Biologiczne uwarunkowania agresji

W naukowych rozważaniach nad zjawiskiem agresji ważne miejsce zajmują badania nad biologicznymi jej uwarunkowaniami, w szczególności nad neuroanatomicznym i neurofizjologicznym podłożem agresji (LeDoux, 2000; Jarymowicz, 2002; Vetulani 2012).

Wśród koncepcji biologicznych spotyka się także hipotezy genetyczne oraz endokrynologiczne (Adamowski, 2009).

2.3.1. Neuroanatomia agresji

Koncepcje neuroanatomiczne agresji skupiają się na mechanizmach emocjonalnych leżących u podłoża zachowań agresywnych. Odczuwanie afektu, związane z nim myśli oraz działania stanowią składowe procesów emocjonalnych o odrębnych lokalizacjach mózgowych. Właściwości emocji, zależą od długości drogi impulsu nerwowego, miejsca docelowego biegu impulsu i rodzaju drogi – w ośrodkach podkorowych, korowych prawej lub lewej półkuli mózgu (Jarymowicz, 2002). Ośrodki podkorowe, związane z układem limbicznym odpowiadają za procesy automatyczne wzbudzania afektu. Szczególną rolę odgrywają w tym mechanizmie ciała migdałowate. Atrybuty procesów emocjonalnych na tym poziomie zasadniczo bezpośrednio wiążą się z reakcjami wegetatywnymi, poznawczymi i behawioralnymi.

Tak zwana „droga dolna” wzbudzania afektu budowana jest przez synapsę łączącą bezpośrednio ciało migdałowate ze wzgórzem, omijając szlaki korowe, czyli tym samym procesy świadome (Le Doux, 2000). Wzgórze dekoduje bodźce sensoryczne, zaś ciało migdałowate nadaje im znaczenie afektywne. W drodze dolnej bodźce biegną poza korą mózgową (są zbyt słabe lub hamowane). Tak można z poziomu neuronalnego tłumaczyć działanie mechanizmów obronnych ego. Reagowanie afektywne pierwotne ma charakter automatyczny. Gdy afektem wzbudzonym jest irytacja, reakcje dalsze miewają zwykle charakter agresywny, związany z gotowością do zaatakowania, bądź realnym atakiem (Jarymowicz, 2002).

Następstwa wzbudzania emocji świadomych powstają za pośrednictwem „drogi górnej”, kiedy pobudzenie ciał migdałowatych wiąże się z dotarciem stymulacji bodźcowej do kory mózgu (Le Doux, 2000). Występujące w ten sposób przeżycie emocjonalne obejmuje odczucie, rozpoznanie i nazwanie emocji oraz jej zinterpretowanie. Świadomość emocji umożliwia pewną kontrolę nad nią, zmianę jej jakości i uruchomienie zachowań.

Impulsacja drogą górną i dolną przebiega równolegle. W sytuacji, gdy nie wystąpiła reakcja podprogowa i impulsy biegnące w ośrodkach podkorowych były słabe, to o treści emocji decydują procesy poznania i rozumienia zjawisk. Jeśli natomiast pierwotna reakcja jest silniejsza, wówczas reagowanie poznawcze - percepcja i myślenie - zostaje zdominowane przez afekt. Może dochodzić do formułowania pochopnych sądów, informacje są selekcjonowane i interpretowane na zasadach zgodności afektywnej, a nie deskryptywnej (Lewicka, 1985). Tak powstawać mogą uprzedzenia, stereotypy i dogmatyczne koncepcje świata (Jarymowicz, 2002). Jeśli wzbudzenie irytacji przejawia się sferze uczuć, jako

na przykład uczucie złości, wówczas myślenie o obiekcie złości ulega zmianie i przybiera postać oceny negatywnej. Afekt pierwotny może być silnie wzmacniany wtórnie przez treści poznawcze, na przykład stereotypowe myślenie „wszyscy Cyganie kradną”, co może stanowić źródło eskalacji zachowań agresywnych.

Drogi górna i dolna obejmują także szlaki zstępujące neuronów o kierunku od kory mózgowej do ciał migdałowatych (Le Doux, 2000). Oznaczałoby to, że emocje mogą mieć początek w procesach korowych, wpływających na wtórnie wzbudzany w ośrodkach podkorowych afekt. Emocje mogą zatem pochodzić także z rozważań, przemyśleń, fantazji, wyobrażeń, z procesu wartościowania.

System wartościowania afektywny i intelektualny posiadają odrębne lokalizacje neuroanatomiczne (Damasio, 2000). Niezależność funkcjonowania afektu i intelektu oraz podleganie ich wzajemnej kontroli wiąże się z asymetrią funkcji prawej i lewej półkuli mózgowej. Półkula prawa odpowiada za funkcje holistyczne i emocjonalne, półkula lewa za analityczne i racjonalne, zdolność budowania wymiarów wartościowania. Również znak emocji warunkowany jest lateralizacją: emocje negatywne znajdują swoje ośrodki w półkuli prawej, pozytywne - w lewej (Ornstein, 1997). Funkcje półkuli lewej pozwalają na umiejętność relatywizowania oraz stopniowania ocen zdarzeń, sytuacji umożliwiając reagowanie wyższego rzędu (na przykład powstrzymanie się przed działaniem agresywnym, udzielanie przebaczenia). System afektywny nie posiada uwarunkowań tego typu, stąd w przypadku tzw. „działań w afekcie” nie oczekuje się zdolności kontroli swego postępowania (Jarymowicz, 2002; Majchrzyk, 2008).

