Badania mikrostrukturalne glin morenowych, stosowane od lat 50. ubieg³ego wieku, wywodz¹ siê z doœwiadczeñ ana-liz gleboznawczych. W ci¹gu ostatnich dziesiêcioleci rozwi-ja³y siê g³ównie w Holandii (Van der Meer, 1985, 1987, 1997;
Van der Meer, Laban, 1990) i Kanadzie (Menzies, 1998), a ostatnio tak¿e w Polsce.
Potrzebê badañ mikrostrukturalnych glin morenowych sygnalizowa³ ju¿ Wiœniewski (1965); zastosowa³a te¿ tê me-todê Stankowska (1979).
Termin struktura gliny morenowej dotyczy cech litologicz-nych, warunków depozycji oraz póŸniejszych zmian
postsedy-mentacyjnych. Badanie struktur osadów w SEM zapocz¹tko-wa³o rozwój badañ mikrostrukturalnych. Pocz¹tkowo by³y to badania prowadzone w mikroskopie polaryzacyjnym, a nastêp-nie w skaningowym mikroskopie elektronowym.
Badania cech mikrostrukturalnych glin morenowych ró¿-ni¹ siê wykorzystywan¹ aparatur¹ optyczn¹ i sposobem przy-gotowywania próbek. Jedn¹ grupê stanowi metoda p³ytek cienkich (thin section) typu szlifów petrograficznych (Ko-necka-Betley, Zagórski, 1996; Stankowski, Ko³odziej, 1996;
Menzies, 1998; Mroczek, 2000, 2003) oraz takich p³ytek o wymiarach wiêkszych (mammoth size) przy badaniach
Fig. 28. Mikrostruktury glin morenowych (wg Mroczka, 2003)
A – mikrostruktura masywna, B – mikrostruktura deformacyjna, kolista (zaznaczona kó³kiem), C – zespó³ form rotacyjnych; a – nikole równoleg³e, b – nikole skrzy¿owane
Microstructure of tills (after Mroczek, 2003)
A – massive microstructure, B – circular deformation microstructure (encircled), C – complex of rotational microstructures; a – parallel polars, b – crossed polars
w mikroskopie polaryzacyjnym (Dwucet i in., 1998; Jarosiñ-ska, 1998, 2000a, b).
W pierwszej wymienionej metodzie bada siê próbki gli-ny morenowej o nienaruszonej strukturze, pobierane w spe-cjalny sposób do puszek wielkoœci 10 × 8 × 4 cm. Nastêpnie laboratoryjnie przygotowywane s¹ szlify (p³ytki cienkie) o gruboœci 20–30ìm, które bada siê w optycznym mikro-skopie polaryzacyjnym lub w nowoczesnych petroskopach i skanerach o du¿ej rozdzielczoœci obrazu (Mroczek, 2003).
Z tego materia³u okreœla siê g³ówne cechy mikromorfolo-giczne wynikaj¹ce z wzajemnego u³o¿enia sk³adników:
szkieletu (skeleton), plazmy (plasma) i wolnych przestworów (voids). W sk³adnikach tych wyró¿niane s¹ jeszcze drobniej-sze typy (cechy) ze wzglêdu na orientacjê cz¹stek i³u kolo-idalnego w stosunku do grubych sk³adników mineralnych (plazma typu argillasepic, skelsepic, vosepic, unistrial). Na figurze 28A pokazana jest mikrostruktura masywna o pla-zmie typu argillasepic z du¿ym, ostrokrawêdzistym ziarnem frakcji szkieletowej i licznymi mniejszymi, lepiej obtoczo-nymi ziarnami szkieletu.
Zapis póŸniejszych procesów postsedymentacyjnych do-kumentowany jest analiz¹ mikrostruktur deformacyjnych (deformation microstructures), wœród których wyró¿nia siê mikrostruktury koliste (fig. 28B), linijne i rotacyjne (fig. 28C).
Badana przez Mroczka (2003) glina morenowa w od-s³oniêciu Kolonia £osice na Podlasiu w czêœci typu lodg-ment ma wykszta³con¹ plazmê typu argillosepic, typow¹ dla pierwotnego, nieprzeobra¿onego obszaru gliny zwi¹za-nego z procesami depozycji. Natomiast glina ni¿ej le¿¹ca, wykazuj¹ca ³uskowania, ma liczne cechy mikrostruktur de-formacyjnych.
Przeobra¿one glebowo stropowe czêœci niektórych glin morenowych nale¿¹cych do ró¿nych zlodowaceñ z rejonu Be³chatowa i Nowego Miasta by³y badane przez Baranieck¹ i Koneck¹-Betley (1995) w aspekcie zró¿nicowania cech mi-kromorfologicznych.
