czeństwie w tym sensie, że przyjmuje je każdy zdrowo myślą
cy człowiek. Podstawą ich obowiązywania jest umowa społecz
na, kierowana momentem użyteczności. Prawdy powszechnie
obo-zarazem sceptycznej teorji Protagorasa stanął ideał wiedzy Sokratesa i Platona. Zainteresowania Sokratesa były natury etycznej. Szukał wiedzy jako zasad dobrego postępowania. Wii dza taka musi być wiedzą jedyną dla wszystkich i bezwzględn ną. Taką zaś wiedzą będzie to, co wśród różnorodnych ludz
kich mniemań jest jednakowe. W ten sposób Sokrates pierwszy uświadomił sobie doniosłość tworzenia pojęć ogólnych dla ba
dania naukowego. Zarazem zaś wypracował Sokrates metodę wy
dobywania tego, co wspólne w różnorodności. Poprzedni
myśli-Streszcz. wykł. 55 25 maja 1946
bardzo ostrem przeciwieństwie do tolerancyjnej lecz
58 \ pojęcia ogólno sę wytworem działalności rozumu, nie mającym odpowiednika w jakimś odrębnym przedmiocie poznania rozumow wfego. W ten sposób pojawił się tfuż w filozofji stoickiej pogląd, który póesźniej został nazwany nominalizmem. Stoicy też pierwsi głosili tezę, że przekonania tworzę swoiste czynne akty poznawcze, polegajęce na uznaniu lub odrzuceniu treści danej w wyobrażeniu.
Podobne stanowisko, empirystyczne zajmowali Epikurejczycy, nawięzujęc do Protagorasa i Demokryta i u-znajęc czynnę rolę umysłu w tworzeniu pojęć i przekonań.
W szczególności opracowywali Epikurejczycy teorję indukcji jako teorję rozszerzania wiedzy od rzeczy znanych do hie-znanych, przyezem spostrzeżenia pełnię rolę znkk^w
M*
i '*• f •
dla rzeczy, które przez nie poznajemy. Teorja wiedzy to nauka o znakach czyli semeiotyka.
Streszczenie wykł. 57. 1 czerwca 1946.
ZarSwno racjonalizmę jak empiryzm były kierunkami dogma
tycznymi w teorji wiedzy, gdyż przyjmowały możliwość uzyskan:
* vt
nia wiedzy pewnej /oczywistej/ i ostatecznej. Przeciwieńst
wem stanowiska dogmatycznego było stanowisko sceptyczne. -Sceptycyzm starożytny rozwijał się w trzech kolejnych stadjach, luźno tylko zwięzanych cięgłościę tradycji. Jego
założycielem był Pyrrhon z Elidy /ok.360-27©/, działajęcy
fefc 57
stanowisko empiryzmu znalazło wyraz w poglądach Demokry- ta z Abdery /ok. 460-360/, twórcy HiMaizarauc teorji podo
bizn /simulacra/, tłumaczącej powstawanie wiedzy bezpoś- redniem działaniem atomów wysyłanych przez przedmioty ze
wnętrzne, na narządy zmysłowe. Teorjy ty objył Demokryt
o-c .
ba rodzaje poznania, sprowadzając w ten sposób poznanie rozumowe do poznania zmysłowego, jako jego odmianę. Różni
cę między obu rodzajami poznania tłumaczył Demokryt w ten sposób, iż poznanie zmysłowe odnosił do podobizn-atomów grubszych, wywołujących gwałtowniejsze ruchy w duszy ludz
kiej, poznanie rozumowetłumaczył działaniem atomów najsub
telniejszych, wywołujących ruchy najbardziej delikatne.
