Charakterystyka wybranych zdarzeń powodziowych zdarzeń powodziowych

4.9.1. Powódź 1854 r.

W ciągu lata na Odrze zanotowano kilkanaście fal wezbraniowych, m.in. we Wrocławiu w dniach 6 i 24 lipca oraz 13 i 21 sierpnia. Podczas ostatniej z nich przepływ na wysokości miasta oszacowano na 2450 m³·s⁻¹ (Piskorz 1999). Zalane zostały obszary na południowy-wschód od fosy miejskiej aż za dworce kolejowe, część No-wego Miasta, Ostrowa Tumskiego. Uszko-dzeniu uległy bastiony Sakwowy i Ceglarski.

W północnym fragmencie Wrocławia po-wstało rozlewisko obejmujące dno doliny poza Osobowice i Psary. Po rozmyciu wałów przeciwpowodziowych zalana została także cała nadodrzańska część powiatu średzkiego.

Powodzi towarzyszyły wylewy rzek nizin-nych i podgórskich: Oławy, Widawy, Ślęzy i Bystrzycy, a także mniejszych cieków i kanałów. Na Śląsku pod wodą znalazło się ok. 1600 km². Według opinii hydrologów była to najbardziej katastrofalna z powodzi XIX w.

4.9.2. Powódź 1897 r.

Wezbrania z końca lipca 1897 r.

uznawane są za największe zdarzenia tego typu w dorzeczu Bobru (Grześ i in. 1997).

Były one skutkiem przedłużających się opa-dów deszczu, które 30 lipca wyznaczyły dotychczasowe rekordy dobowej wydajności w Sudetach Zachodnich. Jak podaje Czer-wiński (1991), w samym dorzeczu Łomnicy spadło w ciągu doby 20 mln m³ (średnio 171 mm). Na Bobrze w Jeleniej Górze od południa 29 do rana 30 lipca przybyło 5 m wody (stan 700 lub według innych źródeł 773 cm przy wiadukcie kolejowym). Wartość przepływu dla przekroju Pilchowice oszaco-wano na 1187 m³∙s⁻¹, czyli ok. 9 razy więcej zanoto-wano maksymalnie 1750 m³∙s⁻¹, jednak kul-minacja fali powodziowej była zmniejszona od wysokości Leszna Górnego (1900 m³∙s⁻¹) na skutek przerwania wałów przeciwpowo-dziowych. Przepływ Łomnicy wynosił 400 m³∙s⁻¹, a Kamiennej 500 m³∙s⁻¹ (Partsch 1911). W Jeleniej Górze wody utworzyły szerokie rozlewisko. Zalany został obszar wzdłuż dzisiejszej ul. Grunwaldzkiej po

[125]

Wzgórze Krzywoustego, gdzie po opadnięciu wód pozostał miąższy osad mułkowo-piaszczysty. Poziom wody sięgał dachów najniżej położonych domów. Woda przele-wała się ponad Wielkim Mostem na Bobrze i mostem na Kamiennej na wschód od stacji kolejowej. We Wleniu woda zalała ratusz i kamienice okalające Rynek, całkowicie, zatapiając pomieszczenia parterowe.

Najbardziej ucierpiały miejscowości na granicy Pogórza Karkonoskiego i Kotliny Jeleniogórskiej, gdzie dochodziło do gwał-townych procesów korytowych. Duże straty poniosły Kowary (29 domów zniszczonych całkowicie, 14 częściowo), w których Jedlica uformowała sobie nowe koryto (ryc. 4.10).

Podobne zmiany korytowe dotyczyły Łom-niczki w Płóczkach. W Karpaczu uszkodzo-nych zostało 5 domów i młyn, a we wsi Łomnica – 9 domów. Straty notowano także w Ścięgnach, Piechowicach (ryc. 4.11), Wrzeszczynie, Siedlęcinie oraz Starej Ka-mienicy i Barcinku nad Kamienicą. Położone wyżej w górach Borowice, Jagniątków czy Przesieka nie odniosły poważniejszych strat, za wyjątkiem pojedynczych gospodarstw.