Doœæ skomplikowany technicznie i czasoch³onny (oko³o 2 miesi¹ce) proces odwodnienia i impregnacji próbek osa-dów nieskonsolidowanych poda³a Jarosiñska (2000a). Autor-ka ta zastosowa³a tê procedurê do wykonania p³ytek cienkich wielkoœci 8 × 10 cm, badanych pod mikroskopem optycz-nym. Uzyskane wyniki dostarczy³y informacji do okreœlenia warunków depozycji gliny morenowej.
W œwietle dostêpnych ju¿ wyników badañ mikrostruktu-ralnych nik³e s¹ perspektywy stwierdzenia ró¿nic w ró¿nych stratygraficznie ogniwach glin morenowych. Jednoczeœnie ró¿ne typy genetyczne glin wykazuj¹ niektóre wspólne ce-chy mikromorfologiczne (Jarosiñska, 1998, 2000b; Menzies, 1998; Mroczek, 2003).
Efekty mo¿liwe do osi¹gniêcia okaza³y siê niewspó³mier-nie ma³e w stosunku do pracoch³onnoœci tych badañ. Praw-dopodobnie z tego powodu nie zachêca³y do kontynuowa-nia tych prac. By³y to raczej wstêpne poszukiwakontynuowa-nia, trakto-wane jako uzupe³niaj¹ce badania sedymentologiczne glin morenowych. Mo¿na s¹dziæ, ¿e skomplikowana metodyka tych badañ nie nadaje siê do powszechnego stosowania, a jedynie do rozwi¹zania konkretnego problemu badawcze-go wspólnie z innym rozpoznaniem litologicznym i sedy-mentologicznym.
Natomiast wiêksze znaczenie, zarówno regionalne jak i stratygraficzne, mo¿na przypisaæ badaniom mikrostruktu-ralnym prowadzonym w SEM. Znajduj¹ one zastosowanie w badaniach sedymentologicznych, w badaniach procesów
Fig. 29. Mikrostruktury glin morenowych (wg Trzciñskiego, 2003) a – mikrostruktura matrycowa szczelnie upakowana, b – mikrostruktura szkieletowa luŸno upakowana; objaœnienia w tekœcie
Microstructure of tills (after Trzciñski, 2003) a – compacted matrix microstructure, b – loosely packed skeletal microstructure; see text for explanations
filtracji oraz przy rekonstrukcji zmian postsedymentacyj-nych mikrostruktury gliny pod wp³ywem ró¿postsedymentacyj-nych czynni-ków. Metoda ta polega na badaniach próbek gliny o nienaru-szonej strukturze wielkoœci 3,5 × 7,0 cm, z których wyciêto kostki o objêtoœci 1 cm3. Po odpowiedniej procedurze susze-nia i przygotowana powierzchni próbek przeprowadza siê analizê jakoœciow¹ i iloœciow¹ w SEM.
Badania takie zapocz¹tkowa³a w Polsce Grabowska-Ol-szewska (Grabowska-OlGrabowska-Ol-szewska i in., 1984), a z powodze-niem kontynuuje je Trzciñski (1995, 2000, 2003). Bazuj¹c na klasyfikacji Grabowskiej-Olszewskiej (op. cit.) autor ten wyró¿ni³ w glinach morenowych mikrostrukturê matry-cow¹, szkieletow¹ i matrycowo-turbulentn¹. Natomiast w opisie iloœciowym cech zastosowa³ 15 parametrów licz-bowych, ³¹cznie z ich prost¹ statystyk¹. G³ównie dotyczy³y one parametrów porowatoœci i wielkoœci porów, charakte-ryzuj¹c poszczególne mikrostruktury. Na podstawie prac tego autora mo¿na s¹dziæ, ¿e cechy mikrostruktur mo¿na stosowaæ do okreœlenia typu genetycznego gliny moreno-wej. Równie¿ zauwa¿alna jest zale¿noœæ wystêpowania ro-dzaju mikrostruktur od typu genetycznego gliny moreno-wej (Trzciñski, 2003). Najczêœciej gliny z od³o¿enia (lodg-ment tills) maj¹ mikrostrukturê matrycow¹ szczelnie upa-kowan¹ (fig. 29a) lub rzadziej szkieletow¹ luŸno upako-wan¹ (fig. 29b). Natomiast glina wytopnieniowa (melt-out till) ma mikrostrukturê matrycowo-turbulentn¹ luŸno upa-kowan¹ lub matrycow¹ luŸno upaupa-kowan¹.
Nieco odmienn¹ klasyfikacjê, uwzglêdniaj¹c¹ sposób za-chowania siê mikrostruktur, przedstawi³ Menzies (1998).
Wyró¿ni³ on mikrostruktury: plastyczn¹ (ductile), kruch¹ (brittle), plazmow¹ (plasmic) i mieszan¹ (miscellaneus).
