEK 2. CENTRA SKUPIEŃ

Żródło: Opracowanie własne.

Kolejnym krokiem było sprawdzenie, czy różniący się konfiguracją cech osobowo-ści badani wykazują odmienne preferencje w zakresie akulturacji.

Zgodnie z przesłankami teoretycznymi w skupieniu 1. najczęściej pojawia się strate-gia integracji, rzadziej występuje separacja i tylko w pojedynczych przypadkach – asy-milacja (1 osoba) i marginalizacja (1 osoba). Wśród badanych ze skupienia 2. dominuje strategia separacji oraz, w porównaniu z pozostałymi skupieniami, wyjątkowo często pojawia się strategia marginalizacji. W skupieniu 3. układ jest zbliżony do skupienia 1.

przy nieco słabszej reprezentacji strategii integracyjnej na rzecz separacji a nawet mar-ginalizacji. Z punktu widzenia kompetencji sprzyjających integracji z nowym środowi-skiem zdecydowanie najkorzystniejszy jest obraz struktury osobowości reprezentowany w 1. skupieniu. Układ cech w skupieniu 2. uznać można za czynnik ryzyka niepowo-dzeń adaptacyjnych.

Następnie porównano uzyskane skupienia pod względem innych wskaźników adaptacji kulturowej.

Okazało się, że wskaźnikiem adaptacji istotnie różnicującym grupy skupień jest poziom doświadczanego szoku kulturowego. Badani zaklasyfikowani do 2. skupienia charakteryzują się znacząco wyższym jego poziomem niż badani z 1. i 3. skupienia.

W przypadku szoku kulturowego analiza jego korelatów (Zestawienie 1.) wska-zuje, że koreluje on dodatnio z poziomem neurotyczności (r=.486; p<0,01) a ujem-nie z poziomem sumienności (r=-.289; p<0,05) i poczuciem skuteczności (r=-.275;

p<0,05) osób badanych. Oznacza to, że osobowościowym czynnikiem ryzyka prze-żywania szoku kulturowego jest podwyższony wskaźnik neurotyzmu, przy jednocze-snym niskim poziomie sumienności i poczucia samoskuteczności. Duże nasilenie szoku kulturowego ma również związek z małym poczuciem identyfikacji z Brytyj-czykami/Irlandczykami (R2 =.297).

Kolejnym wyróżnionym wskaźnikiem adaptacji było ustosunkowanie się Polaków

do Brytyjczyków/Irlandczyków. Respondentów zapytano o stopień zgodności z twier-dzeniami dotyczącymi przekonań, emocji i zachowań wobec nich. Neurotyczność, otwartość na doświadczenie i ugodowość po raz kolejny okazały się być znaczącymi predyktorami adaptacji, dwie pierwsze zmienne pozostają bowiem w istotnym związ-ku (r=.263 i r=.309; p<001) z emocjonalnym aspektem ustosunkowania się Polaków wobec Brytyjczyków/Irlandczyków. Ugodowość to cecha znacząca (r=.330; p<0.01) dla sposobu myślenia naszych rodaków o przedstawicielach kultury przyjmującej.

Uwzględniając kierunek obserwowanych zależności, uściślijmy: im wyższy poziom neurotyzmu i niższy – otwartości na doświadczenia, tym większa skłonność do nega-tywnych postaw emocjonalnych (złość, irytacja) we wzajemnych kontaktach. Otwar-tość wyjaśnia ten aspekt postawy w 9%, a ugodowość w 10,9%.

Przejawem adaptacji było również ogólne zadowolenie z własnej sytuacji na emi-gracji. Za wskaźniki tej zmiennej uznano odpowiedzi na pytania o stopień zadowole-nia z życia osobistego i zawodowego. Dwie cechy okazały się tu znaczące: ekstrawersja i sumienność. Analiza regresji związku poziomu ekstrawersji z ogólnym poczuciem zadowolenia z obecnej sytuacji osobistej wskazuje, iż zmienna ta istotnie wiąże się z ogólną satysfakcją osobistą i może w 11,6% tłumaczyć wariancję poziomu tej zmien-nej. Z kolei satysfakcja z sytuacji ekonomiczno-zawodowej jest najlepiej wyjaśniana (9,3%) przez cechę sumienności.

Ostatnim wyróżnionym aspektem adaptacji było poczucie podobieństwa/identyfi-kacji, z mieszkańcami kraju przyjmującego. Analiza regresji wskazuje, że poziom su-mienności koreluje dodatnio i istotnie z identyfikacją z innymi Polakami, i może taką postawę tłumaczyć w 11,1%. Identyfikację z Brytyjczykami/Irlandczykami wyjaśnia w 6,8% poziom ugodowości.

Uzyskane wyniki stanowią potwierdzenie roli zmiennych osobowościowych w re-gulacji wyróżnionych w przeprowadzonym badaniu procesów adaptacyjnych. Brak związków wyróżnionych strategii radzenia sobie ze stresem ze wskaźnikami adaptacji kulturowej pozostawia otwartym pytanie o ich wartościowanie.

Wybrane czynniki kontekstowe a adaptacja kulturowa. Końcowe zestawienie zmiennych psychologicznych i zmiennych ubocznych korelujących istotnie ze wskaź-nikami adaptacji opisuje interakcje różnych czynników istotnych w procesie akultu-racji (Zestawienie 1.). Długość pobytu istotnie (p<0,05), lecz w zaskakująco małym stopniu (R2=.067), wyjaśnia poziom identyfikacji Polaków z Brytyjczykami. Sprzyja jej też, co zrozumiałe, znajomość języka angielskiego. W pewnym stopniu decyduje również ona, wraz z wykształceniem, o ustosunkowaniu się wobec rdzennej ludności kraju. Stwierdzono istotną ujemną korelację pomiędzy poziomem znajomości angiel-skiego a emocjonalnym stosunkiem do Brytyjczyków/Irlandczyków – dobra znajo-mość języka sprzyja pozytywnemu nastawieniu emocjonalnemu do mieszkańców kraju oraz identyfikacji ze społeczeństwem przyjmującym.

ZESTAWIENIE 1. WSKAŹNIKÓW ADAPTACJI Z WSPÓŁWYSTĘPUJĄCYMI Z NIMI