Źródła utrzymania gospodarstwa domowego (główne i dodatkowe) wynikają z
indywidualnych źródeł dochodów uzyskiwanych przez poszczególnych członków gospodarstwa domowego w okresie 12 miesięcy poprzedzających spis.
Decydujące znaczenie dla określenia źródeł utrzymania gospodarstwa domowego miał rodzaj przeważającego dochodu osiąganego łącznie przez członków danego gospodarstwa, które ustalano poprzez łączenie indywidualnych dochodów poszczególnych osób, pochodzących z tego samego źródła.
Główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego jest to źródło, z którego pochodzi
przeważająca część środków w budżecie domowym, przeznaczana na potrzeby wszystkich członków gospodarstwa.
W spisie 2002 wyodrębnionych zostało ponad 13,3 mln gospodarstw domowych. Z tego 67,2% stanowią gospodarstwa zamieszkujące w miastach, a 32,8% gospodarstwa zamieszkujące na wsi. W porównaniu do 1988 nastąpiły istotne zmiany w strukturze źródeł utrzymania gospodarstw domowych, co ilustruje tabl. III. 1.
Tabl. III. 1. Gospodarstwa domowe według głównego źródła utrzymania w latach 1988 i 2002
Główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego w tym
dochody z pracy w
sektorze prywatnym z niezarobkowych źródeł w tym w tym Ogółem dochody z
pracy w sektorze
publicznym razem gospodarstwie w swoim rolnym razem z emerytur i rent na utrzymaniu Wyszczególnienie w tys. w odsetkach Ogółem 1988 11970 55,0 17,9 12,1 27,1 26,2 2002 13337 19,5 32,1 4,9 43,0 37,6 3,9 Miasta 1988 7864 62,7 8,2 1,1 29,1 28,1 2002 8964 21,8 29,3 0,4 42,2 36,8 5,1 Wieś 1988 4106 40,0 36,6 33,3 23,4 22,7 2002 4373 15,6 37,9 14,3 44,5 41,2 1,5
W 2002 r. dochody z pracy były źródłem utrzymania dla 51,6% gospodarstw domowych. Dla porównania w 1988 roku praca była źródłem utrzymania dla 72,9 % gospodarstw domowych: oznacza to blisko 1,5 krotny spadek. Zaobserwowano także wysoki, prawie 3–krotny spadek liczby gospodarstw utrzymujących się z dochodów z pracy w sektorze publicznym. W 1988, gospodarstwa takie stanowiły ponad połowę ogółu gospodarstw domowych, natomiast w 2002 zaledwie 19,5%. Podobne zjawisko wystąpiło w przypadku gospodarstw mieszkających w mieście jak również na wsi.
Jednocześnie odnotowano wzrost liczby gospodarstw utrzymujących się z dochodów z pracy w sektorze prywatnym. W porównaniu do 1988 roku nastąpił blisko dwukrotny przyrost takich gospodarstw. Większy przyrost obserwowany jest wśród gospodarstw zamieszkałych w miastach – o 21,1 punktów procentowych, na wsi różnica ta jest niewielka i wynosi nieco ponad 1 punkt procentowy.
Obecnie już prawie co trzecie gospodarstwo utrzymuje się z pracy w sektorze prywatnym, z tego niewiele ponad 30% stanowią gospodarstwa utrzymujące się z pracy w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej). Dla gospodarstw domowych zamieszkujących na wsi odsetek ten jest znacznie wyższy i wynosi blisko 58,2%.
W poprzednim spisie udział gospodarstw utrzymujących się z pracy w sektorze prywatnym był znacznie niższy i wynosił 17,9%. W tej grupie dominowały gospodarstwa utrzymujące się z pracy w swoim gospodarstwie rolnym (67%), z tego na wsi ponad 90%.
W 2002 roku dla większości gospodarstw domowych głównym źródłem utrzymania była praca poza rolnictwem (patrz tabl. III. 2).
Tabl. III. 2. Gospodarstwa domowe według głównego źródła utrzymania w 2002 r.
Główne źródło utrzymania w tym
dochody z pracy niezarobkowe źródło Ogółem
poza
rolnictwem w rolnictwie emerytury renty pozostałe
Na utrzymaniu Wyszczególnienie w tys. w odsetkach Ogółem 13337 46,1 5,8 24,2 13,4 5,3 3,9 Miasta 8964 50,4 0,7 24,2 12,6 5,5 5,1 Wieś 4373 37,2 16,3 24,4 15,1 5,1 1,5
W miastach stanowiła ona źródło utrzymania dla 50,4% ogółu gospodarstw, na wsi dla 37,2%. Natomiast praca w rolnictwie była źródłem utrzymania tylko dla 5,8% ogółu gospodarstw domowych, a spośród nich 85,2% to gospodarstwa utrzymujące się z pracy w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej).
