1907–1952
Carl Dietrich von Trotha
Carl Dietri" von Trotha był politologiem i ekonomistą. Należał do tych nielicznych Niemców, którzy nigdy nie dali się uwieść na-rodowemu faszyzmowi. Był jego konsekwentnym przeciwnikiem, z czasem w coraz bardziej zdecydowany sposób angażującym się w działania opozycyjne. Pierwsze dekady swojego życia angażował się w praktykę organizacji życia gospodarczego, by później zostać uzna-nym uczouzna-nym.
Carl Dietrich von Trotha urodził się 25 czerwca 1907 roku w Krzy-żowej na Dolnym Śląsku. Jego ojciec Dietrich von Trotha był pruskim generałem. Carla osierocił wcześnie, zmarł bowiem wskutek ran od-niesionych w bitwie pod Tannenbergiem w 1916 roku.Rodzina jego matki Margarete von Moltke pochodziła z Bąkowa pod Kluczborkiem, w którym mieszkała od XVIII wieku. Jego związki rodzinne prowadzą również do Jeleniej Góry494.
Po śmierci ojca Carl znalazł się pod wpływem matki, osoby mądrej i wykształconej. Siłą swojej osobowości dominowała w rodzinnym pa-łacu von Moltke w Kreisau. Panowała w nim otwarta atmosfera, daleka od reakcjonizmu czy zaściankowości niektórych innych arystokratycz-nych dworów na Śląsku. Przyjmowano w nim wielu gości i chętnie prowadzono światopoglądowe dyskusje. Carl Dietrich był pierwszym kuzynem jednego z najwybitniejszych niemieckich opozycjonistów w III Rzeszy, Helmutha Jamesa von Moltke. Był dokładnie jego rówieśni-kiem. Dlatego też wspólnie zaczynali edukację na poziomie elemen-tarnym u guwernantki, by potem też razem uczęszczać do gimnazjum w Świdnicy495. Kiedy jego kuzyn Helmuth James niespecjalnie rozu-miał się z rówieśnikami w tym powiatowym miasteczku, Carl Dietrich związał się z ruchem skautowym. Stał się wkrótce jednym z jego lide-rów w świdnickim gimnazjum496. Przynależność do tego ruchu stała
494 Moltke-StiU ung, Moltke…, op. cit., s. 149
495 G. Ronn, Neuordnung im…, op. cit., s. 94
496 G. Brakelmann, Der Kreisauer Kreis…, op. cit., s. 59
Sebastian Fikus „Niepokorni z Krzyżowej“
164
się dla niego okazją do licznych podróży. Odwiedził wówczas Czechy, Bułgarię i Bałkany497.
Po maturze rozpoczął studia we Wrocławiu, gdzie studiował po-litologię i prawo498. Tutaj znalazł się w środowisku ludzi zafascyno-wanych wybitnym uczonym i społecznikiem, Eugenem Rosenstock-Huessy499. Wśród jego studentów i współpracowników było wielu przyszłych niemieckich dysydentów, stąd uważa się nieprzypadkowo Rosenstocka za ojca chrzestnego Kreisauer Kreis.
Środowisko ludzi związanych z Rosenstockiem dostrzegło zmia-ny społeczno-ekonomiczne na Śląsku po pierwszej wojnie światowej.
Były one wynikiem ścierania się ciągle tu panujących feudalnych struktur i dynamicznie rozwij ającego się przemysłu. Te wczesnoka-pitalistyczne stosunki miały dla mieszkających tu ludzi dramatyczne socjalne konsekwencje.
497 Moltke-StiU ung, Moltke…, op. cit., s. 149
498 G. Ronn, Neuordnung im…, op. cit., s. 94
499 J. Fest, Staatsstrei! , Der lange Weg…, op. cit., s. 158
Rodzinny pałac Carla Dietricha von Trothy w Krzyżowej Foto: D. Pansa
Carl Dietri! von Trotha
Rosenstock i związani z nim ludzie zdawali sobie w pełni sprawę, że nie mają żadnego wpływu na sytuację ekonomiczną regionu. Uzna-li jednak, że powinni zwrócić uwagę opinii społecznej na sytuację upo-śledzonych socjalnie środowisk. Postanowiono w tym celu podjąć bar-dzo praktyczne działania. Założono stowarzyszenie „Wspólnota Lwó-wecka” (Löwenberger ArbeitsgemeinschaU ). Nazwa ta pochodziła od miejscowości Lwówek na Śląsku, w której znajdowało się schronisko Boberhaus. Służyło ono członkom stowarzyszenia nie tylko za miejsce spotkań, ale również za centrum letnich obozów, które nazwano robo-czymi (Arbeitslager). Odbyły się one w latach 1928, 1929 i 1930. Carl Dietrich von Trotha był ich wszystkich trzech współorganizatorem i uczestnikiem500.
