Budowa modelu pozyskiwania i przetwarzania wiedzy (MPPW)

Jako pierwszy zostanie przedstawiony model MPPW. Przy jego omawianiu zostanie uwzględniona koncepcja podziału wiedzy (ang. knowledge sharing) wykorzystywana w procesach jej pozyskiwania i przetwarzania. Dla potrzeb budowy modelu zaproponowano strukturę jej podziału, w ramach której zgromadzona jest wiedza obiektywna i ta, która składa się z faktów bądź reguł niepewnych, rozmytych — czyli subiektywnych. Taka koncepcja jest konsekwencją przesłanek wynikających z doświadczeń ekspertów klasyfikujących fakty jako zupełnie obiektywne (można próbować weryfikować takie oceny poprzez ich konfrontację z opiniami innych ekspertów). Inne fakty, które mogą zostać zanegowane przez ekspertów, należy odrzucić, ewentualnie zgromadzić i zapisać w dodatkowej bazie wiedzy.

Aby rozwiązać problem gromadzenia dodatkowej wiedzy, zaproponowano koncepcję bufora wiedzy. Warto przytoczyć roboczą nazwę tej koncepcji, która może się wydawać nawet właściwsza, gdyż lepiej oddaje jej istotę — kwarantanna wiedzy. Buforowanie wiedzy

wpisuje się w łańcuch podejmowania decyzji i stwarza warunki do budowy większej liczby scenariuszy decyzyjnych, co umożliwia podejmowanie odpowiednich do poziomu budowanych scenariuszy decyzji. Do tego łańcucha wpisują się procesy organizacji, które mogą stanowić zasoby wiedzy wykorzystywane w procesie decyzyjnym. Takie ujęcie łańcucha podejmowania decyzji i jego umieszczenie w procesach uczenia się układa koncepcje wykorzystania modelu dla potrzeb organizacji uczących się. Ideę bufora wiedzy przedstawiono poglądowo na rysunku 28.

Źródło: opracowanie własne

Rys. 28 Łańcuch podejmowania decyzji wykorzystujący buforowanie wiedzy.

W ujęciu modelu bufor wiedzy należy traktować jako zbiór zasobów wiedzy analogicznych do tych, które zostały zapisane w bazach produkcyjnych¹¹⁴, ale wykorzystywanych w procesie podejmowania decyzji na pewnych określonych przez ekspertów specyficznych warunkach. Właściwym określeniem byłoby stwierdzenie, że zanim trafią do środowiska produkcyjnego, są przez pewien czas przechowywane poza tym środowiskiem. Innymi słowy, każda z baz wiedzy zawierających informacje na temat organizacji uczącej się będzie miała swoją dokładną kopię, jeżeli chodzi o strukturę, ale zawierać będzie wiedzę o innym charakterze (o mniejszym stopniu pewności). Do tych zasobów trafiać będzie wiedza zebrana poprzez badania lub sesje z ekspertami i przechowywana będzie do momentu uzyskania odpowiedniej wiarygodności. Owa wiarygodność analizowana i modyfikowana będzie przez ekspertów. Zakłada się, że w organizacji uczącej się wiedza zgromadzona zarówno w bazach produkcyjnych, jak też w buforach wiedzy powinna być dostępna dla ekspertów. Eksperci będą więc spełniać dwie role:

wprowadzać wiedzę do systemu oraz oceniać stan i wiarygodność istniejącej wiedzy.

114 Pod pojęciem baz produkcyjnych rozumie się bazy wiedzy, które zawierają tylko wiedzę pewną, czyli tę, co do której jakości nie ma zastrzeżeń; w związku z tym system wykorzystuje bazy produkcyjne w procesie wnioskowania w pierwszej kolejności.

EKSPERT BUFOR WIEDZY BAZY PRODUKCYJNE DECYDENT

NOWA WIEDZA PEWNA

WERYFIKACJA WIEDZY NOWA WIEDZA

NIEPEWNA

Źródło: opracowanie własne

Rys. 29 Procesowy model uczenia się organizacji

Budowa modelu MPPW przebiegła w trzech etapach. Na wstępie opracowano model procesowy (rys. 29). Był on konsekwencją specyfikacji procesów organizacji przedstawionych w drugiej części pracy. W modelu procesy operacyjne organizacji stanowią główne zasoby. Procesy zarządzania są ustawione ponad procesami operacyjnymi. Ich dominująca rola wynika z charakteru działania organizacji. Podejmowane decyzje są konsekwencją stopnia znajomości tych procesów i dostosowania ich do wymagań organizacji.

Dla przykładu, nie można podjąć decyzji dotyczących procesu pozyskiwania wymagań, jeżeli nie zna się specyfiki tego procesu.

