Budowa artykułu hasłowego

Większość opracowań stosuje podział na leksemy w dwóch językach i podaje znaczenie każdego leksemu. Układ graficzny jest różny – lek-semy mogą być podane w tabeli lub jeden pod drugim (por. podrozdział 2.9.2. Konstrukcje słowników).

Przy konstrukcji słownika białorusko-polskich homonimów między-językowych można by wzorować się na wcześniejszych osiągnięciach w tej dziedzinie, choćby na przykładach podanych w podrozdziale 2.9.2. Kon­

strukcje słowników. Schematy mogłyby wyglądać następująco:

Leksem białoruski

Znaczenia leksemu białoruskiego [Jasińska, Bartoszewicz 2007]

адмяніць

znieść, uchylić (wyrok) odwołać (wyjazd)

Leksem polski

Znaczenia leksemu polskiego [Polański (red.) (on-line)]

odmienić

uczynić kogoś albo coś innym; zmienić (mał-żeństwo go odmieniło; odmienić los) podać zestaw form wyrazu właściwych dla jakiejś kategorii gramatycznej (np. odmienić przez przypadki)

Inny graficznie model budowy hasła:

Leksem białoruski, znaczenia leksemu białoruskiego; leksem polski, znaczenia leksemu polskiego

Błrus. адмяніць to I. znieść, uchylić (wyrok), II. odwołać (wyjazd); pol. odmie­

nić to I. uczynić kogoś albo coś innym; zmienić (małżeństwo go odmieniło;

odmienić los), II. podać zestaw form wyrazu właściwych dla jakiejś kategorii gramatycznej (np. odmienić przez przypadki)

Model ten można by poszerzać o inne informacje, np.

I. leksem białoruski, II. znaczenia leksemu białoruskiego (ewentualnie przykłady użycia), III. leksem polski, IV. znaczenia leksemu polskiego

(ewentualnie przykłady użycia), V. odpowiednik białoruski leksemu pol-skiego, VI. zdanie przykładowe ukazujące kontekst.

Być może ukazane wyżej propozycje są trafne w przypadku opisywania homonimów z czysto naukowego punktu widzenia. Jeśli jednak chciałoby się dodać jeszcze walor (glotto)dydaktyczny, to należałoby przebudować układ hasła. Tu także mogłyby wystąpić warianty, niżej przykład pierwszy:

I. leksem białoruski, II. co oznacza on po polsku, III. czego nie oznacza on po polsku, IV. tłumaczenie tego homonimu międzyjęzykowego na język białoruski.

Leksem

białoruski Co oznacza Czego nie oznacza

адмяніць

1. znieść, uchylić; ~ прысуд uchylić wyrok; 2. odwołać; ~ паездку за горад odwołać wyjazd za miasto [Jasińska, Bartoszewicz 2007].

* Słownik ten wykorzystuje materiał leksykalny bardzo starego Słownika języka polskiego PAN pod red. Witolda Doroszewskiego (wydawany w War-szawie w latach 1958–1969), który dziś służy polonistom do badań historycznych rozwoju języka i zmian w semantyce leksemów; język polski przecież cały czas się rozwija, a znaczenia słów ulegają zmianom, dlatego – żeby uniknąć semantycznych nieporozumień – warto korzystać ze słowników stworzonych co najmniej w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.

Istnieje jeszcze inna możliwość opisu: I. leksem białoruski (z zazna-czonym akcentem), II. co oznacza po polsku leksem białoruski (czasem z kontekstami, które są typowe i podobne do tych w zdaniach przykłado-wych, lecz niepowtarzające ich), III. czego nie oznacza po polsku leksem białoruski (indeks tych leksemów na końcu słownika), IV. tłumaczenie tego homonimu międzyjęzykowego na język białoruski (bez konieczności zaznaczania akcentu), V. przykłady zdań w języku białoruskim i polskim (na każde znaczenie leksemu jedno zdanie przykładowe).

Leksem

białoruski Co oznacza Czego nie oznacza

(homonim międzyjęzykowy)

суткі doba sutki

(błrus. саскі)

Przykładowe zdania

Праз суткі будзем дома. – W ciągu doby będziemy w domu.