Obozy te miały polegać na stworzeniu płaszczyzny wymiany myśli między robotnikami i chłopami a przedstawicielami środowisk młodej arystokracji. Idea obozów polegała na połączeniu różnych ele-mentów. Z jednej strony obozy polegały na wspólnej fi zycznej pracy.
Wieczorem natomiast słuchano wykładów wybitnych naukowców,
500 G. Brakelmann, Der Kreisauer Kreis…, op. cit., s. 59
Studia na uniwersytecie we Wrocławiu stanowiły bodaj najważniejszy moment w procesie kształtowania światopoglądu Carla Dietricha
von Trothy Foto: D. Pansa
Sebastian Fikus „Niepokorni z Krzyżowej“
166
prowadzono dyskusje światopoglądowe, mówiono o problemach so-cjalnych górników Zagłębia Wałbrzyskiego501. W założeniach organi-zatorów obozy te miały służyć budowie wzajemnego zrozumienia, po-czucia odpowiedzialności i likwidacji wzajemnych barier.
Do zadań Dietricha Trothy podczas organizacji Obozów Lwó-wieckich należał werbunek wśród środowisk chłopskich502. Uważał, że bezpośrednie kontakty z różnymi środowiskami społecznymi i gospo-darczymi powinny być koniecznym uzupełnieniem akademickiego wykształcenia. Miały być one również podstawą budowania moralnej wrażliwości na problemy innych. Dla Carla Dietricha obozy robocze w Lwówku stały się w każdym razie trwałą inspiracją światopoglądową i miały wpływ na jego postawę społeczną przez całe życie503.
W następnych latach Carl Dietrich von Trotha decyduje się na stu-dia w Londynie i w Leed504. Podejmuje również studia ekonomiczne we Frankfurcie nad Menem, gdzie poznaje wybitnego przedstawicie-la socjalizmu religij nego prof. Adolfa Löwe. Na Uniwersytecie Kiloń-skim w instytucie gospodarki światowej i morskiej studiował teorię koniunktury505.
W 1929 zdaje pierwszy państwowy egzamin prawniczy we Frank-furcie nad Menem, ale nie jest to bynajmniej koniec jego akademickiej edukacji506. Po krótkim okresie pracy zawodowej w Wałbrzychu wraca z powrotem do Frankfurtu, by u swojego przyjaciela i mentora, prof.
Löwe napisać pracę doktorską. Nosiła ona tytuł „Bezpośrednia droga od wytwórcy do użytkownika. Cele i wyniki wysiłków na rzecz ogra-niczenia kosztów produktów rolniczych.” Carl Dietrich von Trotha broni ją w 1933 roku507.
Dowodził w niej, że wolny rynek dalece nie jest optymalnym spo-sobem transferu produktów rolnych od producenta do konsumenta.
Zwracał uwagę na opory natury kulturowej, które utrudniają te pro-cesy. Wyrażał też przekonanie o wyższości gospodarki planowej nad
501 K.H. Roth, A. Ebbinghaus (red.), Rote Kappelen – Kreisauer Kreise…, op. cit., s. 228 oraz 246
502 G. Ronn, Wiederstand im…, op. cit., s. 148
503 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 95
504 G. Brakelmann, Der Kreisauer Kreis…, op. cit., s. 59
505 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 96
506 G. Brakelmann, Der Kreisauer Kreis…, op. cit., s. 59
507 Moltke-StiU ung, Moltke…, op. cit., s. 150
Carl Dietri! von Trotha
wolnym kapitalizmem508. W tym czasie podejmuje kontakty ze środo-wiskami studentów o komunistycznej orientacji509.
W tym samym roku uporządkował Carl Dietrich swoje życie pry-watne. Ożenił się 29 października 1933 roku z córką burmistrza Wil-helmshaven, Margarete Bartel. Poznali się oni na studiach we Frankfur-cie, gdzie i ona doktoryzowała się później z socjologii. Tworzyli udane małżeństwo, które łączyło również wiele zawodowych powiązań510.
Po doktoracie Carl Dietrich podjął pracę w sądzie w Berlinie.