W mikrostrukturach tych opisa³ wiele szczegó³owych cech, przedstawionych graficznie w cytowanej pracy. Ich wystê-powanie wynika z relacji pomiêdzy wzrastaj¹cym ciœnie-niem, wzrastaj¹c¹ iloœci¹ wody i malej¹c¹ zawartoœci¹ czê-œci ilastych/mu³owcowych w osadzie. Takie ujêcie badañ cech mikrostrukturalnych mo¿e byæ narzêdziem diagnos-tycznym w sedymentologii glacjalnej. Na podstawie cech uzyskanych z diamiktonu powsta³ego w œrodowisku subgla-cjalnym rysuje siê mo¿liwoœæ odró¿nienia ró¿nych facji de-pozycji glin morenowych.
Z badaniami mikrostrukturalnymi glin morenowych ³¹cz¹ siê jeszcze obserwacje wynikaj¹ce z analizy rozk³adu poro-watoœci w pionowym profilu warstwy gliny deformacyjnej (W³odarski, 2004). Na podstawie wyznaczonych laboratoryj-nie parametrów zale¿nych od porowatoœci i od uziarlaboratoryj-nienia ob-liczono porowatoœæ, wspó³czynnik porowatoœci oraz wskaŸ-nik wielkoœci konsolidacji osadu. Analiza wywskaŸ-ników zwi¹za-nych z porowatoœci¹ prowadzi do zastosowania nowego ujê-cia cyklotemu glacjalnego na podstawie przeœledzenia historii odwodnienia i konsolidacji warstwy deformacyjnej gliny sub-glacjalnej. Wynika z tego stwierdzenie cyklicznoœci etapów agradacji i deformacji oraz odwodnienia warstwy gliny w stre-fie czo³owej zanikaj¹cego l¹dolodu.
PODSUMOWANIE
G³ówne w³aœciwoœci litologiczne omawianych glin mo-renowych zosta³y zebrane wtabeli 7. Zawarto w niej prze-ciêtne, najczêœciej wystêpuj¹ce przedzia³y zawartoœci licz-bowych ró¿nych cech oraz wykaz niektórych w³aœciwoœci (Kenig, 2008b).
Jak wynika z przedstawionego przegl¹du dotychczaso-wych metod badañ i ich wyników, ró¿ne cechy litologiczne glin morenowych maj¹ ró¿n¹ rangê przy wnioskowaniu.
Mo¿liwoœci badañ tego osadu pozwalaj¹ te¿ zauwa¿yæ ogra-niczenia. Jednoczeœnie pomog¹ ukierunkowaæ nastêpne po-kolenia badaczy, wskazaæ mo¿liwoœci i kierunki dalszych poszukiwañ.
Interpretacja i wyt³umaczenie wielu zjawisk mog¹ byæ dokonane tylko dla jednostek jednowiekowych chronostra-tygraficznie.
Sk³ad petrograficzny i wynikaj¹ce z niego wartoœci wspó³czynników petrograficznych pozwalaj¹ na wyró¿nie-nie typu litopetrograficznego oraz s¹ podstaw¹ litostratygra-ficznego rozpoziomowania glin morenowych. Nie mo¿na tu zapominaæ o potrzebie uwzglêdnienia przy tym wszelkich danych geologicznych i palinologicznych.
Ró¿nice petrograficzne obserwowane w glinach moreno-wych tych samych wydzieleñ stratygraficznych, ustalonych na podstawie wielu kryteriów (petrograficznych,
geologicz-nych, palinologicznych), mog¹ mieæ ró¿ne przyczyny. Ró¿ni-ce te wyraŸnie zaznaczaj¹ siê przy rozpatrywaniu glin more-nowych z rejonu Pi³y i z rejonu Olsztyna. G³ówn¹ przyczyn¹ i zarazem skutkiem jest to, ¿e gliny w tych samych ogniwach stratygraficznych w Polsce wschodniej i zachodniej zosta³y z³o¿one przez megaloby lodowcowe maj¹ce ró¿ne centrum zlodowacenia, pokonuj¹ce ró¿n¹ drogê, a wiêc po wychod-niach odmiennych ska³ – pó³nocnych i lokalnych. Reprezen-tuj¹ wiêc ró¿ne prowincje petrograficzne i mineralne (Czer-wonka, 1998). Znane s¹ bowiem pogl¹dy, ¿e zmiany sk³adu petrograficznego mog¹ zachodziæ w glinach morenowych zwi¹zanych z tym samym zlodowaceniem (Ehlers i in., 1984;
Ehlers, 1990; Czerwonka, 1998; Ga³¹zka, 2004a).
W Polsce zachodniej na podstawie ¿wirów ska³ pó³noc-nych Czerwonka (2004) wyró¿ni³ dwie prowincje litostraty-graficzne – œl¹sk¹ i wielkopolsk¹. Natomiast ¿wiry jurajskie ska³ lokalnych znajduj¹ zastosowanie w badaniach litostra-tygraficznych glin morenowych w ró¿nych rejonach Ni¿u Polskiego (Lamparski, 1961, 1971; Roman, 2004; Soko³ow-ski, 2004).
