Charakterystyka zbiorowości imigranckiej w kraju przyjmującym

Niewielka – szacowana na około 100 tys. osób – zbiorowość polska we Włoszech wykazuje lekką tendencję spadkową pod względem liczebności; co więcej, jest ona rozproszona po całym terytorium kraju powoduje to, że stowarzyszenia nie mają zazwyczaj wystarczających zasobów ludzkich, zarówno jeśli chodzi o odbiorców ich działań, jak i ewentualnych członków. Rozproszenie i niska liczebność wpływa tym samym także na dostępność osób, mogących się aktywnie zaangażować w rozwijanie działalności organizacji i jest jednym z czynników prowadzących do zagrożenia badanych stowarzyszeń brakiem ciągłości instytucjonalnej.

Rozproszenie terytorialne omawianej zbiorowości powoduje, że stowarzyszenia polskie są rozrzucone po całych Włoszech, za wyjątkiem stolicy kraju, gdzie występuje ich

18 Niekoniecznie tożsamą z rejestrowaniem tych podmiotów jako stowarzyszeń formalnych.

pewna koncentracja. Fakt ten, zwłaszcza w połączeniu z niewielkimi środkami jakimi stowarzyszenia dysponują, wiąże się z zamknięciem ich w lokalnych kontekstach.

Jak stwierdził jeden z badanych:

(…) te organizacje nie są ze sobą bardzo zintegrowane, ale to wynika z problemów finansowych i z tego, że Włochy są tak a nie inaczej ukształtowane, trzeba dojechać, np. dość daleko. <14_IDI_E_POIE_Włochy>

Rozproszenie jest więc jednym z czynników stanowiących przeszkodę w rozwijaniu współpracy między organizacjami, szczególnie tej pogłębionej.

Zbiorowość polska we Włoszech jest silnie sfeminizowana. W 2018 r. kobiety stanowiły 73,6% liczby obywateli polskich we Włoszech, ale od lat odsetek kobiet utrzymuje się na poziomie około 70% (por. tabela 52). Ani badani liderzy, ani eksperci w zakresie polskiego życia organizacyjnego nie wskazywali tej cechy zbiorowości polskiej jako czynnika mającego wpływ na kondycję stowarzyszeń. Tym niemniej, wysoki współczynnik feminizacji jest widoczny w znacznym udziale kobiet w zarządach badanych organizacji. Sporadycznie jego wpływ dostrzec też można w aktywności podejmowanej w ramach najnowszych organizacji, jak wtedy gdy kobiety – jako migrantki, niekoniecznie wywodzące się z polskiej zbiorowości etnicznej, są grupą docelową realizowanych przez stowarzyszenie projektów.

Tabela 52. Polacy zarejestrowani we Włoszech na pobyt stały według płci w okresie 2005-2018

Rok Polacy Mężczyźni Kobiety Udział kobiet

(Procent)

2018 95 727 25 240 70 487 73,6

2017 97 062 25 699 71 363 73,5

2016 97 986 26 151 71 835 73,3

2015 98 694 26 371 72 323 73,3

2014 97 566 26 051 71 515 73,3

2013 88 839 23 441 65 398 73,6

2012 84 749 22 050 62 699 74,0

2011 109 018 31 415 77 603 71,2

2010 105 608 31 051 74 557 70,6

2009 99 389 29 796 69 593 70,0

2008 90 218 26 847 63 371 70,2

2007 72 457 20 516 51 941 71,7

2006 60 823 16 512 44 311 72,9

2005 50 794 13 307 37 487 73,8

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ISTAT.

W okresie poakcesyjnym nastąpiła też zmiana profilu migracji z Polski do Włoch:

z dominującej w latach 90. migracji wahadłowej kobiet zatrudnianych w sektorze opieki i usług domowych na bardziej zróżnicowany napływ z dużo większym udziałem migracji

rodzin. W efekcie, zbiorowość polska we Włoszech obejmuje także dzieci, z których część urodziła się już na terytorium Włoch. Trudno jest precyzyjnie określić jaki odsetek omawianej grupy stanowią osoby niepełnoletnie. Natomiast dane dotyczące liczby uczniów wywodzących się z Polski wskazują, że kategoria ta, po wzroście w pierwszych latach po akcesji Polski do UE, liczy ok. 10 tys. osób. Nie jest więc znikoma. Dodatkowo, dane te nie obejmują dzieci z rodzin mieszanych. Obecność dzieci w zbiorowości polskiej we Włoszech łączyć można z faktem, że obecnie działalność edukacyjna stanowi kluczowy obszar działania wielu najnowszych stowarzyszeń. Lekcje języka polskiego z elementami historii i geografii Polski zostały włączone również jako element aktywności niektórych stowarzyszeń z dłuższym stażem. W przypadku tych ostatnich ma to jednak najczęściej wymiar aktywności dodatkowej.