Uszkodzeniu uległo natomiast większość dróg górskich, w tym nowe szlaki turystycz-ne w Karkonoszach.

Opisywanym zdarzeniom towarzyszy-ły także powodzie wywołane przez cieki w dorzeczach Kwisy i Nysy Łużyckiej.

Wśród udokumentowanych zniszczeń wy-mienić można m.in. podmycie najniższych kondygnacji domów i katastrofę mostu kole-jowego w Gryfowie Śląskim. W rejonie Le-śnej powstało rozległe jeziorzysko z domami zanurzonymi po dach (ryc. 4.12). Dotkliwe straty poniosły miejscowości wzdłuż górnego odcinka Nysy Łużyckiej.

Powódź 1897 r. zebrała 4 ofiary śmier-telne (po stronie czeskiej gór, w zależności od źródła, było od 120 do 135 ofiar). Straty materialne szacowano na 10 mln marek po stronie pruskiej (według późniejszych kalku-lacji wynosiły one ok. 18 mln marek) i 7 mln guldenów po stronie czeskiej (Regell 1905).

Ryc. 4.10. Zniszczenia wzdłuż Jedlicy w Kowarach (Schmiedeberg) wskutek powodzi 1897 r. Źródło: Die Hochwasser-Katastrophe... (1897, autor fot. nie-znany)

Ryc. 4.11. Dynamiczne procesy korytowe i znisz-czenia domów w Piechowicach (Pe-tersdorf) nad Kamienną podczas po-wodzi w 1897 r. Źródło: Die Hochwas-ser-Katastrophe... (1897, autor fot.

nieznany)

Ryc. 4.12. Rynek w Leśnej (Markllissa) 30 lipca 1897 r. Źródło: Bachmann (1925a, au-tor fot. nieznany)

[126]

4.9.3. Powódź 1903 r.

Niemal 50 lat po powodzi w 1854 r.

dolinę Odry nawiedziło kolejne ekstremalne wezbranie, poddające próbie intensywnie powstający w tym okresie system przeciw-powodziowy. Wystąpiło ono po długotrwa-łych letnich opadach i nawałnicach o wydaj-ności przekraczającej 100 mm w ciągu 48 godzin, obejmujących w przewadze Sude-ty Wschodnie. Na falę powodziową Odry w okolicy Wrocławia wały przeciwpowo-dziowe w 16 miejscach i zalała ok. 900 km² gruntów.

4.9.4. Powódź 1938 r.

Późnym latem 1938 r. doszło do wez-brania Nysy Kłodzkiej i jej dopływów z kulminacjami rzeki głównej w dniach 25 sierpnia, 1–2 września i 11 września. Su-my opadowe przekraczały lokalnie 140 mm w ciągu doby, a spływ jednostkowy ok.

500 l·s⁻¹·km⁻². W Międzygórzu, zanotowano 25 sierpnia opad 197 mm a 2 września – 137 mm, w Drogosławiu (obecnie dzielnica Nowej Rudy, przez którą przepływa Włodzi-ca, dopływ Ścinawki) odpowiednio 120 mm i 147 mm (Wołoszyn 1974). W górnej części doliny Nysy Kłodzkiej doszło do dewastacji pól uprawnych w wyniku intensywnego zmywu gleb (np. po niezwykle silnym opa-dzie burzowym 3 września w Różance).

W konsekwencji rzeka niosła duże ilości drobnofrakcyjnego rumowiska, deponowa-nego m.in. przed Bystrzycą Kłodzką. Zasy-pany ok. 1,75 metrową warstwą osadu zosta-ły także okolice kłodzkiego dworca kolejo-wego. Koryto cieku zmieniało swój bieg.

Kompletnie zalane zostało Długopole Dolne.

Rozległe podtopienia wynikały m.in. z zato-rów tworzących się na mostach.

