Aby ubiegać się o status studenta Oddziału Farmaceutycznego, należało złożyć podanie w sekretariacie Wydziału Lekarskiego wraz z dołączoną metryką urodzenia, świadectwem maturalnym, dokumentem stwierdzającym stosunek kandydata do służby wojskowej, jedną fotografią, kwestionariuszem, własnoręcznie napisanym życiorysem oraz pokwitowaniem Kwestury Uniwersyteckiej, potwierdzającym uiszczenie opłaty egzaminacyjnej. Dodatkowo studenci przenoszący się z innych uczelni powinni przedłożyć świadectwo odejścia, a kandydaci, którzy mieli roczną lub dłuższą przerwę od momentu uzyskania matury, musieli dodatkowo dołączyć świadectwo moralności.
Ze względu na ograniczoną liczbę miejsc kandydaci od roku 1927 byli poddawani egzaminom wstępnym436. Wymagano od nich dobrej znajomości chemii oraz botaniki w zakresie szkoły średniej. Otrzymywali dwa zadania: jedno z chemii, drugie natomiast polegało na opisaniu cech morfologicznych otrzymanej w trakcie egzaminu pospolitej rośliny437.
Liczebność Oddziału Farmaceutycznego w poszczególnych latach jego funkcjonowania przedstawia Tabela 2.
436 Informator o studjach na Wydziale Lekarskim i Oddziale Farmaceutycznym USB, Wilno, 1932, s. 33-34.
437 Warunki przyjęcia kandydatów na i kurs farmacji, LCVA, F. 175, Ap. 4 (X) C, nr. 19, k. 285.
Tabela 2. Liczba studentów Oddziału Farmaceutycznego USB w poszczególnych latach438
Dane zawarte w powyższej tabeli wskazują, że od roku akad. 1925/26 liczba studentów uległa stabilizacji. Różnice w poszczególnych latach wynikały przede wszystkim z faktu, że część studentów nawet po ukończeniu trzyletniego programu zajęć, nadal nie mogła uzyskać magisterium ze względu na nieukończone ćwiczenia w pracowni. Od roku akad. 1933/34, kiedy nie otwarto zapisów na pierwszy kurs, liczba studentów zaczęła gwałtownie spadać.
438 Opracowano na podstawie: B. Kuźnicka, Ośrodek Wileński, [w:] Ewolucja nauczania farmacji w Polsce w latach 1783-1930, Wrocław [i in.], 1968, s. 62, a także na podstawie wykazów statystycznych uczniów USB, sprawozdań dziekana z działalności Wydziału Lekarskiego USB oraz składów Uniwersytetu w latach 1919-1938.
439 Studenci nieposiadający świadectwa dojrzałości, przyjęci na studia w charakterze wolnych słuchaczy.
Studenci Oddziału musieli rywalizować ze sobą, a także ze studentami innych wydziałów o możliwość uczestniczenia w zajęciach laboratoryjnych.
Profesor W. Saski wspomina, że jako sekundant, zaraz po zakończonym pojedynku, musiał zawieźć H. Ellerta na egzamin wstępny do jednego z obowiązujących laboratoriów. Najważniejsze dla studentów były laboratoria z chemii analitycznej jakościowej i ilościowej, ponieważ ich zaliczenie było niezbędnym warunkiem dopuszczenia do egzaminu końcowego440.
Przedstawione dane wskazują również na wyraźną dysproporcję w płci studentów farmacji. Jeśli w początkowych latach przeważali mężczyźni, to w latach trzydziestych znaczną przewagę w liczebności osiągnęły kobiety. Profesor J. Muszyński uważał to za zjawisko niepożądane, ponieważ duża część absolwentek po wyjściu za mąż porzucała zawód441.
Udział przedstawicieli poszczególnych narodowości i wyznań, tworzących grupę studentów farmacji, przedstawia Tabela 3442.
440 W. Saski, op. cit., s. 25.
441 Materjały w sprawie organizacji Oddziału Farmaceutycznego USB, LCVA, F. 175, Ap. 4 (X) C, nr 19, k. 107.
442 Zróżnicowanie ze względu język ojczysty czy też przynależność państwową na Oddziale Farmaceutycznym zaczęto ujmować w składach osobowych dopiero od roku akademickiego 1927/28, dlatego tabela obejmuje dane z okresu 1927-1938. Ponadto, w okresie 1927/28-1932/33 miejsce urodzenia przedstawiano tak, jak w tabeli. W latach późniejszych podziału dokonywano na podstawie podziału administracyjnego obowiązującego w II Rzeczpospolitej. W tabeli pozostawiono dla lat 1933/34-1937/38 nazwy regionów, którym przyporządkowano województwa w następujący sposób: Kongresówka – woj. warszawskie, łódzkie, kieleckie, lubelskie, białostockie;
Kresy Wschodnie – woj. wileńskie, nowogródzkie, poleskie, wołyńskie; Wielkopolska i Śląsk Górny – woj. poznańskie, pomorskie, śląskie; Małopolska i Śląsk Cieszyński – woj. krakowskie, lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie.
