Ceny i rynek

M ożliwości rzeczywistego uczestniczenia poszczególnych małych przedsię­ biorstw w procesach decyzyjnych, ich aktywny wpływ n a równowagę gospodar­ czą i wiele innych ekonomicznych zjawisk w dużym stopniu w arunkują zasady cenotw órstw a i wynikające z nich stosunki panujące na rynku. Sposób tworze­ nia cen określa charakter więzi pomiędzy om awianym i jednostkam i i pod­ m iotam i ich bliższego otoczenia - poszczególnymi dostaw cam i i odbiorcam i czy ko n k u rencją24. Bliższy wgląd w te powiązania wymaga odniesienia do różnych w arunków gospodarow ania.

24 Szerzej na ten temat zob. W. Sztyber, Kierunki doskonalenia systemu cen w Polsce, „Ekonomista” 1970, n r 5; W. Wilczyński, Cena a system funkcjonowania gospodarki socjalistycznej, „Życie Gospodarcze” 1975, nr 37.

W pierwszym przypadku założono występowanie nierównowagi popytowej, niedoborów zasobowych i czynne uczestnictwo państw a w kształtow aniu cen towarów i usług. T aki sposób funkcjonowania ekonom iki kraju nie tworzy w zasadzie możliwości zaistnienia m echanizmów aktywizujących rozw ój po ­ szczególnych małych przedsiębiorstw czy pozwalających n a autoregulację ich działalności. W yeliminowanie samodzielnych zachowań, swobody decyzyjnej w zakresie wyboru profilu wytwórczości, kontrahentów itp. im plikuje w pełni bierną rolę omawianych jednostek m.in. jak o dostaw ców czy odbiorców. Relatywnie dużą aktywność w prezentow anych ekonomicznych w arunkach przejawiają poszczególne podm ioty otoczenia. Ich nadrzędna przeważnie pozy­ cja prowadzi do nieefektywnościowych reakcji gospodarczych w m ałych przed­ siębiorstwach, do ich stagnacji czy wręcz u p a d k u 25.

Poznawczo ciekawsze, szczególnie w kontekście następujących przobrażeń systemowych, wydają się kolejne przypadki. W drugim z nich przyjęto występowanie nierównowagi popytowej oraz niedoborów czynników wytwó­ rczych, przy jednoczesnej cenotwórczej swobodzie każdego z podm iotów gospodarczych Sytuacja ta rodzi w niewielkich przedsiębiorstwach ekono­ miczną samodzielność, wzmacnia znacząco ich pozycję jak o dostawców. Słabnie znaczenie elementów otoczenia, szczególnie zaliczanych do grupy odbiorców, kooperantów . W ykorzystując wynikające z braku równowagi perturbacje producenci i usługodawcy dokonują nie uzasadnionego w wielu przypadkach wzrostu cen swych wyrobów i usług. Tendencje do d z i a ła n ia

w tym kierunku są oczywiście zróżnicowane w poszczególnych m ałych przed­ siębiorstwach; determinuje je głównie „głębokość” nierównowagi n a p ro ­ dukowane dobra, zasięg ich terytorialnego oddziaływania, charakter procesów technologicznych.

Aktywna pozycja omawianych jednostek jak o dostaw ców w w arunkach niedoborów zaopatrzeniowych ograniczać może ich ekonom iczne reakcje, zachowania „na rozwój”. O ceniana jak o zbyt niska rentow ność realizowanych wyrobów czy usług wpływa bowiem nie tylko n a wzrost cen, lecz w przedsiębior­ stwach o elastycznym aparacie wytwórczym - n a zmianę profilu działalności. Produkcję poszukiwanych n a rynku dó br zastępuje się inną ich strukturą, gw arantującą wysokie rezultaty gospodarow ania. Elim inow ana tym samym zostaje potrzeba zwiększania skali angażow anych czynników wytwórczych w celu podniesienia efektów ekonomicznych; zmniejsza się również ryzyko związane z przekroczeniem bariery popytu.