Na wodowskazie w Kłodzku stan wo-dy wynosił 560 cm (podczas poprzedniej dużej powodzi w 1883 r. – 585 cm), a prze-pływ 960 m³·s⁻¹. 2 września zanotowano w Byczeniu stan wody 1100 cm, rzeka prze-rwała w okolicy tej wsi wały przeciwpowo-dziowe. Na wodowskazie w Nysie zanoto-wano 530 cm (stan normalny wynosił tam 30 cm). Spośród trzech fal kulminacyjnych Nysy Kłodzkiej pierwsza została spłaszczona przez zbiornik w Otmuchowie. Kolejne dwie przeszły przez niego przy otwartych przepu-stach w stanie kulminacyjnym, zalewając miasto Nysę na kilka dni: w poczekalni dworca kolejowego było 1,75 m wody, miej-scowość została pozbawiona wody wodocią-gowej, straty oszacowano na 13 mln marek, z czego doraźne odszkodowania wyniosły jedynie 6,2 mln marek. Fala Nysy Kłodzkiej podwyższyła falę wezbrania na Odrze, nato-miast drugie wezbranie Nysy przedłużyło czas opadania fali na Odrze. Do usuwania dotkliwych szkód gospodarczych skierowano oddziały wojska. Powodzi na Nysie towarzy-szyły wezbrania Bystrzycy i Piławy, a także Baryczy (2 września opad 120 mm w Wińsku). We Wrocławiu przez trzy tygo-dnie utrzymywał się wysoki poziom Odry.

4.9.5. Powodzie 1997 i 1998 r.

Bezpośrednią przyczyną powodzi w 1997 r. były opady deszczu w dniach 5–9 lipca w trakcie ogólnie wilgotnego lata. Mia-ły one największą wydajność 6, 7 i 8 lipca, przekraczając lokalnie sumę 500 mm. Mak-symalne opady dobowe zanotowano wtedy nad czeskimi dopływami Odry: 230 mm w Ńancach i 214 mm w Rejvízie i Zlatych Horach (Ciszewski, Dubicki 2008). Po stro-nie polskiej zanotowano 200 mm w Między-górzu, 214 mm w Głuchołazach (poza grani-cami województwa dolnośląskiego), 176 mm w Kamienicy i 160 mm w Lądku Zdroju.

W Karpaczu wynosiły one 121 mm, w

Jaku-[127]

szycach 105 mm, Kowarach 100 m, Bogu-szowie 123 mm. Na opad zareagowały w pierwszej kolejności cieki górskie.

Od 6 lipca podwyższony był poziom Białej Lądeckiej. Ponad koroną zbiornika retencyjnego przelał się jej dopływ Moraw-ka. W Lądku Zdroju 7 lipca stan Białej wy-nosił 400 cm, a przepływ ok. 500 m³·s⁻¹. Wezbrały jej dopływy, np. Jadwiżanka, Luty Potok, Potok Czerwony. Tworzyły się także nowe strumienie na stokach. 19 lipca nade-szło ponowne wezbranie. W samym Lądku ewakuowano 800 osób, 131 gospodarstw poniosło szkody powodziowe, w tym 14 gospodarstw zostało doszczętnie zniszczo-nych. Uszkodzonych zostało 47 budynków, woda zdewastowała 210 ha upraw, w tym 60 ha uległo erozji bądź zostało zasypanych rumowiskiem rzecznym. Straty miasta osza-cowano na 31,5 mln zł przy rocznym budże-cie gminy 7,5 mln. Poniżej miejscowości potok rozlał się, zatapiając wsie począwszy od Radochowa. Podobne sytuacje rozgrywa-ły się także na innych doprozgrywa-ływach Nysy Kłodzkiej.

Na Nysie Kłodzkiej fala powodziowa miała dwie kulminacje. Pierwsza z nich zala-ła Kłodzko w godzinach południowych 7 lipca, druga w nocy z 7 na 8 lipca, dewa-stując nadbrzeża i uszkadzając kamienice.

