Tekst w kulturze cyfrowej Text in digital culture
E- book z dodatkami
Ciekawym przykładem zintegrowania nowych technologii z literaturą jest powieść science fic-tion Jacka Dukaja7. Nosi tytuł „Starość aksolotla” i ukazała się w ubiegłym roku. Stanowi interesujący fenomen – zarówno w warstwie literackiej jak i „technologicznej”. Książka opisuje postapokaliptyczną rzeczywistość, gdzie ludzkość próbuje się ratować wykorzystując nowe technologie. Książka pojawiła się wyłącznie jako e-book w dwóch wersjach językowych: polskiej i angielskiej. Wszystkie trudniejsze pojęcia dotyczące nowych technologii i specyfiki wykreowanego świata znalazły się w licznych przypi-sach. Są tak wyczerpująco i sugestywnie opisane, że tworzą równoległą narrację powieści. Oprócz tego uatrakcyjnieniu lektury służą takie dodatki jak ilustracje, exlibrisy oraz figurki robotów do wydruko-wania na drukarce 3D. Dzięki elektronicznej formie powieści nie jesteśmy ograniczeni do samej treści książki. Za pomocą jednego kliknięcia można sprawdzić znaczenie wyrazu lub obejrzeć związane z tym ilustracje. Warstwa tekstu pierwotnego nie musi być nadrzędna i decydująca. Elektroniczna forma lite-ratury niesie ze sobą nowe, szersze jej rozumienie. Poza tym radykalnie zmienia sposób lektury, a także status odbiorcy i autora.
Biopoezja
Prezentuje osobliwe podejście do literatury – wykorzystuje jako tworzywo materiał biologiczny (np. bakterie, mikroorganizmy). Ten, jak wiadomo, podlega pewnym prawom – procesom życiowym, czasowi. Tekst powstaje podczas poddawaniu np. mikroorganizmów różnym bodźcom ( ich układ ini-cjuje powstanie tekstu ) i ma charakter efemeryczny. Biopoezja staje się terenem, na którym zachodzi interakcja między autorem a organizmem żywym. Działanie artysty na tym polu wymaga nie tylko czasu, ale i pracy w laboratoriach naukowych. Wprowadza to znaczne ograniczenia dla twórcy, a także budzi zastrzeżenia etyczne.
Wnioski
Powyższe przykłady są tak naprawdę nielicznymi, jeśli chodzi o wykorzystanie technologii cy-frowych w dziedzinie literatury. Mnogość i różnorodność powstających gatunków jest naprawdę im-ponująca – trzeba by tu jeszcze wymienić wideopoematy, holopoezję, aromapoezję, literaturę
awata-7 R. Drózd, Starość aksolotla –nowa powieść Jacka Dukaja, http://swiatczytnikow.pl, [ dostęp online: 10.03.2015].
6 183
Tekst w kulturze cyfrowej
rową, e- literaturę 3D, e-literaturę wykorzystującą technologię GPS, literaturę CAVE. Niektóre z nich wyewoluowały z obecnie istniejących gatunków, inne stanowią novum. Do nowych gatunków i form tekstowych (tyle, że nie stricte literackich) można zaliczyć SMS-y, e-maile, chaty, serwisy i fora inter-netowe, blogi. Wyróżniają się inną od dotychczasowej strukturą przekazu, charakterystyczną stylistyką, zmianami w gramatyce tekstu oraz zatarciem granicy między pismem i mową.
Wśród najważniejszych zmian, jakie zaszły w obrębie tekstu w kulturze cyfrowej, należy odno-tować przede wszystkim przedefiniowanie tradycyjnych kategorii autora-nadawcy i czytelnika-odbiorcy oraz ich roli. Odbiorca-czytelnik zyskuje znaczną autonomię. Czytelnik, mając do czynienia z utwo-rem literackim o strukturze hipertekstualnej, może modyfikować istniejący tekst lub dodawać do niego własne segmenty. Jego decyzje związane z lekturą nadają końcowy kształt tekstowi. Następuje niejako oswobodzenie czytelnika z dominacji autora. Odbiorca ma możliwość współkreowania przekazu, jest włączany w akt prowadzenia narracji. Konsekwencją tego jest fakt, że relacja odbiorca-dzieło jawi się jako ta ważniejsza niż autor-dzieło. Zaś wspomniane dzieło-tekst staje się tzw. otwartym zasobem kul-tury8.