Określone cenotwórcze zachow ania w om awianych obecnie w arunkach ekonomicznych charakteryzują również podm ioty otoczenia z grupy dostaw ­ ców. Podnosząc ceny dó br zaopatrzeniowych ograniczać m ogą oni dokonyw a­ nie, w jednostkach wytwarzających d o b ra finalne, podażow o-popytow ej ich

regulacji, na rzecz formuły kosztowo-produkcyjnej. O parte na niej ceny, nie odzwierciedlające stanu rynku, zmniejszać będą efektywne zapotrzebowanie zgłaszane przez konsum entów , obniżać rentowność przedsiębiorstw, wpływać n a zm iany ich profilu produkcyjnego. W nioskować zatem można, iż w swobod­ nym kształtow aniu cen nie zawsze odzwierciedlona zostaje obiektywna sytuacja panująca na ry n k u 26.

Zauważyć także należy, iż elastyczne małe przedsiębiorstwa, szczególnie 0 pryw atnej formie własności, działając w przedstawionych w arunkach wykazu­ ją tendencje do określania cen równowagi, czyli w oparciu o relage podaży 1 p o p y tu 27. W dużych państwowych jednostkach podstaw ę ich ustalania stanow ić będą głównie koszty wytwarzania; ceny staną się więc wynikiem reakcji przedsiębiorstw a n a własną sytuację finansow ą28.

W trzecim z przypadków przyjęto występowanie względnej równowagi rynkowej i swobodę poszczególnych przedsiębiorstw w kształtow aniu cen. Ekonom iczne zachow ania niewielkich przedsiębiorstw, wynikające z charak­ teryzujących je właściwości, podporządkow ane zostają w tych w arunkach gospodarow ania, zasadzie rentowności; ich działalność w pełni wiąże się z wym aganiam i rynku bądź kooperantów . Wyznacznikiem decyzji produkcyj­ nych, alokacyjnych - stają się ceny29. Jeżeli m ała jednostka nie w pełni reaguje n a potrzeby konsum entów czy producentów, nie wykazuje dbałości o wysoką jakość wytwarzanych d ó b r czy świadczonych usług, natrafia n a istotne kłopoty finansowe zmierzając do bankructw a. Szybkie z kolei reakcje przystosowawcze do potrzeb rynku, nowoczesność wyrobów, stałe poszerzanie gamy świad­ czonych usług itp. w arunkują wysoką rentowność i szerokie możliwości roz­ wojowe małego przedsiębiorstwa. N a wielkość zysku wpływają w tych w arun­ kach szeroko rozum iane możliwości dostosow ania się do zmian sytuacji rynkowej. W ykorzystując swą istotną właściwość - elastyczność przestawień produkcyjnych - om aw iane podm ioty są w stanie, nie natrafiając w zasadzie na ograniczenia ze strony swego otoczenia, dostosow ać strukturę podaży do ulegających częstym przeobrażeniom wymagań konsum entów, kooperantów , w chodzić w nowe sfery działalności, wszelkie „nisze” towarowe itp.

Z atem rozwój m ałych przedsiębiorstw, szerokie wystąpienie w rzeczywisto­ ści gospodarczej ich cech jakościowych implikuje w istotnym stopniu cenotwór­

26 Por. W. Grzybowski, Stanowienie i kontrola cen, IWZZ , Warszawa 1986, s. 209.

27 Szerokie omówienie istoty ceny równowagi zawiera praca Z. Romanowa, Związek cen

z wartością towarów w teoriach ekonomicznych. Przegląd wybranych koncepcji, PTPN, War-

szawa-Poznań 1991, s. 74.

28 Por. S. Kawalec, Szczególny rynek z niepieniężną wyceną dóbr, „Ekonomista” 1987, nr 2, s. 437 i nast.

29 Szerzej na ten temat zob. A. Lipowski, Mechanizm rynkowy w gospodarce polskiej. Podstawy

teoretyczne, perspektywy, dylematy, PWN, Warszawa 1988, s. 94 i nast. oraz Z. Krasiński, J. Piasny,

cza swoboda oraz obiektywna, dokonyw ana przez rynek weryfikacja realizowa­ nych dóbr i świadczonych usług, urucham iająca m echanizm samoregulacji efektywnych zachow ań wytwórczych. Niewystępowanie tych w arunków pow o­ duje, iż badane podm ioty trafiają pod „cenową kuratelę” jednostek nadrzęd­ nych czy centrum. Ceny przestają wówczas stanowić zobiektywizowane narzę­ dzie rachunku ekonomicznego. Sw oboda decyzyjna przyjmuje uznaniow o- -woluntarystyczny charakter; podejm owane są one bowiem w dużej części przez szereg podm iotów bliższego otoczenia.