Dopływ do zbiornika Otmuchów oszacowa-no na 2100 m³·s⁻¹. Zbiornik Nysa wypełniał się w tempie do 10 cm·h⁻¹. Uruchomiony awaryjny zrzut w wymiarze 1350–1500 m³·s⁻¹ przekraczał wartość dopuszczalną techniczną. Miasto Nysa nie zostało uchro-nione przed zalaniem (ryc. 4.13).

Fala kulminacyjna Nysy Kłodzkiej na-łożyła się z czołem fali górnej Odry. Przed Wrocławiem doszło do koncentracji wezbra-nia. W nocy z 11 na 12 lipca połączyły się wody spływające z polderu Lipki – Oława z falą przepływającej przez Oławę Odry.

Zostały przekroczone wszystkie stany wody i przepływy notowane na Odrze w XIX i XX w. Rzeka przelała się przez wały od Kotowic do Siedlec. Wskutek wyrw w obwa-łowaniu zalane zostały Siechnice,

Radwani-ce, Księże Małe. Część wód zalewowych przedostała się następnie w kierunku ul.

Traugutta i dalej w kierunku ul. Piłsudskiego.

Zabytkowe dzielnice Wrocławia zostały oca-lone dzięki budowie liniowych umocnień.

W nocy z 12 na 13 lipca rozmywaniu ulegał wał między zoo a Jazem Szczytnickim (Ma-jewicz 1998), wzrósł przepływ Starą Odrą i po przerwaniu prawego wału poniżej Mostu Szczytnickiego woda zalała Zalesie. Po prze-rwaniu wału przy ul. Międzyleskiej doszło do zalania Kozanowa. Podobny los spotkał część osiedli Kowale, Rędzin, Maślice oraz inne obszary. Istniało realne zagrożenie zala-niem Biskupina, Śródmieścia i Ostrowa Tumskiego. Mimo takiej skali wylewów, z koryt i kanałów Odry wydostało się zaled-wie ok. 10% objętości fali wezbraniowej.

Podczas powodzi we Wrocławiu utonęły 4 osoby. Zalanych lub podtopionych zostało 2583 budynków mieszkalnych. Straty gminy Wrocław oszacowano na 99,2 % jej budżetu na rok 1997. Dokładne dane odnośnie strat zaprezentowane zostały w publikacji Urzędu Miejskiego Powódź – raport strat we Wro-cławiu (1997).

Ryc. 4.13. Zrzut wody ze zbiornika nyskiego i zalanie zachodnich fragmentów miasta Nysy w lipcu 1997 r. (fot.

J.B. Kot, za zgodą autora)

Na skutek powodzi w 1997 r. zginęło łącznie 55 osób. Straty w całym dorzeczu Odry oszacowano na 5 574 mln zł, w tym w ówczesnych województwach wrocław-skim, legnickim, jeleniogórskim i wałbrzy-skim łącznie na 2 550 mln zł. Zniszczone

[128]

zostało 20% znajdującego się w korytach rzek lub na terenie zalewowym majątku Re-gionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej i Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urzą-dzeń Wodnych (Kosierb 2007).

W następnym roku miało miejsce ko-lejne, nocne, bardzo gwałtowne wezbranie w dorzeczu Nysy Kłodzkiej. 22 lipca 1998 r.

nad Górami Bystrzyckimi i Orlickimi poja-wiło się centrum opadowe, dające dobowe sumy deszczu w Dusznikach-Słoszowie 170 mm i Polanicy 137,6 mm. Natężenie opadów sięgało 30–40 mm·h⁻¹. Na Bystrzycy Dusznickiej pojawiła się fala powodziowa przewyższająca w Dusznikach Zdroju stan alarmowy o 2,5 m, a w Szalejowie o 3 m.