Tabela 3. Studenci farmacji USB podzieleni ze względu wyznanie, deklarowany język ojczysty oraz miejsce urodzenia
Farmację na Uniwersytecie Wileńskim studiowali niemal wyłącznie obywatele Rzeczpospolitej. W okresie 1927-1938 na Oddział przyjmowano również pojedynczych obywateli Litwy, Łotwy, ZSRR oraz Czechosłowacji, jednak ich liczebność nigdy nie przekraczała 3% wszystkich studentów. Najliczniejszą grupę stanowili studenci, którzy deklarowali przynależność do narodowości polskiej, a konkretnie podawali język polski jako swój język ojczysty. Ich liczebność w latach 1927-1938 wahała się od 74% do 86%. Pośród studentów przeważała religia chrześcijańska, w szczególności wyznanie rzymsko-katolickie (64-77%). Następne pod względem liczebności były wyznania prawosławne (5-10%) oraz grecko-katolickie (1-6%).
Drugą grupę stanowiła młodzież żydowska. Procent studentów, podających jako swój język ojczysty żydowski (który można zapewne utożsamić z językiem jidysz), wynosił w opisywanych latach od 6% do 15%. O wiele wyższy był odsetek studentów wyznających judaizm i dochodził nawet do 24%443. Rozbieżność ta ma zapewne związek z różnym stopniem asymilacji ludności żydowskiej. W przypadku młodzieży żydowskiej, studiującej farmację w Wilnie, można zaobserwować to samo zjawisko, co na całej uczelni. W kolejnych latach po wystąpieniach antyżydowskich, do których doszło jesienią 1931 r., ze względu na wzrost liczby osób uznających język żydowski za swój język ojczysty różnica między tym czynnikiem, a liczbą osób deklarujących wyznanie mojżeszowe znacznie zmalała.
Może to być dowodem na negatywny efekt, jaki wystąpienia te wywierały na asymilację444. Profesor W. Saski wspomina, że po zamieszkach w 1931 r.
w większości sal wykładowych miało miejsce zjawisko tzw. getta ławkowego, które polegało na tym, że młodzież chrześcijańska siadała po prawej stronie sali, a młodzież żydowska po lewej. Profesor W. Saski podkreśla, że na zajęciach w Zakładzie Farmakognozji getto ławkowe nigdy nie miało miejsca445.
Pojedyncze osoby deklarowały jako język ojczysty rosyjski (do 5%), ukraiński lub białoruski (1-2%). Należy podkreślić niezwykle niski odsetek osób podających język litewski – każdego roku było to zaledwie od 1 do 3 studentów, co może potwierdzać wybitnie polski charakter uczelni.
Najwięcej studentów pochodziło z Wilna i okolic oraz województw
443 Składy osobowe z lat 1927-1938.
444 A. Srebrakowski, Sprawa Wacławskiego…, s. 575-560.
445 W. Saski, op. cit., s. 33-34.
wschodnich (wileńskiego, nowogródzkiego, poleskiego, wołyńskiego), a ich liczebność wahała się od 23% do 67% wszystkich studentów farmacji. Drugą pod względem liczebności stanowiła grupa studentów pochodzących z województw centralnych (warszawskiego, łódzkiego, kieleckiego, lubelskiego, białostockiego), czyli byłego Królestwa Polskiego – od 26% do 40%. Tereny oddalone najdalej na zachód od Wilna, takie jak województwo poznańskie, pomorskie czy śląskie miały na Oddziale Farmaceutycznym znikomą reprezentację446.
Dane te zdają się potwierdzać argumenty przedstawiane w trakcie starań mających na celu ratowanie Oddziału przed likwidacją w latach 1933-1936.
Zdecydowaną większość stanowili studenci pochodzący z regionu Wileńszczyzny, a wileński Oddział Farmaceutyczny mógł stanowić dla nich jedyną szansę na zdobycie wykształcenia farmaceutycznego, zwłaszcza biorąc pod uwagę argument o niezamożności mieszkańców województw wschodnich. Witold Saski wspomina, że bardzo ważnym, chociaż oczywiście nieoficjalnym warunkiem dostania na studia na warszawskim Wydziale Farmaceutycznym, było wykupienie
„cegiełki” na budowę nowego gmachu Wydziału447.