Potwierdzeniem istnienia takich prowincji s¹ ró¿nice mi-neralne w poziomach glin morenowych z Polski zachodniej i wschodniej stwierdzone na przyk³adzie rejonu Pi³y i Olsz-tyna. Ró¿nice te s¹ najbardziej widoczne w zawartoœci
mine-Tabela7 Cechylitologiczneglinmorenowych;zawartoœciprzeciêtne Lithologicalpropertiesoftills;averagecontents Sk³ad granulometryczny
Sk³adpetrograficznyObróbkaiorientacja klastów¿wirowych ig³azowych Sk³ad mineralno-petrograficzny frakcjipiaszczystej Zawartoœæ skaleni
Ziarnakwarcufrakcjipiaszczystej ¿wiry 5–10mmg³azyobtoczenieobróbkamikrorzeŸba powierzchniwSEM 123456789 Mz3–6phi s2–3s³abeibardzos³abe Skzwykledodatnia KG0,9–1,11mezokurtyczna i0,67–0,90platykurtyczna G³ównafrakcjamu³kowa (piaszczysta,ilastalub przemiennie)
ska³ykrystaliczne>Wp lubWp>ska³ykryst., Dp,ska³ylokalne (mu³owce,wapienie mezozoiczne)zale¿nie odregionu wiêkszoœæ krystalicznych, zale¿nieod regionu zmienna,zale¿na odwarunkówlokal- nychifacjalnych
kwarc70–90% ska³ykryst.+skalenie 10–20% Wpdo15% ska³ylokalne (mu³owce)ok.15%, zmienne plagioklazy >skalenieKR=0,80–1,20 cz.obt.40–50% czêœciejziarna kanciasteprze- wa¿aj¹nad obtoczonymi ziarnaRM2–3%(10%); ziarnaEM/RM2–14%(20%); regionalnazmiennoœæ0,5–0,7 wgKrumbeina ziarnatypubnajczêœciej, gnajmniej
powierzchniaziarenoœrednim reliefie; ziarenkanciastychma³o,obecnoœæ ziarenredeponowanychzinnych œrodowisk Sk³adminera³ów ciê¿kichSk³adminera³ów ilastych
Sk³adgeochemiczny ZawartoœæCaCO3OdczynpHCechymikrostrukturalne sk³adnikig³ównemikroelementy 10111213141516 najczêœciejminer.przezr. >miner.nieprzezr. granat>amfibollubamfi- bol>granat turmalin
montmorylonit, illit,kaolinitSiO250–80%,Al2O34–11%, Fe2O33%,K2O,MgO1–3%, regionalnezró¿nicowanieMgO g³ówneZr,Ba,Sr dalszeLi,Cr,V,Ni,Zn,Pb,Co niekiedyZrwiêcejwni¿szych poziomachglin 5–20% czêstodolnepoziomy glins¹mniejwapniste 7,5–8 s³aboalkaliczny
wmikroskopiepolaryzacyjnym:szkielet,plazma, wolneprzestwory; mikrostrukturydeformacyjnekoliste,linijne, rotacyjne wSEMmikrostruktury:matrycowa,szkieletowa, matrycowo-turbulentna
ra³ów odpornych i glaukonitu, nieco mniej w sk³adzie mine-ra³ów przezroczystych i wêglanowych (Kenig, 2004). Ogól-nie bior¹c, w glinach morenowych z obszaru Polski zazna-cza siê du¿e podobieñstwo jakoœciowe i iloœciowe w sk³a-dzie minera³ów przezroczystych w ró¿nych poziomach lito-stratygraficznych. Powszechna jest asocjacja mineralna gra-nat–amfibol lub rzadziej przemienna amfibol–granat.
Trzeba dodaæ, ¿e przy rozpatrywaniu zawartoœci mine-ra³ów ciê¿kich w glinach morenowych wa¿na jest znajo-moœæ obecnoœci tych minera³ów w osadach pod³o¿a. W przy-padku podobnego spektrum minera³ów w osadach pod³o¿a i wy¿ej zalegaj¹cych osadów czwartorzêdowych utrudnione jest bowiem wykazanie granicy mineralnej tych wydzieleñ.
Szeroko pojêty sk³ad geochemiczny i mineralny, ³¹cznie z uziarnieniem, pozwalaj¹ na stwierdzenie regionalnych pro-wincji geochemicznych i mineralnych. Dotychczas rozpo-znano prowincjê mazursk¹ i rejonu dolnej Wis³y.
Pozosta³e, inne jeszcze cechy i w³aœciwoœci glin moreno-wych, nieuwzglêdnione w tej pracy, bêd¹ przedmiotem od-rêbnego opracowania.