Tabela 53. Uczniowie polscy zapisani do włoskich szkół w okresie od roku szkolnego 2005/2006 do 2014/2015

Rok szkolny Liczba uczniów

2014/2015 10 231

2013/2014 10 625

2012/2013 10 879

2011/2012 10 927

2010/2011 10 927

2009/2010 10 943

2008/2009 10 872

2007/2008 10 457

2006/2007 9 239

2005/2006 7 543

*Obejmuje poziomy edukacji od przedszkola do szkoły średniej włącznie.

Źródło: opracowane przez Centrum Studiów i Badań IDOS na podstawie danych MIUR(włoskiego ministerstwa edukacji) [w:] di Sciullo, L., Ricci, A. (2016). Młodzi Polacyw szkole i na uniwersytecie. Analiza stopnia integracji [w:] Melchionda, U., Ricci, A., Kowalska, K., Stachna – Cremonino, M (red.) Polacy we Włoszech : stan aktualny, Przemiany i perspektywy. Rzym: IDOS, s. 66.

Zbiorowość polska jest też zróżnicowana pod względem zatrudnienia, a co za tym idzie – sytuacji społeczno-ekonomicznej w społeczeństwie przyjmującym. Jak można domniemywać, pozycja zawodowa osób posiadających obywatelstwo włoskie i osiadłych we Włoszech od kilku dekad odzwierciedla strukturę zatrudnienia społeczeństwa przyjmującego. Jeśli natomiast chodzi o zbiorowość, którą ujmują statystyki włoskie, to struktura zatrudnienia w jej głównym zarysie nadal zasadniczo przypomina tę, która wytworzyła się w latach 80. i 90. ubiegłego wieku (Golemo 2011:

109). Co prawda, obecnie notuje się wśród Polaków we Włoszech relatywnie wysoki poziom wykształcenia(Kowalska-Angelelli 2007: 8), ale ponad połowa z nich (54,3%) jest zatrudniona poniżej swoich kwalifikacji (Ricci 2016: 46). Nadal największy odsetek Polaków pracuje we Włoszech w sektorze usług domowych (por. tabela 54). Polacy typowo podejmują pracę w przemyśle, głównie w budownictwie. Co prawda, po 2004r.

rozwinęła się polska przedsiębiorczość ale dotychczas w niewielkim ilościowo zakresie

(Bea, Nanni, Pittau 2016). Można więc stwierdzić, choć nie bez pewnego uproszczenia, że w ramach zbiorowości polskiej przebiega linia podziału o charakterze klasowym pomiędzy starszą, osiadłą emigracją a migrantami zarobkowymi oraz poakcesyjnymi.

Tabela 54.Polscy pracownicy we Włoszech według sektora zatrudnienia w okresie 2008-2014

Sektory

(w%) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

ROLNICTWO 3,2 3,7 3,9 5,8 3,9 4,2 3,3

PRZEMYSŁ 30,4 26,6 24,3 26,1 24,5 21,4 22,4

w tym sensie

ścisłym 14,6 9,1 11,8 15,7 12,9 13,4 13,2

w tym

budownictwo 15,8 17,5 12,5 10,4 11,6 8,0 9,2

USŁUGI 66,3 69,7 71,9 68,1 71,6 74,4 74,2

w tym handel 8 3,2 5,8 6,7 6,4 7,0 3,6

w tym hotele i

restauracje 7,3 9,0 10,3 10,6 12,9 8,8 8,0

w tym usługi

domowe 22,6 24,9 25,8 28,9 32,9 35,1 37,8

Ogółem (wartość

bezwzględna) 47820 50789 58191 60856 56520 54333 56141 Źródło: IDOS; opracowane na podstawie danych Okresowego raportu włoskiego urzędu statystycznego ISTAT dotyczącego rynku pracy [w:] Ricci, A. (2016).Warunki życiowe, integracja społeczna i zatrudnienie polskich obywateli we Włoszech [w:] Melchionda, U., Ricci, A., Kowalska, K., Stachna-Cremonino, M (red.) Polacy we Włoszech: stan aktualny, przemiany i perspektywy. Rzym: IDOS, s.46.