Kiedy zrozumiał, że sądownictwo coraz to bardziej się upolitycznia, postanowił przenieść się w roku 1935 do ministerstwa gospodarki.
W tym czasie zostaje kandydatem do NSDAP, ale ostatecznej decyzji o przystąpieniu do partii nie podjął. Miało to dla jego rozwoju zawodo-wego oczywiście poważne konsekwencje511.
W ministerstwie szybko zdobył uznanie, dowodząc swojej kom-petencji i talentów organizacyjnych. Pracuje w referacie produkcji cy-wilnych. Ma okazję obserwować konsekwencje makroekonomicznych decyzji. Był świadkiem nieudanej próby stworzenia ogólnoeuropej-skiej gospodarki pod egidą Niemiec512.
Po włączeniu sektora cywilnego do produkcji zbrojeniowej zmie-nił po raz kolejny wydział. Został przeniesiony do biura centralnego planowania, gdzie powierzono mu funkcję kierownika referatu zaopa-trzenia Niemiec w węgiel i energię513. Tutaj wywalczył ustalenie mini-mum egzystencjalnego dla każdego obywatela Rzeszy.
Skuteczność jego działań otwierała mu drogę do błyskotliwej kariery administracyjnej. Przeszkodziła mu jego konsekwentnie de-monstrowana polityczna postawa. Elitom politycznym nie podobało się, że nie tylko odmawiał wszelkiego rodzaju szkolenia wojskowego, ale również nie zgadzał się nawet na czasowe przeniesienie na tereny okupowane. Nawet kiedy proponowano mu najbardziej eksponowa-ne stanowiska. Wszystko to spowodowało, że nie otrzymał więcej w Niemczech hitlerowskich szansy na awans. Traktował swoją pracę w ministerstwie gospodarki raczej jako rodzaj przygotowania do objęcia funkcji w tym sektorze po zakończeniu wojny514.
508 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 96
509 G. Brakelmann, Der Kreisauer Kreis…, op. cit., s. 59
510 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 97
511 G. Brakelmann, Der Kreisauer Kreis…, op. cit., s. 59
512 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 97
513 G. Brakelmann, Der Kreisauer Kreis…, op. cit., s. 59
514 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 97
Sebastian Fikus „Niepokorni z Krzyżowej“
168
Ta zdecydowana niechęć do opuszczenia Berlina miała też inne powody. Od samego początku Trotha angażował się razem ze swo-ją żoną w działalność opozycyjną. Trotha, podobnie jak jego kuzyn Helmuth James von Moltke, był od samego początku zdecydowanym przeciwnikiem narodowego socjalizmu.Nawet jeżeli zdecydował się kandydować do NSDAP, to zrobił to w przekonaniu, że z tej pozycji będzie mógł skuteczniej szkodzić hitleryzmowi515.
Starał się szukać i organizować do wspólnych działań przeciwni-ków reżimu nawet w samym ministerstwie gospodarki, gdzie zresztą znalazł ważnego sojusznika. Był nim jego przyjaciel z czasów studenc-kich, współorganizator obozów lwóweckich i późniejszy aktywny członek Kreisauer Kreis, Horst Einseidel. Zajmował on w tym samym ministerstwie jeszcze bardziej wyeksponowane stanowiska516.
Sojuszników dla swoich antyfaszystowskich działań szukał rów-nież w środowiskach działaczy związków zawodowych i socjalistów.
Nawiązał kontakty z Arvidem von Harnack, który kierował wówczas jedną z poważniejszych organizacji opozycyjnych – „Czerwoną Kape-lą”. Podejmował wspólne z nim działania na rzecz wspierania osób prześladowanych politycznie517. Angażuje się w pomoc dla Żydów, przygotowując dla nich kryjówki i zapewniając żywność518.
Najważniejsza w jego działalności opozycyjnej miała się jednak okazać jego współpraca z Helmuthem Jamesem von Moltke, z którym utrzymywał opozycyjne kontakty od 1938 roku519. Z czasem stał się jednym z najbardziej aktywnych członków Kreisauer Kreis520.