Matki karmiące piersią często skarżą się na ból sutków. – Маці, якія кормяць грудзьмі, часта скардзяцца на боль саскоў.

Ze wszystkich wariantów ukazanych wyżej ten ostatni będzie zastosowany w niniejszej pracy114. Daje on bowiem szansę skorzystania z niniejszego opracowania nie tylko Polakom uczącym się białoruskiego (lub jącym tego języka) i Białorusinom uczącym się polskiego (lub używa-jącym tego języka), lecz także osobom (obcokrajowcom – nie-Polakom i nie-Białorusinom), które uczą się zarówno języka białoruskiego, jaki i języka polskiego (lub używają obu tych języków). Powyższy model pokazuje dokładnie, na czym polega niebezpieczeństwo i które znacze-nia są mylone.

Można by jeszcze rozważyć, czy na wzór EuroThesaurusa Lawona Barszczeuskiego nie uwzględnić w słowniku dwóch wariantów pisowni białoruskiej (taraszkiewica i narkamauka). Z jednej strony na pewno stanowiłoby to dopełnienie słownika, ale z drugiej strony mogłoby zakłócić jego przejrzystość. Poza tym do dziś oba warianty pisowni wywołują wiele emocji, które mogłyby odciągać uwagę od podstawowego celu słownika, czyli analizy problemu homonimów międzyjęzykowych (fałszywych przyjaciół).

Pierwszym odruchem użytkownika języka, który widzi dany leksem, jest skojarzenie go z podobnym leksemem w języku rodzimym. I ten automatyzm wykorzystano w budowie hasła – z dodaniem informacji, że właśnie ten odruch jest mylący. Chodzi o wyrobienie przekonania, że odpowiednik z języka rodzimego, który w pierwszej chwili przy-chodzi do głowy, nie zawsze musi okazać sie trafny, chociaż wygląda podobnie – łudząco podobnie. Wyrobienie takiego nawyku swoistej językowej nieufności sprawia, że użytkownik języka zastanawia się nad rzeczywistym znaczeniem leksemu. To rzeczywiste znaczenie 114 Autor pragnie w tym miejscu podziękować prof. dr. hab. Andrzejowi Mar-kowskiemu oraz prof. dr hab. Larysie Pisarek za cenne sugestie dotyczące ostatecznej budowy artykułu hasłowego. Jego koncepcja uległa zmianie choćby w stosunku do rozważań zawartych we wcześniejszym artykule [Kaleta 2013c].

jest podane w drugiej kolumnie. Hasło słownikowe odpowiada więc pewnemu tokowi myślenia. W ten sposób użytkownik słownika może wpierw przyswoić sobie właściwe znaczenie leksemu, a dopiero potem niewłaściwe – z punktu widzenia dydaktyki takie rozwiązanie wydaje się lepsze, zwłaszcza w przypadku osób z podstawową znajomością języka (np. uczniowie, studenci).

Oczywiście można z takim projektem dyskutować i zastanawiać się nad tym, czy w przypadku użytkownika zaawansowanego (np. tłumacz) nie lepiej byłoby zamienić kolejność kolumny drugiej (Co oznacza) i trzeciej (Czego nie oznacza). Duże znaczenie ma adresat (tzw. grupa docelowa) słownika; w przypadku, gdy jest on przeznaczony dla wąskiej grupy specjalistów (np. tłumaczy), zmieniony układ hasłowy mógłby okazać się lepszy, gdyż podkreślałby niebezpieczeństwo związane z użyciem wyrazów teoretycznie dobrze znanych.

Jak wynika z powyższych rozważań i przykładów, hasło słownikowe nie musi mieć zawsze takiej samej formy. W różny sposób mogą być rozłożone akcenty i podana informacja językowa. Różnie mogą wyglądać słowniki homonimów międzyjęzykowych – fałszywych przyjaciół – w zależności od tego, czy będą to fałszywi przyjaciele ucznia, czy tłumacza. Ważne, by opracowania leksykograficzne pomagały użytkownikowi języka osiągnąć ten sam cel – poprawne posługiwanie się językiem obcym, choć niewy-kluczone, że w odmiennych sytuacjach życiowych.

3.1.2. Hasła słownikowe115