Ze względu na skromne warunki lokalowe niemożliwe było przyjmowanie na pierwszy rok studiów więcej niż 40-50 kandydatów. Profesor J. Muszyński niejednokrotnie podejmował w sprawozdaniach kwestię niewielkiej przestrzeni pracowni chemicznych, przez co studia często zostawały wydłużone. Postulował powiększenie liczby etatów asystenckich oraz powiększenie pracowni.
Argumentował, że jest to niezwykła strata dla kraju i społeczeństwa ze względu na panujący niedobór wykwalifikowanych farmaceutów. Według niego, aby zapewnić społeczeństwu odpowiednią liczbę aptekarzy, mury wileńskiej uczelni powinno rokrocznie opuszczać przynajmniej 75 osób 448 . Ograniczona liczba miejsc w pracowniach powodowała jeszcze inne konsekwencje. Jeśli student pierwszego kursu nie zaliczył ćwiczeń bądź egzaminów przejściowych, zostawał automatycznie skreślony z listy studentów449.
Według Informatora o studjach na Wydziale Lekarskim i Oddziale
446 Składy osobowe z lat 1927-1938.
447 W. Saski, op. cit., s. 23. Zob. s. 76.
448 Sprawozdanie z działalności Oddziału Farmaceutycznego USB za rok akademicki 1928/29…, k. 163.
449 Pismo dziekana USB do Senatu USB z dnia 25 listopada 1928 r., LCVA. 175, Ap. 4 (X) C, nr 19, k. 288.
Farmaceutycznym USB magistranci farmacji mogli specjalizować się m.in.: w pracy naukowej, pracy aptecznej, pracy w przemyśle chemicznym i chemiczno-farmaceutycznym, pracy w instytutach badających produkty spożywcze, pracy w Państwowym Zakładzie Higieny, pracy w instytucie badań sądowych, pracy w ekspertyzie celnej, pracy przy przeprowadzaniu analiz fizjologicznych i bakteriologicznych450.
W 1922 r. mury uczelni opuścili pierwsi absolwenci kierunku farmacji:
F. Sianko, który został asystentem w Zakładzie Farmakognozji i Hodowli Roślin Lekarskich, oraz M. Chorzelska, która znalazła pracę w Zakładzie Chemii Farmaceutycznej451. Od momentu reaktywacji Uniwersytetu aż do roku 1938 wydano 422 dyplomy magistra farmacji452.
Osobną grupę słuchaczy studiów farmaceutycznych USB stanowili studenci nadzwyczajni, czyli wolni słuchacze.
Statut z 1920 r. przewidywał możliwość przyjęcia na studia kandydatów nieposiadających świadectwa dojrzałości w charakterze wolnych słuchaczy, o ile wstąpili na praktykę aptekarską przed 1 grudnia 1920 r. Wolni słuchacze mogli być dopuszczeni do egzaminów farmaceutycznych tylko wtedy, jeżeli zdali egzamin maturalny przed Komisją Uniwersytecką. Komisja ta miała charakter przejściowy i 1 października 1924 r. miała zakończyć działalność453.
Każdy, kto rozpoczynał naukę na Oddziale Farmaceutycznym jako student nadzwyczajny, musiał złożyć zobowiązanie, że w ciągu najbliższych lat studiów złoży egzaminy uzupełniające z następujących przedmiotów:
– język polski i literatura polska (egzamin pisemny i ustny);
– historia Polski (egzamin ustny);
– algebra (egzamin pisemny i ustny);
– geometria (egzamin pisemny i ustny);
– trygonometria (egzamin pisemny i ustny);
– fizyka (egzamin ustny);
– język francuski lub niemiecki (egzamin ustny).
Komisja Uniwersytecka składała się z profesorów odpowiednich
450 Informator o studjach na Wydziale Lekarskim i Oddziale Farmaceutycznym USB..., s. 44.
451 Sprawozdanie z działalności Zakładu Farmakognozji i Hodowli Roślin Lekarskich w roku 1922/23, LCVA, F. 175, Ap. 1 (I) A, nr 116, k. 240.