Podziêkowania. Sk³adam serdeczne podziêkowanie Pa-nom Profesorom Romanowi Racinowskiemu i Leszkowi Marksowi za konstruktywne uwagi oraz mo¿liwoœæ przedys-kutowania niektórych zagadnieñ zwi¹zanych z przygotowa-niem pracy do druku.
LITERATURA
ASTAPOVA S.D., 1999 – Erratic nature of interglacial beds in the section at Obukhovo section in the Zapadnaya Dvina Basin.
Lithosphere, 10/11: 56–60.
ASTAPOVA S.D., VINOKUROV V.F., 2001 – Guide boulders of regional glacial formations of Belarusian Poozerie. Dok³ady Natsjonalnoj Akademii Nauk Belarusi, 45, 2: 115–118.
BADURA J., KRZYSZKOWSKI D., PRZYBYLSKI B., 1998 – Stratygrafia glin lodowcowych, liczba zlodowaceñ i kierunki transportu lodowcowego w po³udniowej czêœci Przedgórza Su-deckiego (okolice Z¹bkowic). Polska po³udniowo-zachodnia.
Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 29–48.
BADURA J., PRZYBYLSKI B., 1996 – Analiza petrograficzna glin lodowcowych po³udniowo-zachodniej czêœci Dolnego Œl¹ska.
Acta Univ. Wratisl., 1808: 5–26.
BAKER H.W. Jr., 1976 – Environmental sensivity of submicrosco-pic surface textures on quartz sand grains – statistical evalua-tion. J. Sedim. Petrol., 46: 871–880.
BALTAKIS V.V., BALTRUNAS V., GAJGALAS A., 1976 – Geo-chemical characteristics of till. W: The buried paleoincisions of the sub-Quaternary rock surface of the south-east Baltic region:
50–56. Mokslas, Vilnius.
BARANIECKA M.D., KONECKA-BETLEY K., 1993 – Zmiany litologiczne i petrologiczne w glinach zwa³owych zlodowace-nia warty w kopalni Be³chatów. Acta Geogr. Lodz., 65: 19–34.
BARANIECKA M.D., KONECKA-BETLEY K., 1995 – Micro-morphological differentiation of the top part of the Warta and Odra glacial till complex. Acta Geogr. Lodz., 68: 117–134.
B£ACHOWSKI R., 1938 – WskaŸnik g³azowy dla moren dennych Pomorza i Mazowsza. Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, 31.
BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z., HALICKI B., 1957 – Intergla-cja³y Suwalszczyzny i terenów s¹siednich. Acta Geol. Pol., 7, 4:
361–401.
BÖSE M., 1983 – Zum Aufbau der Sedimente im Berliner Urstrom-tal nach Kiesanalysen von Geschiebemergeln. Z. Geomorph., 27, 2: 139–145.
BÖSE M., 1990 – Reconstruction of ice flow directions south of the Baltic Sea during the Saalian and Wiechselian glaciation.
Boreas, 19: 217–226.
BÖSE M., 1995 – Saalian and Weichselian tills in the western part of Berlin. W: Glacial deposits in North-East Europe (red.
J. Ehlers, S. Kozarski, P.L. Gibbard): 485–492. A.A. Balkema, Rotterdam.
BÖSE M., BRANDE A., 1979 – Zum Pleistozän der Platten des Branderburgischen Jungmoränen Gebietes. Catena, 6: 183–202.
BRUD S., MYCIELSKA-DOWGIA££O E., WORONKO B., 2001 – Interpretacja stratygraficzna osadów z otworu Koz³y-1 z wy-korzystaniem stopnia eolizacji. Prz. Geol., 49, 8: 683–687.
BURDUKIEWICZ J.M., MEYER K.D., 1991 – The analysis of erratics from glacial deposits in Trzebnica (Silesia). Œl¹s-kie Spraw. Archeol., 32: 29–42.
CAILLEUX A., 1942 – Les actions eoliennes periglaciaires en Europe. Mm. Soc. Géol. de France, 41.
CEPEK A.G., 1962 – Zur Grundmoränenstratigraphie in Branden-burg. Berichte der Geologischen Gesellschaft der DDR, 6:
275–278.
CEPEK A.G., 1969 – Zur Bestimmung und stratigraphischen Be-deutung der Dolomitgeschiebe in den Grundmoränen im Nord-teil der DDR. Geologie, 18: 657–673.
CEPEK A.G., 1970 – Entwicklungsbericht zur Standarisirungsa-ufgabe: Analyse des Geschiebestandes quartärer Grundmorä-nen. Univerroff. Zentr. Geol. Inst., Berlin.
CEPEK A.G., 1973 – Zur stratigraphischen Interpretation des Quartärs der Stoltera bei Warnemünde nach neuen Geschiebeanalysen.
Z. Geol. Wiss., 9: 1155–1171.
CEPEK A.G., 1979 – Zu einigen Aufgaben der methodischen An-gleichung der Grundmoränenstratigraphie in der VR Polen und in der DDR. Acta Univ. Nicolai Copernici, Geografia, 14:
15–20.