W przypadku tekstów z gatunku biopoezji i holopoezji, gdzie kluczową rolę odgrywają odpo-wiednio mikroorganizmy i hologramy, dochodzi do ścisłej współpracy pomiędzy autorem a organizma-mi żywyorganizma-mi lub urządzeniaorganizma-mi technologicznyorganizma-mi9. W ten oto sposób tekst (specyficzny, ale jednak tekst) staje się polem realizacji założeń posthumanizmu dotyczących i wykorzystania nowych technologii, i powiązań między światem ludzi a światem natury. Z jednej strony obserwujemy symbiozę człowieka i maszyny oraz przenikanie ludzkiej inwencji z możliwościami jakie daje współczesna technologia.
Z drugiej strony rolę bezpośredniego twórcy tekstu przejmują organizmy żywe, które nie zaliczają się do gatunku ludzkiego. Zamiar stworzenia tekstu (tym przypadku o charakterze literackim) owocuje spotka-niem sztuki z nauką (literatura, biologia i informatyka ulegają tu swoistej konwergencji).
Granice literatury zostają znacznie poszerzone przez wprowadzenie na jej obszar osiągnięć in-żynierii biologicznej czy też innych nauk. Tekst w tym wypadku jest czymś zmiennym i niestabilnym, nabiera charakteru performatywnego. Uwaga czytelnika-odbiorcy zostaje przekierowana na sam proces tworzenia, generowania tekstu. Proces ten przebiega częstokroć z udziałem wielu podmiotów (człowiek, nowe technologie, organizmy żywe). Mniej istotny jest rezultat tego procesu czyli gotowy tekst. Ta-kie widzenie sprawy determinuje kontekst posthumanistyczny, żywo obecny we współczesnej kulturze.
Punktem wyjścia dla współczesnych badań nad literaturą cyfrową jest tekst jako proces i wydarzenie.
Przedmiotem refleksji stają się też relacje między podmiotami ludzkimi i nie-ludzkimi.
Niewątpliwie literaturę cyfrową można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia – jako tekst i jako symptom współczesnej stechnicyzowanej kultury. Teksty w kulturze cyfrowej z jednej strony prezentują się jako jej części składowe, a z drugiej są środkiem do jej poznania. Nowe rozumienie tekstu i jego nowa formuła są bezpośrednią przyczyną pojawienia się nowych kontekstów w badaniach
litera-8 P. Celiński, Postmedia. Cyfrowy kod i bazy danych, http://www.postmedia.umcs.lublin.pl/, Lublin 2013.
9 M. Bakke, Bio- transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2012.
184
Katarzyna Staniuk
tury. Nowe zjawiska i towarzyszące im dyskursy wymagają nowych kompetencji zarówno od odbior-ców, teoretyków, jak i artystów.
Technologie cyfrowe odcisnęły swe piętno nie tylko na kształcie tekstów o charakterze literac-kim. Ich rewolucjonizująca rola dostrzegalna jest również w obszarze komunikacji międzyludzkiej, a co za tym idzie organizacji życia społecznego. Dlatego niektórzy teoretycy wspominają o kształtowaniu się nowego typu cywilizacji. Przełom ten jest porównywany do tych, które związane są z wynalezieniem pisma czy pojawieniem się druku. Pójdźmy o krok dalej – niektórzy naukowcy już od dawna zgłaszają postulat cyborgizacji komunikacji. Jednym z nich jest profesor Kevin Warwick z Uniwersytetu w Re-ading10. W swoich wypowiedziach roztacza interesujący obraz przyszłej rzeczywistości komunikacyj-nej. Według niego komunikacja za pomocą języka, tekstu jest mało wyszukana. Dopiero wyposażenie człowieka w odpowiednią technologię (cyborgizacja) sprawiłoby, że komunikacja stałaby się szybsza, łatwiejsza, a jednocześnie bardziej wyrafinowana. Wiązałoby się to z eliminacją mowy, a do mózgu człowieka byłyby bezpośrednio przekazywane sugestywne obrazy przez interfejs człowiek-maszyna.
Trudno w tej chwili jednoznacznie przesądzić o dalszych losach języka, tekstu, czy komunikacji.
Niemniej na uwagę zasługuje fakt, że Słowem Roku 2015, według słownika Oxford Dictionaries, zo-stało słowo, które doskonale oddaje ducha czasu i ewolucję języka. Po raz pierwszy w historii na słowo roku wybrano ikonę emoji, oznaczającą „łzy radości”, po raz pierwszy prawdziwe słowa przegrały ze znakiem graficznym. Słuszności swojej decyzji instytucja broniła twierdząc, że użycie emoji przewyż-sza użycie innych słów w ciągu ostatniego roku trzykrotnie.