Dolina rzeki została objęta zalewem o szero-kości 200–300 m. Zniszczeniu uległy nad-brzeżne zabudowania w Dusznikach, Szale-jowie, Polanicy Zdroju (zdewastowany park zdrojowy). Poważnie uszkodzonych zostało 10 mostów drogowych i jeden kolejowy.

Pierwsze straty powodowane były jednak nie od strony koryt rzecznych, a przez wody spływające po stokach. Śmierć poniosło 9 osób (7 osób w Dusznikach Zdroju, 2 osoby w Szczytnej).

4.9.6. Powódź 2006 r.

W sierpniu 2006 r. doszło do wezbrań rzek w Sudetach Zachodnich. Przyczyną były przedłużające się opady deszczu (5 dni), których intensywność mogła lokalnie wyno-sić 98 mm w ciągu 3 godz. (Świeradów Zdrój, 7 sierpnia, dane IMGW). Największe opady zanotowano nocą z 7 na 8 sierpnia.

W Jakuszycach opad dobowy wyniósł wtedy 204 mm (średnia wieloletnia miesięczna norma to 90 mm). Od nocy 3/4 sierpnia do 8 sierpnia spadło tu 360 mm deszczu, w tym czasie w Jeleniej Górze spadło 166 mm (opad dobowy 61 mm przy średniej mie-sięcznej z wielolecia 80 mm). Opady spowo-dowały przekroczenie stanów ostrzegaw-czych, a następnie alarmowych Bobru i Kwi-sy oraz większości ich górskich dopływów

w dniu 7 sierpnia. Wysokie stany wody utrzymywały się także następnego dnia, w niższych odcinkach Bobru do 10 sierpnia.

Maksymalne przepływy górskich po-toków zanotowano pierwszego dnia powo-dzi. Wystąpiły wtedy dwie wyraźne kulmi-nacje przepływów – w godzinach wczesnego popołudnia oraz wieczorem. W tym czasie Kwisa według danych IMGW przekroczyła w Mirsku stan alarmowy o 167 cm (stan wody 637 cm), Czarny Potok na wodowska-zie w Karłowcu o 190 cm (stan wody 390 cm), Kamienica w Barcinku o 290 cm (stan wody 400 cm), Kamienna w Piechowicach o 200 cm (stan wody 400 cm). Wzrost po-ziomów wody potoków we wschodniej czę-ści dorzecza Bobru był mniejszy. Oprócz wysokich stanów na uwagę zasługuje dyna-mika przyboru wody: Kamienica w Barcinku wezbrała 200 cm w ciągu 3 godzin.

Opisywane wydarzenia poprzedził czterotygodniowy okres posuchy. Wysokość opadów przekroczyła zdolności infiltracyjne podłoża, czego efektem stał się intensywny spływ wody po stokach wykorzystujący sys-tem drenażowy w postaci dróg, ścieżek oraz rynien erozyjnych. Obserwowano także spływ powierzchniowy po całkowicie zadar-nionych powierzchniach.

Efektem wezbrań były dotkliwe znisz-czenia wzdłuż Kwisy na odcinku Świeradów Zdrój – Mirsk. Zniszczeniu uległy m.in. za-budowania we wsiach Mlądz, Krobica i Ka-mień. W Świeradowie na odcinku 80 m uszkodzona została droga w kierunku Szklar-skiej Poręby, zerwane zostały kładki, w Mir-sku zniszczeniu uległ most przy ul. Fabrycz-nej i kładka, zniszczone zostały umocnienia brzegowe, szczególnie w Mroczkowicach, Kamieniu i Krobicy. Rzeka Kamienna ze-rwała jeden most i uszkodziła budynek na osiedlu Huta w Szklarskiej Porębie, znisz-czyła w dwóch miejscach fragmenty jezdni, odcinając miasto od najkrótszego połączenia z Piechowicami. Dotkliwe straty odniosły nadleśnictwa Świeradów i Szklarska Poręba (łącznie ok. 13,5 mln zł).

[129]