Biblioterapia - teoretycznie

W kontekście gatunku literackiego, jakim są baśnie oraz terapii, pierwszy raz termin biblioterapia pojawia się w 1916 roku. Jako pojęcie składa się z dwóch wyrazów pochodzących z języka greckiego, a oznaczających: książkę (biblion) i leczenie (therapeo)¹¹. Współcześnie cały proces biblioterapii rozumiany jest jako: „działanie terapeutyczne oparte o stosowanie materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, może być środkiem do realizacji potrzeb”¹².

Klasycznie rozumiana biblioterapia w literaturze poszukuje prawdy o człowieku i o jego ponadczasowych dylematach, znajdując siłę w uniwersalizmie i prawdzie powtarzających się w życiu sytuacji, sprzyjającym z kolei głębszemu zrozumieniu siebie samego¹³. Współcześnie biblioterapia okazuje się być celowym wykorzystaniem treści

9 Por. M. C i c h o ń - P i a s e c k a: Baśń w kulturze, terapii i wychowaniu. W: Baśń w terapii i wychowaniu. Red. Sz. K a w a l l a i in., Warszawa 2012, s. 139.

10 Por. B. B r u n: Symbole duszy - baśnie…, s. 28– 29.

11 Por. M. M o l i c k a: Bajko-terapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Poznań 2002, s. 103.

12 I. B o r e c k a: Biblioterapia w poszukiwaniu tożsamości zawodowej. Wrocław 1997, s. 121. Cyt. za:

M. M o l i c k a: Bajko-terapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii…, s. 103.

13 Por. A. B a u t s z - S o n t a g: Literatura w terapii dzieci. Katowice 2013, s. 17.

literatury do celów terapeutycznych, do których zalicza się również stymulację filmem, poezją, obrazami czy inny dziełami kultury¹⁴.

W procesie biblioterapeutycznym ważne jest postawienie diagnozy wynikające z rozpoznania problemów pacjenta i celowość w doborze odpowiedniej literatury do jednostki czy też grupy osób, z wcześniejszą umiejętnością przewidzenia skutków oddziaływania na czytelnika. Zdaniem Eweliny Koniecznej, obszar biblioterapii może być podzielony na biblioterapię indywidualną, w której uczestniczy terapeuta i klient.

W tej grupie znajduje się również autobibliografia, podczas której czytelnik sam, niejako intuicyjnie i bez pomocy terapeuty, wyszukuje w znanej mu literaturze interesujące i ważne dla niego zagadnienia. Drugim obszarem jest biblioterapia grupowa, podczas której pracuje razem grupa osób o podobnych problemach czy zaburzeniach, wspierając się wzajemnie i poszukując możliwych rozwiązań¹⁵.

Według Anny Bautsz-Sontag biblioterapia rozwija się w kilku nurtach, z których można wyróżnić bajkoterapię¹⁶, terapię z wykorzystaniem baśni i metafor oraz biblioterapię ekspresywną. W terapii bajkami, głównie z nurcie psychologii poznawczo-behawioralnej, uwaga skupia się na świadomym i celowym tworzeniu takich opowiadań, w których w sposób bezpośredni, poruszane są kwestie najbardziej istotne dla słuchaczy, głównie dzieci w wieku od 4 do 9 lat. Utożsamianie z fikcyjnym bohaterem ma pomóc dziecku w zrozumieniu i nazwaniu problemu, z którym obydwoje się stykają. Zadaniem terapeuty jest dobór jak najlepszych i najbardziej zbieżnych treści z potrzebami słuchacza a także zachęcenie, by w chwili potencjalnych trudności w przyszłości, potrafił odnaleźć wskazówki ich rozwiązania w literaturze¹⁷.

W obrębie bajkoterapii wskazać można jeszcze bajki relaksacyjne, których główne zadanie obejmuje uspokojenie dziecka, najczęściej za pomocą wizualizacji i odpowiedniego doboru muzyki. Kolejną grupę stanowią bajki psychoedukacyjne, dzięki którym czytelnik zwraca uwagę na swoje konkretne zachowanie i poprzez utożsamienie z głównym bohaterem (noszącym często to samo imię), a także szerokiemu spectrum możliwych rozwiązań, dokonuje zmian w swoim własnym reagowaniu. Ostatni obszar stanowią bajki psychoterapeutyczne, wykorzystujące baśnie

14 Por. A. A k i m j a k: Bajka w wychowaniu i terapii. W: Baśń w terapii i wychowaniu. Red. Sz.

K a w a l l a i in., Warszawa 2012, s. 159–161.