Tak zatem zostało sformułowane przeciwieństwo między ra
cjonalistyczny i empirystyczny teorjy wiedzy. W czasach późniejszej starożytności przewagę miało stanowsiko empi
ryczne, za kt6rem opowiedziały się szkoły stoicka i epiku- rejska. Według Stików całe poznanie opiera się na doświad
czeniu, z doświadczenia pochodzi i w niem ma swe uzasadnie
nie. Kryterjum prawdziwości przekonań spostrzeżeniowych jest żywość charakteryzujyca wyobrażenia spostrzegawcze, w przeciwieństwie do pochodnych, czyli ich oczywistość zmys-łowa. Istniejy tylko przedmioty jednostkowe, poznawane
zmy-*
słowo, czynności rozumowe przetwarzajy msterjał zmysłowy,
60 r\
cie zewnętrznym, taj jak ję. pojmowali stoicy, jest niemoż
liwa, Dla działania wystarcza wiedza prawdopodobna, działa
nie oparte na prawdopodobieństwie da się usprawiedliwić, je żeli jego wyniki sę. pożyteczne. ł,ę.czg. się w ten sposób elem mentv sceptyczne z pragmatyzmem.
W trzecim stadjum filozofji sceptycznej najwybitniejszy
mi postaciami sę. Aenesidemos, działający w Aleksandrji w po łowię I w. przed Chr. oraz Sex$tos Empirikos w II w. po Chr W. stadjum tem argumentacja sceptycka uległa usystematyzowa
niu w t.zw. tropach czyli sposobach uzasadniania sceptycyz
mu. Trony sceptyczne wysuwały argumenty następujące:
a/ przeciw poznaniu zmysłowego subjektywność jakości zmysło wych i zależność treści spostrzeżeń od okoliczności obserwa cji, b/ prżeciw poznaniu pojęciowemu rzekome sprzeczności ‘w strukturze pojęciowej, c/ przeciw dowodzeniu zarzut regres- sus in intfinitum, tzn. niemożności ustalenia ostatecznych przesłanek rozumowania oraz zarzut błędnego koła w dowodzeni niu, opatty na zapatrywaniu, iż przesłanka ogólna xniik?±±kiuc
zakłada z góry wniosek, który ma z niej wynikać.
Jako pozytywne osiągnięcia sceptycyzmu należy wymienić XHXka±XKHjui rozwinięcie krytyki poznania naukowego i sfrr-
mułowanie stanowiska krytycyzmu naukowego, przeciwnego do- gmatyzmowi szkół filozoficznych. Według stanowiska krytycz.
A
59
mniejwięcej jednocześnie z Zenonem z Kittion, założycielem sźkoły stoickiej i z Epikurem. Tak samo, jak tamci, łączył wyniki filozofji jońskiej /zwłaszcza Demokryta/ z naukę. so
kratyczny i za cel filozofji uznawał dostarczenie wskazań d dla postępowania. Nowem natomiast tyło odwrócenie stanowiska
Sokrates szukał wiedzy, ty módz działać, Pyrrhon głosił nie możliwość osiągnięcia wiedzy i styad zalecał powstrzymywani Się od działania. Tezę zaś o niemożliwości wiedzy wywodził z nauki Protagorasa i Demokryta o sutjektywności i względ
ności poznania. Poznajemy tylko stany, w które wprawia nas działanie przedmiotów zewnętrznych i poza znajomość tych sutjektywnych stanów nie możemy sięgnyć.
Streszcz. wykł. 58. 6» czerwca 1946.
Drugiem stadjum sceptycyzmu jest t.zw. sceptycyzm akade
micki, uprawiany w Akademji platońskiej. Jego przedstawicie lami sy Arkesilaos /315-240/, założyciel tzw. średniej Aka
demji i Karneades, od którego liczy się Akaćemja nowsza / 214-128/. Pozytywny składnik teorji platońskiej, racjonaliz usuwa się w cień, a na pierwszy plan występuje część
nega-/
tywna platonizmu, tj. krytyka poznania empirycznego, który Arkesilaos i Karneades uprawiajy w postaci polemicznej prze ciwko dogmatyzraowi stoickiemu. Sceptycyzm ten jest agnosty- cyzmem, t.zn. stanowiskiem, według kt<5reS° wiedza o
świe-í¡L wole jako
mu i zmysłów, postawiłVTrzecię. władzę umysłu; memoria, intellectus, voluntas. Przekonanie jest według Augustyna aktem woli, w którym treść poznawczy uznajemy, aprobujemy lub odrzucamy. W ten sposób dokończył analizę, rozpoczęty przez Stoików, którzy odróżnili przekonania od przedstawień Jako odrębny postawę umysłu wobec rzeczy. A zarazem tłuma
czył powstawanie błędu niewłaściwem użyciem woli, która u- znaje w błędnem prze±x±ant±KHkonaniu treść hxückíkxatwyxxx nieodpowiedniy. Tak pojęte poznanie przestało być bierny jedynie funkcjy - co było założeniem filozofji w okresie po przednim, stało się procesem czynnym i przez to również i
twórczym.
u Streszcz. wykł. 60 15 VI 1-946.