Za anatomicznymi korelatami zachowań agresywnych przemawiają obserwowalne zmiany behawioralne u osób, u których diagnozuje się klinicznie patologię w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenia organiczne w zakresie korowych obszarów czołowych wiążą się z występowaniem zachowań agresywnych, takich jak: impulsywność, nagłe wybuchy gniewu, wulgarne wypowiedzi, a przy tym brak samokrytyki i nieadekwatność emocjonalna (Walsh, 2008). Uszkodzone zostają wówczas ośrodki korowe nadzorujące funkcje myślowe wyższego rzędu (planowanie, abstrakcję, rozumienie intencji) i kontrolę działań impulsywnych.

2.3.2. Neurofizjologia agresji

Wzbudzenie agresji wiąże się z neurochemicznymi zmianami w mózgu. Agresji towarzyszy ogólny stan wzbudzenia organizmu, wzrost mobilizacji do wysiłku następujący po aktywizacji układu siatkowatego oraz układu sympatycznego. Fizjologicznie przejawia się to przyspieszeniem akcji serca, napływem krwi do mózgu i mięśni szkieletowych, rozszerzeniem źrenic, podnosi się temperatura ciała, zmienia szybkość oddechu. Wielość zmian w organizmie sugeruje też, ze biochemia agresji jest skomplikowana.

Najczęściej wiązanymi z aktywizowaniem sympatycznego układu nerwowego są dwie katecholaminy: noradrenalina i adrenalina. W badaniach nad zwierzętami wykazano, że wzrost pierwszej wiąże się z agresją, a drugiej z reakcjami ucieczki. Wyniki badań nad głównym metabolitem noradrenaliny 03 – metoksy – 4 - hydroksyfenyloglikolu (MHPG) są wzajemnie sprzeczne - jedne wskazują na zwiększenie stężenia MHPG podczas reakcji agresywnych, inne informują o niskim jego stężeniu u sprawców przestępstw gwałtownych i impulsywnych podpalaczy (Heitzman, 2002). Najprawdopodobniej działanie noradrenaliny wiąże się z jej wpływem na obwodowe, wegetatywne komponenty agresji, mobilizując układ autonomiczny, ale nie działając na mózgowe ośrodki emocjonalno- napędowe (Fonberg, 1979.)

Do neuroprzekaźników odgrywających ważną rolę w zachowaniach agresywnych zaliczana jest także serotonina. Uważa się, że jej działanie jest blokujące w stosunku do pobudzenia agresywnego poprzez hamujące oddziaływanie na ciało migdałowate. Podawanie leków działających jako selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI) lub oddziałujących na receptory serotoninergiczne, a także podawanie prekursora serotoniny- tryptofanu i czynników uwalniających, powoduje u osób badanych zmniejszenie zachowań agresywnych (Insel, Winslow, 1998). Zatem obniżenie poziomu serotoniny w przestrzeniach międzysynaptycznych na szlakach serotoninowych może wiązać się z ryzykiem wystąpienia zachowań agresywnych. Działanie serotoniny związane z agresją potwierdzają również badania nad polimorfizmem DNA. Występowanie agresji jest efektem polimorfizm genu hydroksylazy tryptofanowej, czyli enzymu ograniczającego tempo syntezy serotoniny [5-HT]

na skutek obniżenia stężenia w płynie mózgowo rdzeniowym kwasu 5 -hydroksyindolooctowego (5-HIAA), który jest metabolitem serotoniny.

Poziom 5-HIAA w płynie mózgowo - rdzeniowym u gwałtownych i impulsywnych sprawców zabójstw jest istotnie niższy w porównaniu do stężenia występującego u sprawców nieimpulsywnych (Virkunnen, Goldman, Nielsen, Linnoila, 1995).

Koncepcja agresji jako reakcji pojawiającej się na czynnik stresowy znajduje swoje odbicie w biochemicznym wymiarze, gdzie zachodzi do skrzyżowania dwóch systemów regulacji neurohormonalnej – sympatycznego układu nerwowego i wewnątrzwydzielniczej osi przysadka – podwzgórze - nadnercza. Agresywna walka pozwala na efektywne poradzenie sobie z sytuacją stresową poprzez hamowanie aktywności hormonalnej, obniżając wewnętrzną nadmierną reakcję organizmu o szkodliwych (zwłaszcza w stresie chronicznym) skutkach (Heitzman, 2002). Uwolnienie noradrenaliny w trakcie pobudzenia układu wegetatywnego - sympatycznego, następnie przyspieszenie jej metabolizmu ułatwia dalszą agresję związaną ze stresem.