Kolejno zaprezentowano model sekwencyjny skoncentrowany na wsparciu procesów uczenia się. Wsparcie to wynika z potrzeby wykorzystania procesów pozyskiwania i przetwarzania wiedzy o organizacji uczącej się. Przyjmuje się, że proces uczenia się oparty jest na mechanizmach uczenia i przetwarzania wiedzy jest pochodną poziomu wykorzystania tych mechanizmów dla potrzeb organizacji. Model sekwencyjny uwzględnia trzy typy procesów: pozyskiwania, przetwarzania i uczenia się organizacji. Uwzględnienie tylko tych trzech procesów wskazuje na obszar zasobów wiedzy i mechanizmy pozyskania i przetwarzania tych zasobów dla procesów uczenia się. Szczególnie ważna jest sekwencja tych procesów. Trudno mówić o procesach uczenia się, jeżeli nie jest w ich ramach wykorzystywana i przetwarzana wiedza. Z kolei pozyskiwanie wiedzy zależy od zastosowanych mechanizmów jej przetwarzania. Dlatego też, wskazując na umiejscowienie poszczególnych procesów, zasugerowano, aby procesy uczenia się zależały nie tylko od

PROCESY OPERACYJNE ORGANIZACJI PROCESY ZARZĄDCZE ORGANIZACJI

PROCESY DECYZYJNE PROCESY POZYSKIWANIA WIEDZY PROCESY PRZETWARZANIA WIEDZY PROCESY ORGANIZACYJNEGO UCZENIA SIĘ

Świadome i planowane zwiększanie dojrzałości

Wnioskowanie z wiedzy o procesach organizacji

Gromadzenie wiedzy o procesach organizacji

Planowanie zmian dojrzałości organizacji

Planowanie podstawowej działalności

Podstawowa działalność organizacji

Działania organizacji Nowa wiedza o

funkcjonowaniu organizacji

zasobów, ale głównie od zastosowanych procesów pozyskiwania i przetwarzania wiedzy. Na rysunku 30 przedstawiono model sekwencyjny procesów uczenia się organizacji.

Źródło: opracowanie własne

Rys. 30 Sekwencyjny model uczenia się organizacji

Pozyskiwanie wiedzy o organizacji uczącej się wskazało na potrzebę klasyfikowania wiedzy tej organizacji. Analiza wykorzystywania modeli dla potrzeb systemów technicznych zdeterminowała konieczność wprowadzania mechanizmów, za pomocą których można wiedzę organizacji klasyfikować z punktu widzenia podanych dla potrzeb tej organizacji kryteriów. Dlatego też do zaprezentowanych powyżej modeli procesowego i sekwencyjnego wprowadzono mechanizmy buforowania wiedzy. Na rysunku 31 przedstawiono model buforowy uwzględniający zastosowanie buforów wiedzy zarówno na poziomie poszczególnych procesów, jak też na poziomie procesu uczenia się. Wybór charakteru buforowania zależy od typu organizacji. Można bowiem przyjąć, że dla organizacji uczących się znajdujących się na początkowym etapie rozwoju buforowanie wszystkich procesów usprawni jej rozwój. Z kolei w przypadku organizacji mniej dojrzałych buforowanie tylko procesów przetwarzania i pozyskiwania wiedzy może się okazać wystarczające dla jej rozwoju. Wybór zastosowanego podejścia zależy od kierującego daną organizacją.

Zaprezentowanie obu mechanizmów stwarza warunki do uogólnienia prezentowanych podejść tak, aby stworzyć model pozyskiwania i przetwarzania wiedzy skuteczny dla wspomagania organizacji na dowolnym poziomie jej rozwoju.

Źródło: opracowanie własne

Rys. 31 Buforowy model uczenia się organizacji PROCESY

Zaprezentowane modele: procesowy, sekwencyjny i buforowy dają podstawę do budowy modelu pozyskiwania i przetwarzania wiedzy (MPPW). Model ten formalizuje oba procesy:

pozyskiwania i przetwarzania wiedzy. Staje się to możliwe dzięki wydzieleniu w ramach modelu dwóch submodeli formalizujących środowiska i procesy zarówno pozyskiwania, jak i przetwarzania wiedzy.

Submodel pozyskiwania wiedzy MPW1 identyfikuje jej zasoby, a więc fakty obiektywne i niepewne oraz reguły. W modelu tym zakłada się w oparciu o wstępny model procesowy, że fakty i reguły powstają na bazie danych dotyczących procesów organizacji. Ich klasyfikacja odbywa się z wykorzystaniem wiedzy eksperta. Gromadzone w bazie fakty obiektywne identyfikują składowe procesów operacyjnych, takie jak dane procesów i ich właścicieli, wyniki przetwarzania danych przez ekspertów. Z kolei baza faktów niepewnych zawiera fakty, które identyfikują pozyskane na podstawie procesów organizacji dane wymagające — z punktu widzenia procesów dalszego przetwarzania — potwierdzenia ich przydatności do przetwarzania na potrzeby procesów uczenia się. Przyjmuje się bowiem, że procesy organizacyjnego uczenia się powinny bazować na tych faktach, które z punktu widzenia organizacji wpływają na jej rozwój.