Racjonalizm starożytny zakłada 1/ że przedmiotem pozna
nia Jest byt ogólny i niezmienny, 2/ że wiedza tworzy sy
stem dedukcyjny twierdzeń apodyktycznych, opartych na prze
słankach oczywistych. Racjonalizm ten przeciwstawia się em- piryzmowi w dwojakiem znaczeniu, w kwestji pochodzenia wie
dzy występuje przeciw empiryzmotfi genetycznemu jako racjona
lizm genetyczny czyli natywizmty,w kwestji zaś uzasadnieni*
wiedzy jako racjonalizm metodologiczny jest przeciwny meto
dologicznemu empiryzmowi tj . pogodowi, według którego osta-tecznemi przesłaniami wiedzy sę empiryczne zdania jednostko
we
ea
nego nie można uważać ‘badania naukowego za zakończone w żadnem guż osięgniętem stadjum rozwodu i wyniki Jego zaw
sze okazać się mogę niedostateczne.
Pisma sceptyków, zwłaszcza Sextosa, sę bardzo wiernem i oddaniem
ścisłem b±xkkb[ treści krytykowanych poglądów i dłitego słu
żę. Jako wartościowe źródło dla rekonstrukcji zaginionych teorji, przedwszystkiem stoicyzmu.
Streszcz. wykł. 59. 13 czerwca 1946.
Od sceptycyzmu rozpoczął się rozwój filozoficzny ostatnie go z wielkich myślicieli starożytnych św. Augustyna /354-430
Założenia sceptyczne zadecydowały o stanowisku filozoficz
ni ewętpliwych
nem Augustyna w dwóch punktach; 1 / w szukaniuVzałeżeń pozna nią we własnem wnętrzu - zgodnie ze sceptycznem stanowiskiei uznaj ęcemYwiedzę o sobie samym, 2/ w rezygnacji z możliwoś
ci osiągnięcia poz^ia nturalnymi siłami rozumu^t czego kom sekwencję, stało się przyjęcie stanowiska mistycznego, szuka- Jęcego źródeł wiedzy w oświeceniu /illuminacJi/ rozumu przes Boga. ?rze(imj)4>tem iluminacji Jest świat idej p/atońskich,
P0J§ty przez^Aug^styna Jako świat bożych myśli, według któ- ryhh świat b<,n został stworzony.
V
Ograniczajęc w ten sposób zasięg ludzkich władz poznaw
czych na zewnętrz, wewnętrz nich dokonał Augustyn rozróżnię]
bardzo zasadniczych. Obo]c dawniejszego rozróżnienia
_________________________________________________________________
64
my i materii przedmiotów, a podstawami nauki "były twierdze
nia ontologiczne, w których, występowały owe pojęcia pierwot identyczności, i
ne, t.zn.* zasady sprzeczności, wyłączonego środka. Lescar- tes idyc za wzorem matematycznego przyrodoznawstwa galileu- szowskiego uznał inne pojęcia za podstawowe dla wiedzy o świecie zewnętrznym, mianowicie pojęcia geometryczne i licz by, a wskutek tego pada* podstawy nauki o świecie zewnętrzy nym stały się dlań twierdzenia matematyczne. Tak przeto ra- cjonalizml^es^arte^a/^Fzekształcił si^a nowy postać mianowicie racjonalizm matematyczny, uznający wiedzę mate
matyczny za wiedzę podstawowy.
Wyskie pojmowanie wiedzy racjonalnej przez Descartes.a zostało znów uogólnione przez Leibniza /Gottfried Wilhelm,
1646 - 1716/. Leibniz szedł za wzorami przekazanemi Jesz
cze z czasów średniowiecznych i pojmował wszelkie rozumowa
nia jako działania, analogjczne do rachunkowych, dokonywa
ne na pewnej liczbie pojęć pierwotnych. Wielkość myśli Leib niza polega na tem, że on pierwszy potrafił należycie uchwy cić to na czem polega wspólność między rozumowaniami zawar
tymi w operacjach matematycznych i innymi typami rozumowań.