Nowe technologie problematyzują akt komunikacji, tożsamość autora-nadawcy i czytelnika-od-biorcy oraz status samego tekstu. Doprowadziło to do redefinicji uznanej wiedzy o podmiotach dzia-łań komunikacyjnych i artystycznych. Nowa formuła tekstu stworzyła potrzebę reinterpretacji sposobu jego funkcjonowania, opisywania i rozumienia, wymagała analizy toku przemian dokonujących się we współczesnej kulturze. W powszechnym odbiorze to technologie cyfrowe stworzyły przestrzeń kultu-rową, która domaga się nieustannej systematyzacji i refleksji. Jednak można na to spojrzeć z odmiennej perspektywy bo, jak pisze Manuel Castells:
„Kultury nie przetwarzają maszyny, lecz nasze umysły. Kultura ludzka istnieje tylko w ludzkich umy-słach lub dzięki ludzkim umysłom połączonym z ciałami. A zatem, jeśli nasze umysły mają materialną możliwość uzyskania dostępu do całego obszaru ekspresji kulturowej – mogą dokonywać selekcji jej fragmentów, łączyć je na nowo – to można powiedzieć, że mamy hipertekst: jest on w nas. […] A zatem to nie systemy multimedialne wytwarzają hipertekst za pomocą Internetu jako środka umożliwiającego dotarcie do nas wszystkich, lecz przeciwnie – to my go wytwarzamy, korzystając z Internetu, aby wpro-wadzić ekspresję kulturową do świata multimediów i innych światów leżących poza nim.”11
10 A. Maj, Paratekstualność, cyborgizacja komunikacji i telefonia mobilna. Konteksty antropologii mediów [w:] Pograni-cza audiowizualności, A. Gwóźdź (red.), Wyd. Universitas, Kraków 2010, s.533-552.
11 M. Castells, Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, Wyd. Rebis, Poznań 2003, s.228-229.
185
Tekst w kulturze cyfrowej
Abstrakt
Artykuł porusza zagadnienia związane ze zmianami w obszarze tekstualności, które pojawiły się w wy-niku rozwoju kultury cyfrowej. Media cyfrowe przyczyniły się do powstania nowych gatunków teksto-wych lub do modyfikacji w obrębie tych tradycyjnych. Różnice gatunkowe zostały zatarte i upłynnione.
Istnieje potrzeba opisu i zdefiniowania nowych zjawisk pojawiających się w tej sferze.
Słowa kluczowe: kultura cyfrowa, media cyfrowe, tekst, nauka, technologie komputerowe, posthuma-nizm.
Summary
This article deals with modifications present in the area of texts of culture resulting from the develop-ment of communication and digital culture. Digital media create new textual genres, combine and trans-form traditional trans-forms. The borders between trans-forms of expression are blurred. It’s necessary to create poetics which would provide tools for description of new text’s forms.
Keywords: digital culture, digital media, text, science, network technologies, posthumanism.
Bibliografia
1. Bakke M., Bio- transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu, Wyd. Naukowe UAM, Po-znań 2012.
2. Castells M., Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, Wyd.
Rebis, Poznań 2003.
3. Celiński P., Postmedia. Cyfrowy kod i bazydanych, http://www.postmedia.umcs.lublin.pl/, Lu-blin 2013.
4. Drózd R., Starość aksolotla –nowa powieść Jacka Dukaja, http://swiatczytnikow.pl, [ dostęp online: 10.03.2015].
a. Fiedorczuk J., Cyborg w ogrodzie. Wprowadzenie do ekokrytyki, Wyd. Naukowe Kate-dra, Gdańsk 2015.
5. Floridi L., The fourth revolution. How the infosphere is reshaping human reality, Oxford 2014.
6. Maj A., Paratekstualność, cyborgizacja komunikacji i telefonia mobilna. Konteksty antropolo-gii mediów [w:] Pogranicza audiowizualności, A. Gwóźdź (red.), Wyd. Universitas, Kraków 2010.
7. Manovich L., Język nowych mediów, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006.
8. Ostrowicki M., Wirtualne realis. Estetyka w epoce elektroniki, Wyd. Universitas, Kraków 2006.
9. Radomski A.Humanistyka w świecie Informacjonalizmu, http://e-naukowiec.pl/, Lublin 2014.
10. Szczęsna E., Poetyka mediów: polisemiotyczność, digitalizacja, reklama, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego 2007.
11. Zawojski P., Cyberkultura. Syntopia sztuki, nauki i technologii, Wyd. Poltext, Warszawa 2010.