Należy zastanowić się, na ile istotne jest przechowywanie faktów niepewnych, skoro rozwój organizacji bazuje tylko na faktach pewnych. Zakłada się, że rozwój organizacji powinien opierać się na możliwości wielokrotnej oceny faktów niepewnych przez ekspertów i przyjęciu kryteriów, na podstawie których fakty niepewne przejdą do bazy faktów pewnych podlegających dalszemu przetwarzaniu. W przyjętym modelu zakłada się także zastosowanie reguł. W regułach tych wykorzystuje się zarówno fakty obiektywne, jak też te, które powstają w oparciu o fakty niepewne. Wykorzystanie reguł pozyskiwanych od ekspertów może stanowić także mechanizm weryfikacji faktów z uwagi na to, że ich formalizacja porządkuje znaczenie tych reguł i w ten sposób wpływa na ich wiarygodność. Stąd też konstrukcja modelu pozyskiwania wiedzy wykorzystuje zarówno zasoby (fakty obiektywne i niepewne, reguły), jak też mechanizm weryfikujący znaczenie tych faktów w postaci reguł przekazywanych od ekspertów. Proponowany model nie uwzględnia środowiska pozyskiwania wiedzy — miejsca i znaczenia ekspertów. Nie jest możliwe ich umiejscowienie bez przeprowadzenia eksperymentów, których celem byłoby pozyskiwanie i przetwarzanie wiedzy na potrzeby organizacji uczącej się. Wstępnie planuje się zrealizowanie koncepcji udziału ekspertów, w ramach której każdy z nich posiada swobodny dostęp do wiedzy zgromadzonej w bazach. Przewiduje się także uruchomienie mechanizmów dostępowych do zasobów wiedzy gromadzonej na dedykowanym serwisie webowym. Zasada działania takiego serwisu ma być podobna do funkcjonowania stron typu Wiki. Oprogramowanie Wiki¹¹⁵ to strona lub zestaw stron internetowych, które charakteryzują się tym, iż ich zawartość nie jest statyczna lub aktualizowana przez jedną instytucję, ale każdy może mieć udział w jej tworzeniu. Jednocześnie możliwa jest modyfikacja zawartości strony wprowadzonej przez innego jej użytkownika. Mechanizmy Wiki są więc szeroko wykorzystywane w projektach grupowych lub są silnikami portali społecznościowych. Jest więc zasadne, by Wiki zastosować do implementacji proponowanego modelu pozyskiwania wiedzy.

Submodel przetwarzania wiedzy MPW2, oprócz zasobów w postaci zaakceptowanych do dalszego przetwarzania faktów i reguł, zawiera także modele ocenowe wykorzystujące dane i wiedzę zapisaną w dostępnych w tym modelu zasobach. O ile znaczenie faktów i reguł zostało wcześniej omówione (te dostępne w systemie w systemie zostały zaakceptowane przez ekspertów), o tyle nie omówiono modeli ocenowych. Przyjęto w budowanym modelu przetwarzania wiedzy, że powinien on zawierać algorytmy przetwarzania wiedzy na potrzeby realizowanych w tej organizacji procesów. Stanowi on więc pewnego rodzaju repozytorium

115 Witryna projektu MediaWiki, http://www.mediawiki.org, 2010.10.12.

modeli do oceny procesów organizacji. Przyjęto także, że konstrukcja modeli ocenowych powinna być domeną ekspertów i być realizowana z wykorzystaniem modelu pozyskiwania wiedzy. Zbiór modeli ocenowych oraz zasobów wiedzy organizacji podzielony na dwa obszary stwarza warunki do kierowanego modelem procesu uczenia się organizacji. Sposób wykorzystania modelu zostanie zaprezentowany w ostatniej części pracy. Wydaje się, że tak skonstruowany model powinien zostać zweryfikowany w środowiskach pozyskiwania i przetwarzania wiedzy dla potrzeb budowanych modeli ocenowych.

Struktura modelu zawierająca dwa submodele pozyskiwania i przetwarzania wiedzy została przedstawiona na rysunku 32. Jest ona rezultatem analizy organizacji i jej procesów, a także oceny prezentowanych uprzednio modeli: procesowego, sekwencyjnego i buforowania. Model ten zostanie szczegółowo omówiony, biorąc pod uwagę posadowione w jego konstrukcji mechanizmy pozyskiwania i przetwarzania wiedzy, a następnie poddany procesom weryfikacji, aby struktura modelu zawierała także zależności pomiędzy elementami, które są składowymi obu modeli.

Źródło: T. Sitek, C. Orłowski, Model of Management of Knowledge Bases in the Information Technology Evaluation Environment, [w:] Information Systems Architecture And Technology: Models of the Organisation's Risk Management, Red.: Z.Wilimowska, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2008

Rys. 32 Model pozyskiwania i przetwarzania wiedzy (MPPW)