Dzięki temu stał się założycielem współczesnej logiki, o tyle ogólniejszej od logiki klasycznej, iż obejmuje także rozumowania matematyczne, które leżały
poza zasięgiem
tara-63
Racjonalizm nowożytny, w postaci, jakę nadał mu Jego twór ca Rene'Descartes /1596-1650/, przyjmuje powyższe założenia racjonalizmu antycznego i jest racjonalizmem zarówno gene
tycznym jak metodologicznym. Nowem jest u Descartesa rozróż nienie trzech dziedzin poznania i trojakich założeń oczywi
stych jako przesłanek wiedzy w tych trzech dziedzinach:
1/ Poznanie Boga oparte jest na analizie pojęcia doskonałoś<
2/ Poznanie duszy opiera się na oczywistości introspekcyj- nej.
3/ Pozn.anie ciał jest oparte na oczywistości »«tematyczne j.
W pierwszej dziedzinie idzie Descartes za tradycję, śreA- niowiecznę. Poznanie duszy pojmuje według wzoru św. Augu
styna, nie rozróżniajęc oczywistości poznania rozumowego czyli oczywistości apodyktycznej od oczywistości introspeł cyjnej. Dziedzina introspekcji nie jest dziedzinę poznania rozumowego, tylko dziedzinę empirji i wkrótce wyodrębniła się w,-badaniach psychologicznych. Nowe i płodne elementy w wniósł Descartes natomiast w dziedzinie poznania świata materjalnego.
Streszcz. wykł. 61. ' 18.VI.1946.
Racjonalizm arystotelesowski ujmował przedmioty świata zewnętrznego przy pomocy pojęć substancji i cechy oraz for
my i materji przedmiotów, a
I
66
Streszcz. wykł. 62. 22 czerwca 1946.
Empiryzm nowożytny wynikał a/ z postawy negatywnej względem racjonalizmu arystotelesowskiego i zaintere-owa- nia naukami przyrodniczymi, charakteryzującego poczętek cza sów nowożytnych, łączyło się to z nastawieniem heurystyczn nem, drżeniem do odkryć i do zapanowania w ten sposób nad przyrodę.. Wyrazicielem tych prędów stał się Franciszek Ba
con z Yerulamu /1661-1626/.
Empiryzm ten pod wpływem kartezjuszowskiego odwołania się do poznania wewnętrznego Jako podstawy wiedzy, nabrał b/ zabarwienia psychologicznego. Drogę badania psyehologiezr nego prooesów poznawczych chciał John locke /1632-1704/ prz<
prowadzić analizę epistemologicznę pewności wiedzy i jej granic.
Empiryzm locke*a i Jego następców /empiryzm xvii i XVIII w. rozwijał się głównie w Anglji, w przeciwstawieniu do kon tynentalnego racjonalizmu/ był empiryzmem genetycznym, Jak u Arystotelesa. Wyrażał się formułę średniowiecznego arysto telizmu "nihil est in intellectu, quod non fuerit in sensu"
i odwoływał się do arystetelowskiego porównania, według któ rego umysł dziecka podobny Jest do niezapisanej tablięy /ta
bula rasa/, locke zwalczał r.atywistycznę teorję idej wrodzo
nych, natomiaQ+ -i
pod wzglądem metodologicznym rozróżniał *ie
65
tej. Przez to samo został rozszerzony racjonalizm matema
tyczny Descartes’a w takim sensie, że wiedzy matematyczny jest nie tylko nauka o elementach przestrzennych i liczbo
wych, lecz każda inna, który przedstawimy w postaci sfor
malizowanej, t.zn. dostatecznie abstrakcyjnej.