CHLEBOWSKI R., LINDNER L., 1986 – Wp³yw pod³o¿a na sk³ad minera³ów ciê¿kich gliny zwa³owej zlodowacenia odry na
Wy-¿ynie Ma³opolskiej. Prz. Geol., 34, 11: 643–649.
CHLEBOWSKI R., LINDNER L., 1992 – ród³a materia³u i warun-ki akumulacji lessów m³odszych Wy¿yny Ma³opolswarun-kiej. Biul.
Geol. UW, 32: 15–48.
CHOMA-MORYL K., CZERWONKA J., MORYL J., 1991 – Pe-trograficzno-mineralogiczna charakterystyka glin zwa³owych okolic Szamotu³. UAM, Geografia, 50: 227–236.
CZERWONKA J.A., 1998 – Litostratygrafia glin lodowcowych:
uwagi metodyczne. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 113–126.
CZERWONKA J.A., 2004 – Œl¹ska i wielkopolska prowincja lito-stratygraficzna glin zwa³owych. Prz. Geol., 52, 5: 421–429.
CZERWONKA J.A., DOBOSZ T., HAISIG J., KRZYSZKOWSKI D., WILANOWSKI S., 1998 – Stratygrafia i petrografia glin
lo-dowcowych w miêdzyrzeczu Odry i Warty, Polska po³udnio-wo-zachodnia. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 73–104.
CZERWONKA J.A., DOBOSZ T., KRZYSZKOWSKI D., 1997 – Till stratigraphy and petrography of northern part of Silesia (south-western Poland). Kwart. Geol., 41, 2: 209–242.
CZERWONKA J.A., KRZYSZKOWSKI D., 1990 – Saalian tills in the Be³chatów outcrop, central Poland. Bull. Pol. Acad. Sc., Earth Sc., 38, 1/4: 63–76.
CZERWONKA J.A., KRZYSZKOWSKI D., 1992 – Pleistocene stratigraphy of the central part of Silesian Lowland, south-western Poland. Bull. Pol. Acad. Sc., Earth Sc., 40: 203–233.
CZERWONKA J.A., KRZYSZKOWSKI D., 1994 – Pleistocene stratigraphy and till petrography of the Central Great Poland Lowland, western Poland. Folia Quatern., 65: 7–71.
CZERWONKA J.A., KRZYSZKOWSKI D., £ABNO A., 1991 – Korelacja litostratygraficzna osadów czwartorzêdowych z otworów wiertniczych na arkuszu Wo³ów Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Kwart AGH, Geologia, 17, 4: 43–67.
CZERWONKA J.A., WITEK B., 1977 – Granulometric and petro-graphic studies of tills of south-western Poland. Biul. Inst.
Geol., 305: 45–58.
CZUBLA P., 1998 – Ska³y fennoskandzkie w utworach czwartorzê-du KBW „Be³chatów” i ich znaczenie stratygraficzne. III Sem.
Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych:
35–36. Poznañ.
CZUBLA P., 1999 – Badania g³azowe jako narzêdzie stratygraficz-ne na przyk³adzie utworów morenowych wschodniej Wielko-polski. VI Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski: 14–18. Czudec.
CZUBLA P., 2001 – Eratyki fennoskandzkie w utworach czwarto-rzêdowych Polski œrodkowej i ich znaczenie stratygraficzne.
Acta Geogr. Lodz., 80.
CZUBLA P., GA£¥ZKA D., GÓRSKA M., 2006 – Eratyki prze-wodnie w glinach morenowych Polski. Prz. Geol., 54, 3: 345–355.
DOBRZAÑSKI B., UZIAK S., 1970 – Rozpoznawanie i analiza gleb. PWN, Warszawa.
DREIMANIS A., 1961 – Tills of southern Ontario. The Royal Society of Canada, Spec. Publ., 3: 80–96.
DREIMANIS A., 1969 – Selection of genetically significant para-metres for investigation of tills. Zesz. Nauk. UAM, Geografia, 8:
15–29.
DREIMANIS A., 1976 – Tills, their origin and properties. W: Gla-cial till. The Royal Society of Canada, Spec. Publ., 12: 11–49.
DREIMANIS A., 1977 – Magnetic, physical and lithologic proper-ties and age of till exposed along the east of Lake Huron, Onta-rio: discussion. Can. J. Earth Sc., 14: 2171–2175.
DREIMANIS A., 1989 – Tills, their genetic terminology and classi-fication. W: Genetic classification of glacigenic deposits: 15–81.
Balkema, Rotterdam.
DREIMANIS A., 1990 – Formation, deposition and identification of subglacial and supraglacial tills. W: Glacial indicator tracing:
35–59. Balkema, Rotterdam.
