Beata Borowska-Beszta: Wprowadzenie

Prezentowane poniżej teksty stanowią wybrane referaty Wandy Szuman. Wszyst-kie teksty są skatalogowane przez mgr Elżbietę Leśniewską i przechowywane w zbio-rach Biblioteki Centrum Kształcenia Ustawicznego w Toruniu. Oryginalne maszy-nopisy zostały przepisane przez redaktora naukowego niniejszej pracy, ponieważ nie istniały uprzednio w formie elektronicznej. Stan techniczny maszynopisów był zasadniczo dobry, jakkolwiek niekiedy istniały trudności z dekodowaniem treści. W związku z powyższym treści nieczytelne zostały ujęte w nawiasie prostym z ozna-czeniem jako nieczytelne. Tylko dwa z poniższych referatów są datowane. Trudno jest określić czas wygłoszenia pozostałych. Uporządkowanie referatów jest zatem te-matyczne, a nie chronologiczne.

Wybór referatów z wszystkich stanowiących zasoby Centrum Kształcenia Usta-wicznego w Toruniu podyktowany był ich związkiem z zasadniczym tematem publika-cji, ilustrującym działalność pedagogiczną i andragogiczną Wandy Szuman. Spectrum szerokich zainteresowań autorki można ująć zasadniczo w dwie grupy: zainteresowania problematyką pedagogiki i andragogiki specjalnej oraz pedagogiki opiekuńczej.

Wśród tekstów prezentowanych znajdują się więc ilustrujące problematykę nie-pełnosprawności, czyli zagadnienia dotyczące niepełnosprawności w sferze fizycznej, sensorycznej, głównie dotyczących dysfunkcji wzroku, intelektualnej, sprzężonej. Kolejną grupę stanowią teksty poświęcone rysunkowi i nauczaniu rysunku osób z niepełnosprawnością wzroku oraz została zaprezentowana zeskanowana książeczka pt.: „Rysowane wierszyki”(1935) z oryginalnymi rysunkami Wandy Szuman.

Kolejne teksty dotyczą m.in. kwestii organizacji i właściwości systemu opieki nad dziećmi wychowywanymi w placówkach opiekuńczych oraz rodzinach. Autorka po-święca uwagę idei, organizacji placówek opiekuńczych zwanych „zakładami”, prowa-dzonych w Miejscu Piastowem przez ks. Markiewicza i jego następców. Do publikacji został włączony również referat określający rolę parafii i księży oraz katechetów w bu-dowaniu uczestniczenia w życiu duchowym dzieci niepełnosprawnych intelektualnie.

Należy również wspomnieć, że autorka poświęca uwagę zarówno dzieciom nie-pełnosprawnym, począwszy od wieku niemowlęcego, jak i osobom dorosłym, mówiąc o ludziach z dysfunkcjami wzroku lub potrzebach rehabilitacji zawodowej dla nich.

Wiele uwagi poświęca kwestiom psychologicznym, dotyczącym rehabilita-cji zarówno dzieci, jak i dorosłych po utracie wzroku w dorosłości, kierując uwagę

na poważną rolę przygotowania specjalistów do informowania o nieodwracalności uszkodzenia wzroku oraz ku problematyce właściwego prowadzenia osób w kierunku podejmowania trudu radzenia sobie z dysfunkcją w życiu i nowymi rolami.

Autorka dostrzega również społeczne konteksty i rolę czynników społecznych wpływających na życie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Podkreśla ważną rolę przychylnego środowiska rodzinego, internatowego, równieśniczego w rewalida-cji osób z niepełnosprawnością.

Wskazuje również realne sytuacje negatywne i elementy stygmatyzacji oraz płyn-ne procesy interakcyjpłyn-ne wpływające na złe samopoczucie, niższy potencjał funkcjo-nalny i rozwój dzieci z niepełnosprawnością intelektualną.

Wszystkie teksty charakteryzują się czytelnie wskazywaną postawą autorki wo-bec podmiotów działań, czyli dzieci i dorosłych z niepełnosprawnością, którą można nazwać rozumiejącą i nieoceniającą. Nie oznacza to zupełnie pomijania przez autor-kę kwestii drażliwych, nieprzyjemnych lub trudnych. Postawa taka ilustruje raczej przyjęcie perspektywy podmiotu własnych działań niż perspektywy zewnętrznego obserwatora niezaangażowanego.

Teksty są pisane przez teoretyka i praktyka pedagogiki i andragogiki specjalnej. Wanda Szuman była absolwentką Państwowego Instytutu Pedagogicznego w 1923 r. (obecnie Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie), współpracownicą M. Grze-gorzewskiej i J. Joteyko, z drugiej zaś strony była również czynnym praktykiem tera-peutą, badaczem.

Omawiając problematykę w referatach Wanda Szuman posługuje się zarówno doniesieniami ze specjalistycznej literatury polskiej i światowej (australijskiej, amery-kańskiej, niemieckiej, francuskiej czy też sowietskiej), cytując oryginalne prace spe-cjalistyczne, jak i konkretnymi ilustracjami własnej pracy terapeutycznej, własnymi pomysłami i spostrzeżeniami czy niekiedy nawet odkryciami.