Jego wkład w tworzenie koncepcji powojennej niemieckiej rzeczy-wistości był poważny. Stał się jednym z głównych ekspertów grupy w kwestiach gospodarczych521. Szczególnie duży był jego wkład w przy-gotowania drugiego spotkania w Krzyżowej w dniach 16 do 18 paź-dziernika 1942522, chociaż sam w nim nie brał udziału. Przygotowania
515 Moltke-StiU ung, Moltke…, op. cit., s. 151
516 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 97
517 G. Brakelmann, Der Kreisauer Kreis…, op. cit., s. 60
518 Moltke-StiU ung, Moltke…, op. cit., s. 151
519 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 97
520 J. Fest, Staatsstrei! , Der lange Weg…, op. cit., s. 158
521 P. Steinba" , J. Tu" el, Lexikon des…, op. cit., s. 194
522 K.H. Roth, A. Ebbinghaus (red.), Rote Kappelen – Kreisauer Kreise…, op. cit., s. 232
Carl Dietri! von Trotha
do tego spotkania i także późniejsze konsultacje odbywały się często w prywatnym domu Dietricha von Trothy523.
Był zwolennikiem gospodarki planowej. Uważał, że rolą państwa jest określenie kierunków rozwoju ekonomicznego. Było dla niego ważne, by państwo kontrolowało życie gospodarcze i nie naruszało zasad sprawiedliwości społecznej. Porządek socjalny wymaga zabez-pieczenia materialnej egzystencji wszystkich członków społeczeństwa.
Minimum egzystencjalne musi odpowiadać godności człowieka i jego roli w społeczeństwie524.
Carl Dietri" von Trotha uważał, że zadaniem państwa jest ta-kie sterownie gospodarką, by wszyscy mogli otrzymać podstawowe dobra. Jednocześnie powinno się stworzyć takie me" anizmy, które ograniczyłyby możliwości nieproporcjonalnego i niesprawiedliwego bogacenia się. Taka koncentracja kapitału i środków produkcji, której skutkiem byłoby tworzenie się społeczny" niesprawiedliwości, po-winna być przez państwo zakazana.
Jego zdaniem państwo miało dostatecznie dużo instrumentów sterowania gospodarką. Może przede wszystkim określać opłacalność określonych działań gospodarczych, określać kierunki i wielkość in-westycji. Carl Dietrich von Trotha uważał, że zadaniem polityki gospo-darczej państwa jest zapewnienie stabilności sytuacji ekonomicznej, a tym samym stabilność stosunków społecznych.
Ważna wydawała mu się polityka zarobkowa, kredytowa, celna, antymonopolowa i antykartelowa. Kartele są formacjami, które osła-biają wolną konkurencję, a w skrajnych przypadkach ją likwidują.
Z drugiej strony Carl Dietrich von Trotha zdawał sobie sprawę, że siła fi nansowa karteli może stać się ważnym elementem rozwoju gospodar-czego i należy ją wspierać. Dlatego też proponował utworzenie urzędu antymonopolowego, który ich działanie miałby kontrolować525.
W koncepcji Carl Dietrich von Trotha podkreślano również bar-dzo silnie obowiązek pracy. Miał on być punktem wyjścia do
kształto-523 P. Steinba" , J. Tu" el, Lexikon des…, op. cit., s. 194
524 Kreisauer, Präambel des Protokolls aus dem II Treff en in Kreisau (18.10.1942), [w:] Ronn G., Neuordnung im Widerstand, Der Kreisauer Kreis innerhalb der deut-s! en Widerstandsbewegung, Mün" en 1967, s. 547
525 Trotha C., Die Gestaltungsaufgaben in der Wirts! a& [w:] Ronn G., Neuordnung im Widerstand, Der Kreisauer Kreis innerhalb der deuts! en Widerstandsbewegung, Mün" en 1967, s. 534
Sebastian Fikus „Niepokorni z Krzyżowej“
170
wania osobistej sytuacji w życiu. Główną motywacją do pracy miałaby być jednak potrzeba samorealizacji i etos pracy526.
Mimo że Carl Dietrich von Trotha należał do jednego z najaktyw-niejszych członków Kreisauer Kreis, udało mu się przeżyć represje, które spadły na opozycję niemiecką po 20 lipca 1944 roku527. Nigdy nie był nawet aresztowany. Przyjmuje się najczęściej, że życie urato-wało mu brzmienie jego nazwiska. Wymawia się je w bardzo zbliżony sposób, jak nazwisko innego, stosunkowo wcześnie zamordowanego dysydenta, Adama von Tro# . Najprzypuszczalniej gestapo podczas przesłuchań nie zorientowało się, że chodzi tu o dwie całkiem różne osoby528.