DREIMANIS A., LUNDQVIST J., 1984 – What should be called till? W: Ten years of Nordic till research (red. L.K. Königston):
5–10. Striae, Uppsala.
DREIMANIS A., VAGNERS U.J., 1971 – Bimodal distribution of rock and mineral fragments in basal tills. W: Till (red.
R.P. Goldthwait): 237–250. Ohio St. Univ. Press, Columbus.
DUDZIAK J., 1970 – Studia nad kierunkami transgresji l¹dolodu plejstoceñskiego. Pr. Geol. Kom. Nauk Geol. PAN, Oddz.
w Krakowie, 66.
DUDZIAK J., 1974 – Zale¿noœæ sk³adu g³azowego od frakcji w osa-dach glacjalnych zlodowacenia po³udniowopolskiego. Rocz.
Pol. Tow. Geol., 44, 4: 557–591.
DUDZIAK J., 1979 – Rozmiar g³azów narzutowych a d³ugoœæ drogi ich transportu. Wszechœwiat, 5: 104–107.
DWUCET K., RACINOWSKI R., SEUL C., 1998 – Litostratygrafia osadów klifu w Œliwinie ko³o Rewala na Pomorzu Zachodnim.
Pr. UŒl., 1723, Geogr. Stud. Dissert., 22: 7–28.
EHLERS J., 1978 –. Feinkieszählungen nach der niderländischen methode im Hamburger Raum. Der geschiebesammler, 12, 2/3:
47–64.
EHLERS J., 1979a – Gefügekundliche und sedimentpetrographi-sche Untersuchungen im Pleistozän der Kreidegrube Hemmoor (Nordwest-Niedersachsen). Geol. Jb., A 49, 8: 27–37.
EHLERS J., 1979b – Fine gravel analyse after Dutch method as tested out on Ristinge Klingt, Dennmark. Bull. Geol. Soc. Den-mark, 27: 157–165.
EHLERS J., 1990 – Reconstructing the dynamics of the north-west European Pleistocene ice sheet. Quatern. Sc. Rev., 9.
EHLERS J., 1994 – Allgemeine und historische Quartärgeologie.
Ferdynand Enke Verlag, Stuttgart.
EHLERS J., MEYER K.D., STEPHAN H.J., 1984 – Pre-Weich-selian glaciations of north-west Europe. Quatern. Sc. Rev., 3:
1–40.
ENCYCLOPEDIA of Quaternary Science, 2007, t. 2 (red. S.A. Elias).
Elsevier.
FLINT R.F., 1971 – Glacial and Quaternary geology. John Wiley and Sons, Inc., New York.
FOLK R.L., WARD W.C., 1957 – Brazos river bar, a study in the significance of grains-size parameters. J. Sedim. Petrol., 27:
3–26.
GÁBA Z., 1974a – Rombový porfyr jako souvek z ulové ve Slez-sku. Zprávy Vlastivìdného ústavu v Olomouci, 167: 5–9.
GÁBA Z., 1974b – Valounové analýzy ledovcových uloenin na Jesenicku. Èasopis Slezského Muzea Opava, A23, 3: 49–56.
GÁBA Z., DUDZIAK J., 1979 – Souvkové analýzy ledovcových uloenin z Jesenicka (CSSR) a z oblasti Tarnowa (PLR). Èaso-pis Slezského Muzea Opava, A28: 179–185.
GÁBA Z., PEK I., 1999 – Ledovcove souvki moravskoslezke ob³asti. Okresni vlastivedne muzeum v Sumperku.
GAIGALAS A., 1964a – Minera³ogo-petrograficzeskij sostaw mo-rien plejstocenna jugo-wostocznoj Litwy. 1. Izmiienienije sodierzanija ob³omków gornych porod i minera³ow w granulo-metriczeskom spiektrie. Trudy Ak. Lit. SSR, B4, 39: 185–192.
GAIGALAS A., 1964b – Minera³ogo-petrograficzeskij sostaw mo-rien plejstocenna jugo-wostocznoj Litwy. 2. Razliczija sodie-rzanija ob³omkow gornych porod i minera³ów w niekotorych raznowozrastnych moriennych gorizontach. Trudy Ak. Lit. SSR, B4, 39: 193–211.
GAIGALAS A., 1971 – Texture, structure and genetic varietes of the ground moraines. W: Struktura i morfogeneza srednelitow-skogo morennoj rawniny: 28–87. Vilnius, Mintis.
GAIGALAS A., 1978 – Zakonomernostu rasprostranenija kristali-czeskich rukowodjaszczychwa³unow w kraewych ledniko-wych obrazowanijach zapadnoj czasti SSSR. W: Kraewye obra-zowanija materikowych oledenenij: 56–62. Naukowa Dumka, Kiew.
GAIGALAS A., 1982 – The possibilities of moraine correlation according to their debris composition. W: Moskowskoj ledni-kowyj pokrow Wostocznoj Ewropy: 42–43. Nauka, Moskwa.