452 K. Pelczar, op. cit., s. 413.
453 Statut Oddziału Farmaceutycznego w uniwersytetach…, s. 317-319.
przedmiotów z Wydziału Humanistycznego przy udziale delegata Wydziału Lekarskiego. Do stycznia 1924 r. odbyły się dwie takie komisje. Studenci, którzy zdali egzaminy ze wszystkich przedmiotów, nie otrzymywali dyplomu potwierdzającego zdanie egzaminu dojrzałości, a wysyłane było jedynie pismo do dyrektora Oddziału Farmaceutycznego o możliwości przeniesienia na normalny tryb studiów454. Było to ważne dla studentów farmacji, którzy przenieśli się z trybu nadzwyczajnego, ponieważ mogli oni obawiać się sytuacji podobnej do tej, która miała miejsce w Warszawie. Senat Akademicki Uniwersytetu Warszawskiego 18 kwietnia 1923 r. podjął uchwałę, według której o stopnie naukowe mogli starać się jedynie studenci, którzy posiadali maturę uznaną przez MWRiOP. Zamykało to drogę do otrzymania tytułu magistra, a następnie stopnia doktora studentom Uniwersytetu Warszawskiego, którzy egzamin maturalny zdali w trybie skróconym już po rozpoczęciu studiów. Takie osoby mogły otrzymać jedynie stopień kandydata farmacji. Było to krzywdzące wobec nich i tworzyło dwie kategorie farmaceutów posiadających wyższe wykształcenie. W rozporządzeniu MWRiOP z 1930 r.
za niższy stopień naukowy uznano magistra farmacji, a kandydata farmacji w przepisach pominięto455.
Podczas I Zjazdu Kół Naukowych Farmaceutycznych, który odbył się w Warszawie w 1924 r., przyjęto rezolucję skierowaną do MWRiOP oraz Senatów Akademickich Uniwersytetów w Warszawie, Wilnie, Poznaniu, Krakowie i Lwowie.
Nawoływała ona do przedłużenia terminu składania egzaminu uzupełniającego przed Komisjami Uniwersyteckimi do roku 1926 oraz do przejęcia przez te Komisje obowiązku prowadzenia dodatkowych wykładów z przedmiotów wymaganych do zdania matury. Rezolucja zawierała również postulat, aby MWRiOP traktowało uzupełnione w ten sposób egzaminy maturalne na równi z innymi uzupełnionymi maturami uznanymi przez Ministerstwo456. W archiwach USB znajduje się także pismo, prawdopodobnie autorstwa prof. J. Muszyńskiego, będące komentarzem do powyższej rezolucji. Przedstawione zostały w nim argumenty za przesunięciem ostatecznego terminu składania egzaminów uzupełniających do 1 grudnia 1926 r.
Przede wszystkim przemawiał za tym fakt, że wielu pomocników aptekarskich
454 Pismo dziekana Wydziału Lekarskiego do MWRiOP z dnia 5 stycznia 1924, LCVA, F. 175, Ap. 4 (X) C, nr 19, k. 359.
455 M. Marcysiak, op. cit., s. 225-227.
456 Rezolucja I Zjazdu Kół Naukowych Farmaceutycznych Rzeczypospolitej Polskiej, LCVA, F. 175, Ap. 4 (X) C, nr 19, k. 296.
służyło w wojsku podczas wojny polsko-bolszewickiej i przez to nie zdążyli skorzystać z możliwości wstąpienia na studia farmaceutyczne w charakterze wolnych słuchaczy457. W piśmie Dziekana Wydziału Lekarskiego do MWRiOP w sprawie studentów nadzwyczajnych podkreślono ich zaangażowanie w studia (wynikające z faktu, że najczęściej byli już czynni zawodowo), w przeciwieństwie do studentów zwyczajnych, którzy niejednokrotnie lekceważyli swoje obowiązki i lekkomyślnie zmieniali kierunki studiów458.
Poczynając od roku akad. 1926/27 nie było na Oddziale Farmaceutycznym słuchaczy nadzwyczajnych, ponieważ od 1926 r. nie przyjmowano już kandydatów bez matury. Natomiast wcześniej przyjęci pomocnicy aptekarscy bez zdanej matury uzupełnili już egzaminy przed Komisją Uniwersytecką (jedynie kilka osób, które nie mogły złożyć wymaganych egzaminów, porzuciło studia)459.
457 Komentarz do Rezolucji I Zjazdu Kół Naukowych Farmaceutycznych Rzeczypospolitej Polskiej, LCVA, F. 175, Ap. 3 (IX) B, nr 86, k. 297-298.
458 Pismo dziekana Wydziału Lekarskiego do MWRiOP z dnia 5 stycznia 1924…, k. 359b.
459 Sprawozdanie z Oddziału Farmaceutycznego USB za rok 1926/27, LCVA, F. 175, Ap. 3 (IX) B, nr 86, k. 110b, w Składzie Uniwersytetu w latach 1924/25, 1925/26 i 1926/27 podano w roku akad.
1926/27 liczbę 10 studentów nadzwyczajnych, prawdopodobnie byli to studenci, którzy w ciągu roku złożyli niezbędne egzaminy i zostali „uzwyczajnieni”.