Teksty są pisane językiem specjalistycznym, pedagogicznym. Niekiedy można zna-leźć w nich terminologię behawiorystyczną, psychologiczną czy też medyczną. Trzeba zaznaczyć, iż mimo że niektóre terminy używane przez Wandę Szuman piszącą o oso-bach niepełnosprawnych brzmią anachronicznie lub nawet bardzo deprecjonująco, sta-nowią ilustrację języka, jakim posługiwała się ówczesna pedagogika specjalna, psycho-logia, medycyna wobec osób niepełnosprawnych w latach 60, 70.

Jakkolwiek odczytując dzisiaj teksty Wandy Szuman, piszącej treści językiem nie-słychanie uczuciowym o dzieciach lub dorosłych niepełnosprawnych, nie rażą nawet takie określenia, jak: „kaleka”, „bezwzroczny”, „dziecko debilne”, „szkoła dla głupich” etc., ponieważ autorka w wielu przypadkach podkreśla wielką wagę delikatności wer-balnej podczas samego kontaktu z osobami niepełnosprawnymi, zarówno dziećmi, jak i dorosłymi oraz ich rodzinami, wskazując wręcz, aby określeń „debile, imbecyle” etc. „unikać jak ognia w rozmowach z rodzinami dzieci niepełnosprawnych”.

Wiele negatywnych określeń wskazanych w cudzysłowach lub niekiedy bez (gdy pisze o np. brudasach, których się inni brzydzą) ma wskazać te lingwistyczne i ku-riozalne zarazem zjawiska oraz wzbudzać refleksję, niż tylko informować o nich. Autorka stosuje, jak wspominałam powyżej, terminologię specjalistyczną określającą

rzeczywistość lingwistyczną, naukową, pedagogiki specjalnej, psychologii, medycyny lat 60. i 70. w Polsce i na świecie opisującą niepełnosprawność. Nie epatuje jednak tymi pojęciami, wyczuwając prawdopodobnie ich zupełną nieodpowiedniość.

Teksty prezentowane nie stanowią bynajmniej li tylko kwintesencji okazjonal-nych spostrzeżeń Wandy Szuman i jej analizy literatury specjalistycznej. Wnioski są często długotrwale wypracowywane przez Wandę Szuman w terenie badawczym i terapeutycznym, co autorka notowała. Ilustrują one długotrwałe, żmudne ćwicze-nia lub trudne zadaćwicze-nia, jakie autorka referatów stawiała osobom niepełnosprawnym z dysfunkcjami w sferze motoryki lub/i sensorycznymi oraz je egzekwowała. Wska-zują wiele przeprowadzonych celowych rozmów na różne tematy, zwykle związane z sytuacją życiową kogoś z niepełnosprawnością. Autorka wskazuje zainteresowanie różnymi sferami pedagogiki i andragogiki specjalnej i ich fenomenami.

Ma się niekiedy wrażenie, że np.: osobiste zainteresowania autorki ‘ruchem’, jako fenomenem motoryki, któremu poświęca dużą uwagę, skłoniły ją do kreowania świata pełnego celowych i planowych ruchów wobec i wspólnie z osobami niepełno-sprawnymi. Nie ma więc w kontaktach i rozmowach Wandy Szuman w osobami nie-pełnosprawnymi ruchów „pustych”, mechanicznych lub pozbawionych sensu, celu. Autorka z pewnością stwierdza, że pozbawienie dzieci możliwości ruchu skazuje je na wolniejszy rozwój intelektualny lub nawet jego opóźnienie czy wręcz zablokowanie.

Obustronne uczenie się w terenie od podmiotów interakcji, czyli autorkę i dzie-ci, czy dorosłych niepełnosprawnych istnieje i jest wskazywane w tekstach perma-nentnie. Maszynopisy zawierają ponadto własne autorefleksje, przemyślenia autorki, pomysły włączania pierwszych „wolontariuszy” w terapię kolegów i rówieśników.

Sposoby działania terapeutycznego i pedagogicznego wskazywane przez Wandę Szuman są systematycznym, planowym i bardzo świadomym działaniem. Są stałą ob-serwacją uczestniczącą oraz monitorowaniem zmian. Autorka w sposób bardzo prze-myślany organizowała działania terapeutyczne wobec dzieci, młodzieży lub dorosłych o różnych dysfunkcjach, angażując ich poszczególne zmysły, sfery funkcjonowania.

Czytając wywody i procedury, metody postępowania widoczne jest wielkie upo-rządkowanie działań, ich sensu i znaczenia. Działania terapeutyczne nie były dla Wan-dy Szuman poczynaniami chaotycznymi, bezplanowymi. Wielu terapeutycznych „ma-łych” odkryć dokonała Wanda Szuman właśnie dzięki spotkaniom z podopiecznymi w terenie badawczym. Pochodzą one zatem z terenu badawczego. Wanda Szuman w sensie metodologicznym jest badaczem terenowym, realizującym stale obserwację uczestniczącą, może nawet etnografię, której elementy można zauważyć podczas oma-wiania placówki prowadzonej w Miejscu Piastowem przez ks. Markiewicza.

Wanda Szuman podkreślała wagę rozmów w terenie, zapisu notatek i monito-rowania własnego poznania. Oczywiście wszystkie te działania miały służyć dziecku, dorosłej osobie niepełnosprawnej, ich rozwojowi oraz późniejszemu budowaniu nie-zależności życiowej i w konsekwencji włączeniu w życie społeczne oraz zawodowe.

2.2. Wanda Szuman: Psychoterapia podtrzymująca dzieci