Dla historji racjonalizmu ważne jest jeszcze sformułowa
ne przez Leibniza rozróżnienie prawd koniecznych i prawd faktycznych /vérités necessaires i vérités contingentes/ w obrębie t.zw. modalności sydów..Arystoteles rozróżniał mo- dalnośó sydów według ich przedmiotu, dzielyc je na sydy o tem, co konieczne i na sydy o tem, co możliwe. Leibniz po
szedł za tradycjy platońsky i rozróżnił nie dwa rodzaje prze miotów wiedzy lecz dwa rodzaje samej wiedzy, wiedzę koniec2 ny i wiedzę możliwy ale nie konieczny. Prawdy konieczne, należyce do wiedzy pierwszego rodzaju przyjygi musimy zgod
nie z natury rozumu i w tym sensie sy one poznawczo koniecz ne. Sy to prawdy rozumowe, przeciwnie wiedza zmysłowa jest niekonieczna, lecz tylko możliwa.
To określenie przyjył Kant za podstawę dla odróżnienia sydów apriorycznych i empirycznych. Pierwsze odniósł do * władz pozawczych umysłu jako powszechne i konieczne fDrmy, w które umysł ujmuje materję poznania, drugie sy w przeci
wieństwie do tamtych jednostkowe i niekonieczne.
waż w konsekwencjach swych prowadzi do uogólnienia na te także własności, które Locke nazywał pierwszorzędnymi i do
t c
uznania całej treści wiedzy za podmiotowy.
Konsekwencje te wyprowadził drugi z kolei wielki przedsta wj ciel angielskiego empiryzmu George Berkeley /1685-1753/.
Punktem wyjścia dla Berkeley’a stała się krytyka psycholo
gicznej teorji pojęp. Berkeley twierdził /poprzedników mia2 wśród sceptyków starożytnych/, że proces abstrakcji Jest logicznie niepoprawny, prowadzi do sprzeczności, że niema przedstawień ogólnych w których przedstawialibyśmy sobie przedmioty pod Jakimś względem nieokreślone /np. trójkyt w ogólności, o nieokreślonej długości boków/, a operujemy
Jedynie nazwami ogólnymi, wsp81nymi dla wielu podobnych do siebie przedmiotów /nominalizm/.
Streszcz. wykł. 63., 25 VI 1946.
Zgodnie ze swem zapatrywaniem co do niemożliwości dokony
wania abstrakcji, stwierdza Berkeley, że twierdzenie , Ja
koby istniały niezależnie od spostrzegania przedmioty ma- terjalne świata zewnętrznego, jest fałszywe, Jest bowiem wynikiem niepoprawnie dokonanej abstrakcji od spostrzega
nych faktów, w których przedmioty materjalne występują zaw
sze i jedynie jako przedmioty spostrzegane. Cokolwiek zaś występuje jedynie jako przedmiot spostrzeżenia nie może
68
67
dzę rozumowy i wiedzę emptrycznę, zgodnie z tradycje racjo nalistyczng.. Smpiryzm metodologiczny, głoszący tezę, że wszelka wiedza nie tylko pochodzi z empirji, lecz Jest empi rycznie uzasadniona, xyg±x pojawił się dopiero w w. xix, przedstawicielem Jego był John Stuart Mili.
c/ Wreszcie trzecie ceche nowożytnego empiryzmu Jest Jego rozwój w kierunku idealistycznym.
Cała filozofJa starożytna, nie wyłeczaJec kierunków scepty cznyc-h była realistyczna, nie podawano w wątpliwość istnie
nia świata zewnętrznego, lecz tylko Jego poznawalność. Oba zas predy dogmatyczne, zarówno racjonalizm arystotelików, Jak empiryzm stoików i epikurejczyków, przyjmowały źe tresc poznania Jest zależnem od przedmiotu Jego odbicienl realistycznym Jest także racjonalizm kartezJuszowski, przyj muJecy, że istnieje świat zewnętrzny, który poznajemy rozu
mowo i zmysłowo. Realistycznym wreszcie Jest punkt wyjścia empiryzmu w Locke’a, który tradycyjnie uznaje nawet istnie
nie pozaempirycznych substancji. Jednak mamy Już u Loke’a odróżnienie pierwszorzędnych i drugorzędnych własności prze.
miotów, zaczerpnięte zresztę Jeszcze od starożytnego atomiz mu, które odmawia przedmiotom zewnętrznym Jakości barwnych i wszelkich inych pozanwłasnościami mechanicznymi i geometrj
cznymi, odróżnieni© to otwiera drogj dla idealizm,