2.3.3. Genetyka agresji

Genetycznie uwarunkowane biologiczne mechanizmy agresji mogą wpływać na sposób nadawania znaczenia emocjonalnego różnym sygnałom, zachowaniom (takim, które wiążą się z mobilizacją układu wydzielania hormonalnego, krwionośnego i kostno- szkieletowego, niezbędnych do szybkiej mobilizacji sił). Determinowane genetycznie mechanizmy biologiczne mogą również wyznaczać wartość emocjonalną efektów pewnego typu czynności agresywnych - widok krwi, ekspresji bólu, deformacja przedmiotów po ich zniszczeniu dla pewnych osób stanowią czynnik pobudzający do dalszych działań agresywnych (Reykowski, 2002). Czynniki genetyczne warunkować mogą także wrażliwość na sygnały fizycznego zagrożenia czy bodźce bólowe (osoby o zwiększonej wrażliwości na ból i sygnały zagrożenia, reagujące lękiem na nagłą mobilizację organizmu - pobudzenie części wegetatywnej układu nerwowego - będą unikać agresji).

Wczesne teorie genetyczne dotyczące agresji koncentrowały się na anomaliach ilości chromosomów determinujących płeć, a wiec na wielokrotności chromosomów X i Y (m.in. Jacobs, 1965, za: Heitzman, 2002). Według tych teorii osobniki męskie o genotypie XYY miały charakteryzować się zwiększoną gotowością do zachowań agresywnych.

Anomalię tę diagnozowano u 2,9% upośledzonych intelektualnie sprawców przestępstw (w ogólnej populacji męskiej wielokrotność chromosomów YY występuje u około 0,1%).

Późniejsze metaanalizy uśredniły odsetek więźniów z anomalią chromosomalną XYY do 1,9%, co stanowi na tyle niewielką wartość, że nie daje rzetelnej podstawy do jednoznacznego utrzymania słuszności tej teorii (por. Wojciszke, 2008).

Ponadto alternatywnym wytłumaczeniem występowania agresji wśród badanych więźniów jest fakt tendencyjności badań, które koncentrowały się na osobnikach o obniżonych

funkcjach intelektualnych, te zaś wiążą się z niskimi kompetencjami społecznymi, osłabionymi zdolnościami uczenia się oraz rozumienia norm społecznych. Agresja w tych przypadkach może więc być wtórna wobec obniżonych zdolności adaptacyjnych badanych mężczyzn.

Generalnie kręgi medyczne jak i sądownictwo nie zaakceptowały genetycznej koncepcji agresji i przestępczości opartej na kariotypie XYY. Szukając korelatów genetycznych mówi się współcześnie, że geny potencjalnie mogą predysponować pewne jednostki do agresji, warunkując chociażby taką cechę jak impulsywność, która może zwiększyć prawdopodobieństwa konfliktów z prawem (Carey, 1994).

Podejmowano także badania nad dziedzicznością przestępczości wykonując porównania par bliźniąt pod kątem zachowań agresywnych. Rezultaty pokazały, że największą dziedzicznością charakteryzują się przejawy fizycznej agresji bezpośredniej – 47% oraz agresji fizycznej pośredniej – 40% (Coccardo, 1998, za: Heitzman, 2002).

2.3.4. Endokrynologiczne podłoże agresji

Endokrynologiczne koncepcje zachowań agresywnych upatrują przyczyn agresji w zaburzonej gospodarce hormonalnej. Za istotnie wpływające na wzrost zachowań impulsywnych, wrogich oraz skłonność do irytacji uznaje się hormony tarczycy i androgeny:

hormon męski testosteron oraz hormon żeński progesteron.

Nadczynność tarczycy (nadmierna produkcja jej hormonów) może prowadzić do wzrostu pobudliwości nerwowej, drażliwości i skłonności do irytacji oraz stanów lękowych (Sadowski, 2001).

U kobiet widoczne są zmiany zachowania w postaci większej drażliwości oraz obniżenie nastroju w związku ze zmianami poziomów progesteronu i estradiolu w cyklu miesięcznym. Kilka dni przed wystąpieniem miesiączki może wystąpić zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS), w którym obserwuje się nasilenie agresji werbalnej, zniecierpliwienie. Obserwacje kobiet przebywających w zakładach karnych oraz pacjentek oddziałów psychiatrycznych pokazują współwystępowanie z PMS wzrostu agresji fizycznej i werbalnej oraz przypadków samobójstw (Ellis, Austin, 1971, za: Volavka, 2002).

Agresja u mężczyzn wzrasta w okresie dojrzewania, kiedy hormon gonadotropina stymuluje jądra do produkcji testosteronu. W badaniach porównujących poziom hormonów u więźniów, którzy popełnili przestępstwo związane z zastosowaniem przemocy fizycznej, więźniów dominujących ale bez wyroków za przestępstwo agresywne i więźniów z wyrokami

za przestępstwa nieagresywne ujawniono wyższy poziom testosteronu w grupie pierwszej i drugiej. Korelacja ta występowała także u kobiet. Ponadto udowodniono, że kastracja może redukować agresję u mężczyzn (Dabbs, Dabbs, 2000).