Trotha wykazał się po 20 lipca wielką cywilną odwagą. Chociaż sam był bezpośrednio zagrożony aresztowaniem i karą śmierci za działalność opozycyjną, nie ustawał w pomocy dla uwięzionych przy-jaciół. Podczas procesu Helmutha Jamesa to u niego w domu mieszka-ła Freya von Moltke529.
Do końca III Rzeszy pracował w Berlinie w ministerstwie gospo-darki. Tu też przeżył oblężenie miasta i wkroczenie Rosjan. Nie
wy-526 Ibidem, s. 523
527 G. Uebers" är, Für ein anderes…, op. cit., s. 164
528 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 98
529 Moltke-StiU ung, Moltke…, op. cit., s. 151
Carl Dietrich von Trotha z czasów współpracy z Kręgiem z Krzyżowej Źródło: Gedenkstä# e Deutscher
Widerstand
Carl Dietri! von Trotha
konał poleceń swoich przełożonych, ratując przed zniszczeniem akta, które później miały się okazać bardzo przydatne dla odbudowy Nie-miec530.
Od samego początku zyskał on zaufanie radzieckich władz oku-pacyjnych. Już w sierpniu 1945 roku otrzymał stanowisko kierownika wydziału planowania i statystyki samorządu w strefi e wschodniej.
A już wkrótce później był odpowiedzialny za zaopatrzenie w energię w całej radzieckiej strefi e okupacyjnej. Szokiem stało się dla niego aresztowanie przez Rosjan jego przyjaciela i członka Kreisauer Kreis, Horsta Einseidela. On również w tym czasie pełnił odpowiedzialne funkcje w radzieckim sektorze.Wydarzenie staje się impulsem dla do przeniesienia się do Berlina Zachodniego, chociaż początkowo nie widział tam dla siebie specjalnych perspektyw zawodowych.
Angażuje się w założenie stowarzyszenia Europa Union w Berli-nie, którego zostaje pierwszym przewodniczącym531. Jest to dla niego w pewnym stopniu realizacja politycznego testamentu Kreisauer Kreis.
Świadomie stara się kontynuować dzieło tego ugrupowania. Opowia-da się za stworzeniem mechanizmów, które umożliwiałyby kontakt przedstawicieli różnych ugrupowań społecznych. Jest zdeklarowanym zwolennikiem wprowadzenia takiego ustroju społecznego, który był-by gwarantem sprawiedliwego porządku społecznego532. Z Kreisauer Kreis wyniósł również przekonanie o wielkiej roli chrześcij aństwa w integrującej się zachodniej Europie. Stąd też jego zaangażowanie w organizacje światowej konferencji kościołów w Amsterdamie w 1948 roku. Miał tu okazję ugruntować liczne międzynarodowe kontakty533.
W tym samym roku Carl Dietrich von Trotha odnajduje dla sie-bie kolejne życiowe zadanie. Wspólnie z późniejszym nadburmi-strzem Berlina O# o Suhrem angażuje się w reaktywizację Deutsche Hochschule für Politik. Szkoła ta założona została przez lewicujących intelektualistów na początku Republiki Weimarskiej. W czasach fa-szystowskich, chociaż bezpośrednio kontrolowana przez służbę bez-pieczeństwa SS, była miejscem pracy kilku wybitnych niemieckich opozycjonistów. Zamordowanych zresztą później przez hitlerowski aparat represji. Carl Dietrich von Trotha otrzymuje tu stanowisko
pro-530 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 98
531 Moltke-StiU ung, Moltke…, op. cit., s. 151
532 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 98
533 Moltke-StiU ung, Moltke…, op. cit., s. 151
Sebastian Fikus „Niepokorni z Krzyżowej“
172
fesora534. Szkoła otwiera przed nim również możliwości kontynuowa-nia intelektualnych tradycji Kreisauer Kreis. Tutaj zajmuje się przede wszystkim opracowaniem naukowych i politycznych fundamentów przyszłej integracji europejskiej535.
Szkoła umożliwia mu również kontynuowanie międzynarodo-wych kontaktów. Między innymi otrzymuje propozycję przeprowa-dzenia serii wykładów na Uniwersytecie Illinois w USA536. Tutaj ulega tragicznemu wypadkowi podczas kąpieli, w wyniku którego umiera w wieku zaledwie 45 lat.
534 P. Steinba" , J. Tu" el, Lexikon des…, op. cit., s. 194
535 G. Roon, Neuordnung im ..., op. cit., s. 98
536 Moltke-StiU ung, Moltke…, op. cit., s. 151