Liczną zbiorowość gospodarstw domowych stanowią gospodarstwa, których główne źródło utrzymania pochodzi z niezarobkowego źródła (43%). W porównaniu
do poprzedniego spisu nastąpił ponad 1,5 krotny wzrost liczby takich gospodarstw. Zwraca uwagę fakt, że na wsi występuje nieco wyższy odsetek gospodarstw domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, który wynosi 44,6%; w mieście jest ponad 2 punkty procentowe niższy (42,3%).
Wśród tych gospodarstw najliczniejszą grupę stanowią gospodarstwa utrzymujące się z emerytur i rent – 37,6% ogółu gospodarstw domowych w Polsce. W 1988 roku udział gospodarstw emerytów i rencistów wynosił 26,2%.
W spisie 2002 po raz pierwszy wyodrębniono oddzielnie gospodarstwa domowe utrzymujące się z dochodów z własności oraz pozostające głównie na utrzymaniu.
Gospodarstwa pozostające na utrzymaniu stanowiły 3,9% ogółu gospodarstw. Oznacza to, że osoby tworzące gospodarstwo nie posiadały własnych źródeł dochodu (bądź posiadane środki były niewystarczające) i pozostawały wyłącznie lub głównie na utrzymaniu osób spoza ich gospodarstwa. Większy odsetek gospodarstw domowych pozostających na utrzymaniu występuje w miastach niż na wsi.
Dochody z własności jako źródło utrzymania gospodarstwa deklarowało zaledwie 0,1%gospodarstw domowych.
Wykres 15. Gospodarstwa domowe według głównego źródła utrzymania w 2002 r. 50,4 37,2 0,7 16,3 24,2 24,4 12,6 15,1 5,5 5,1 5,1 1,5 0,0 20,0 40,0 60,0 W % ogó łem praca poza rolnictwem praca w rolnictwie
emerytury renty pozostałe nie-zarobkowe na utrzymaniu Źródło dochodu Miasta Wieś
Dane wskazują na duże zróżnicowanie źródeł utrzymania gospodarstw domowych w poszczególnych województwach w Polsce. We wszystkich województwach przeważającym źródłem utrzymania gospodarstw domowych jest praca. Najwyższy odsetek takich gospodarstw odnotowano w województwie wielkopolskim 56,8%, podlaskim 55,8% i mazowieckim 55,7%.
Najwyższy odsetek gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy w rolnictwie odnotowano w województwie podlaskim 13,4% i lubelskim 12,3%; na trzecim miejscu uplasowało się województwo kujawsko–pomorskie. Natomiast najmniej gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy w rolnictwie wystąpiło w woj. śląskim (1%).
W większości województw dla ponad 40% gospodarstw praca poza rolnictwem stanowiła główne źródło utrzymania - zarówno w mieście jak i na wsi. Najwyższym odsetkiem gospodarstw utrzymujących się z pracy poza rolnictwem są województwa: pomorskie 50,3% oraz mazowieckie 49,2%.
W wielu województwach niezarobkowe źródło utrzymania stanowiło podstawę utrzymania dla ponad 45% gospodarstw domowych. Takim wysokim odsetkiem charakteryzowały się min. województwa dolnośląskie, lubelskie, lubuskie, podkarpackie, śląskie, warmińsko–mazurskie oraz zachodniopomorskie.
Najniższy odsetek gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowego źródła zaobserwowano w województwach mazowieckim 37,9% oraz wielkopolskim 37,9%, czyli w tych, które charakteryzowały się wysokim odsetkiem gospodarstw utrzymujących się z pracy.
Zauważa się, że w większości województw wyższy odsetek gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowego źródła występuje na wsi. Odwrotną sytuację zaobserwowano tylko w województwach kujawsko-pomorskim, łódzkim i wielkopolskim.
Wśród gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowego źródła największą liczbę w każdym z województw stanowią gospodarstwa utrzymujące się z emerytur i rent. Gospodarstwa utrzymujące się z emerytur stanowiły w większości województw ponad połowę utrzymujących się z niezarobkowego źródła. Odsetek takich gospodarstw wynosił od 45,9% w województwie lubuskim, do 65,8% w województwie mazowieckim.
Zwraca uwagę dość wysoki odsetek gospodarstw utrzymujących się z pozostałych niezarobkowych źródeł (np. z zasiłku dla bezrobotnych, pomocy społecznej). W województwach warmińsko-mazurskim oraz zachodniopomorskim gospodarstwa takie stanowiły 10% ogółu gospodarstw na wsi, a w województwie pomorskim 8%. Najniższy udział takich gospodarstw występuje w województwie podlaskim - tylko 2,9%.