15 Por. E. K o n i e c z n a: Biblioterapia w praktyce. Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów. Red. E. K o n i e c z n a. Kraków 2005, s. 14.

16 Kwestię praktycznego zastosowania bajkoterapii w wychowaniu dzieci poruszam w kolejnym podrozdziale mojej pracy.

17 Por. A. B a u t s z - S o n t a g: Literatura w terapii dzieci. Katowice 2013, s. 19–22.

i cechujące się możliwością zastępczego zaspokojenia potrzeb, dowartościowania dziecka, wspierania go poprzez prezentowanie pozytywnych emocji i nadziei, a także oswojenie z możliwymi sytuacjami wywołującymi lęk i podanie sposobów ich zwalczania¹⁸.

Drugi obszar wykorzystania literatury stanowią baśnie i metafory, co zdaniem Bautsz-Sontag zbieżne jest z teoriami Brunona Betellheima i koncepcją psychologii psychoanalitycznej. Praca terapeutyczna polegać ma na prezentowaniu treści najbardziej odpowiednich dla sytuacji czytelnika i poszukiwaniu symboli adekwatnych do aktualnych przeżyć. Istotne staje się głębsze spojrzenie na swoje funkcjonowanie wewnętrzne, konflikty czy przeżywanie na poziomie nieświadomym w sposób bezpieczny rozterek takich jak bohaterowie¹⁹.

Ostatnia grupa określana jest jako biblioterapia ekspresywna, której założenia opisane zostały przez Katarzynę Krasoń²⁰. W tym wypadku celem terapii ma być nie tylko czytanie odpowiednich treści, ale także stymulacja pacjenta (poprzez warsztatową formę spotkań, komunikaty sugestywne typu: pokaż, stwórz), tak aby jak najbardziej zintensyfikować jego doznania i odkryć osobiste znaczenie podanych metafor przenosząc dalekie historie na indywidualny grunt aktywności i zachęcając uczestników do indywidualnego analizowania i interpretowania treści literatury²¹.

Jak sugeruje Ewelina Konieczna, biblioterapia oferuje możliwość pracy klienta z zakresu przełamywania kryzysów emocjonalnych, poprawy w relacjach interpersonalnych oraz wsparcia w leczeniu chorób obejmujących depresję czy zaburzenia odżywiania, uzależnienia. Czytelnik, obcując z literaturą, razem z bohaterami przeżywa pewnego rodzaju katharsis, oczyszczenie. Może to mieć kojący wpływ na zmianę jego postawy a także, poprzez obserwacje fikcyjnych relacji i związków, lepsze dostrzeganie potrzeb własnych i cudzych. Finalnie również możliwe jest zwiększenie samoświadomości i ułatwienie rozwiązywania problemu poszukiwania odpowiedzi na pytania egzystencjalne²².

18 Por. ibidem, s. 22–30.

19 Por. ibidem.

20 Więcej o tym zagadnieniu pisze K. K r a s o ń w pracy: Wymiary biblioterapii ekspresyjnej-kilka refleksji wprowadzających. W: Ekspresja twórcza dziecka. Konteksty-inspiracje-obszary realizacji. Red.

K. K r a s o ń, B. M a z e p a - D o m a g a ł a. Katowice 2004.

21 Por. A. B a u t s z - S o n t a g: Literatura w terapii dzieci…, s. 36–37.

22 Por. E. K o n i e c z n a: Biblioterapia w praktyce. Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów. Red. E. K o n i e c z n a. Kraków 2005, s. 15–16.

Z kolei biblioterapia prowadzona w grupach terapeutycznych, zdaniem Marii Molickiej, z powodzeniem może służyć przepracowaniu negatywnych emocji, dając wgląd w istotę problemu. Korzystać z niej mogą właściwie wszystkie grupy wiekowe, obejmujące młodzież, dorosłych czy osoby starsze, w miejscach w których istotną rolę odgrywa resocjalizacja, terapia i opieka, a więc domy pomocy społecznej, hospicja, sanatoria, pogotowia opiekuńcze, ośrodki odwykowe, domy poprawcze…²³.