GAIGALAS A., 1989 – Composition of macro-detrical material and moraine structure. W: Moreny kak istocznik glacjo³ogiczeskoj informacii: 20–38. Nauka, Moskwa.
GAIGALAS A., 1995a – Characteristics and genesis of Lithuanian tills. W: Glacial deposits in North-East Europe (red. J. Ehlers, S. Kozarski, P.L. Gibbard): 137–150. A.A. Balkema, Rotterdam.
GAIGALAS A., 1995b – Glacial history of Lithuania. Ibidem:
127–135.
GAIGALAS A., GUDELIS V., 1965 – Erraticzeskije wa³uny sta-dialnych obrazowanij posledniewo oledienienija ju¿noj Pri-ba³tiki i dinamika lednikowo pokrowa. Baltica, 2: 213–232 GAIGALAS A., JURGAITIS A., 1967 –
Minera³ogo-petrograficze-skij sostaw moren plejstocena jugo-wostocznoj Litwy, cz. 3.
Trudy Ak. Nauk SSR, ser. B, 1, 48: 219–232.
GA£¥ZKA D., 2002 – Charakterystyka petrograficzna glin
zwa-³owych ostatniego zlodowacenia w dolinie dolnej Wis³y.
IX Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski: 67. Borne Sulinowo.
GA£¥ZKA D., 2004a – Zastosowanie makroskopowych badañ era-tyków do okreœlenia stratygrafii glin lodowcowych œrodkowej i pó³nocnej Polski. Rozprawa doktorska. Arch. Wydz. Geologii UW, Warszawa.
GA£¥ZKA D., 2004b – Zastosowanie metody makroskopowego oznaczania eratyków przewodnich do lokalizacji obszarów
Ÿród-³owych wybranych kier jurajskich. Prz. Geol., 52, 4: 349–350.
GA£¥ZKA D., 2006 – Die Untersuchung fennoskandischer Litge-schiebe aus GeLitge-schiebemergein im westlichen Polesien, Region der Stad W³odawa (ostliches Polen). Archiv fur Geschiebekunde, 5, 1/5: 191–196.
GA£¥ZKA D., MARKS L., ZABIELSKI R., 1999 – Czy litostraty-grafia glin lodowcowych mo¿e byæ przydatna dla stratygrafii czwartorzêdu? Prz. Geol., 47, 3:261–265.
GO£¥B J., 1933 – Badania nad wskaŸnikiem g³azowym utworów morenowych Wielkopolski. Pam. XIV Zjazdu Lekarzy i Przy-rodników w Poznaniu. Poznañ.
GODZIK J., 2001 – O zale¿noœci miêdzy pomiarami graniforma-metrycznymi a stopniem zaokr¹glenia ziarn. W: Eolizacja osadów jako wskaŸnik stratygraficzny czwartorzêdu (red.
E. Mycielska-Dowgia³³o): 21–31. Wyd. UW, Warszawa.
GODZIK J., MARUSZCZAK H., 2001 – Znaczenie paleogeogra-ficzne osadów fluwioperyglacjalnych poprzedzaj¹cych nasu-niêcie l¹dolodu odrzañskiego w dolinie Wis³y œrodkowej.
Ibidem: 65–79.
GODZIK J., MYCIELSKA-DOWGIA££O E., 1988a – Geneza zmatowienia powierzchni dobrze zaokr¹glonych ziarn kwarcu w œwietle badañ w mikroskopie elektronowym. W: Geneza osa-dów i gleb w œwietle badañ w mikroskopie elektronowym (red.
E. Mycielska-Dowgia³³o): 57–64. Wyd. UW, Warszawa.
GODZIK J., MYCIELSKA-DOWGIA££O E., 1988b – Cechy rzeŸby powierzchni wybranych typów ziarn kwarcu z glin mo-renowych w œrodkowej Polsce. Ibidem: 65–71.
GODZIK J., WIATRAK M., 2001 – O genezie i wieku utworów czwartorzêdowych z profilu wiercenia Lesiów PIG-1 w œwietle analizy kszta³tu ziarn kwarcowych. W: Eolizacja osadów jako wskaŸnik stratygraficzny czwartorzêdu (red. E. Mycielska--Dowgia³³o): 81–91. Wyd. UW, Warszawa.
GÓRSKA M., 1992 – Nowe problemy stosowania wskaŸników g³azowych w badaniach plejstoceñskich osadów morenowych.
Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Zach., ser. A, 44: 43–56.
GÓRSKA M., 1995 – W³aœciwoœci i cechy diagnostyczne bazalnych glin morenowych vistulianu, jako wyraz dynamiki œrodowiska depozycyjnego ostatniego l¹dolodu na Nizinie Wielkopolskiej.
Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Zach., ser. A, 46: 29–62.
Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Zach., ser. A, 46: 29–62.