Owo zróżnicowanie pod względem pozycji ekonomiczno-społecznej i związanego z nią stylu życia część badanych postrzegała jako przyczynę niewielkiego zaangażowania migrantów zarobkowych i poakcesyjnych w polskie życie organizacyjne we Włoszech, wskazując, że prowadzą oni taki tryb życia, który poza pracą zarobkową nie pozostawia czasu na aktywność społeczną. Tak opisuje to jedna z badanych:

Po prostu Polacy się nie interesują. Tak jak powiedziałam: we Włoszech jest to spowodowane głównie tym, że większość Polonii stanowią Polki, które przyjeżdżają do pracy. W związku z tym one właśnie pracują 24 godziny na dobę, w związku z tym ich absolutnie nic nie interesuje. <16_IDI_O3c_POIE_Włochy>

Efekt taki wzmacnia dodatkowo charakter często podejmowanych przez Polki rodzaj zatrudnienia, tj. specyfika pracy w sektorze opieki, którą jeden z badanych tak opisuje:

Jeśli jest jakaś pani, tak zwana badante, która jest opiekunką, no to ona cały czas siedzi przy tej osobie, no i ona nie ma czasu, nie ma głowy na takie. <13_IDI_E_POIE_Włochy>

W opinii badanych liderów związanych z emigracją osiadłą, migranci zarobkowi nie angażują się w działalność istniejących stowarzyszeń polskich, ponieważ nie posiadają ku temu wystarczających kompetencji kulturowych:

Jest tu taka diagnoza, że emigracja zarobkowa nie jest w stanie przejąć tego dziedzictwa.

Ja to potwierdzam. Absolutnie. <4_IDI_01a_POIE_Włochy>

Jak zwraca uwagę jeden z ekspertów, stwarza to zagrożenie dla ciągłości instytucjonalnej stowarzyszeń związanych z emigracją osiadłą:

Emigracja coraz bardziej się pauperyzuje, proletaryzuje. I ubożeje, kruszy się ta kulturalna emigracja, kulturalna w tym sensie, że… schedę tych ludzi, którzy coś zrobili dla Polski we Włoszech itd. (…) Tak, że według mnie sytuacja nie jest różowa, jeśli chodzi o kulturę.

Nie jest najlepsza. <12_IDI_E_POIE_Włochy>

Inni badani zauważali, że niewielka dostępność zasobów ludzkich, z jaką borykają się stowarzyszenia, jest powodowana, między innymi tym, że najnowsi migranci często nie mają sprecyzowanych planów, co do długości ich pobytu we Włoszech. Jak ujmuje to jeden z rozmówców:

(…) ta emigracja zarobkowa to ona jest taka bardzo płynna. Dziś jest, jutro nie ma, będzie, nie będzie. <13_IDI_E_POIE_Włochy>

Dodatkowym czynnikiem mającym wpływ na niskie zaangażowanie przedstawicieli najnowszej migracji w działalność stowarzyszeniową jest to, że jako obywatele UE nie doświadczają oni swojego pobytu we Włoszech przez pryzmat nieregulowanego statusu.

Innymi słowy, korzystają ze swobody przemieszczania się i podejmowania zatrudnienia w ramach Unii Europejskiej, co przekładać się może na poczucie równouprawnienia z członkami społeczeństwa przyjmującego. Stąd, z większą łatwością wchodzą we włoską tkankę społeczną, zwracając się raczej ku włoskim organizacjom i instytucjom. Jak opisuje jeden z badanych ekspertów:

Najnowsza emigracja – to jest moja ocena – ani się nie zapisuje do związków polonijnych, ani nie lata na polskie imprezy, ani nie aspiruje na przyjęcie narodowe w ambasadzie, to nie jest ich… to znaczy, oni są… to jest ta najmłodsza już generacja, która przyjeżdża tutaj, bo się czuje na równi, (…) powiem to jako anegdotę: (…) byłem świadkiem takiej rozmowy, wymiany zdań. Starsze pokolenie zapytało się przedstawiciela młodego pokolenia: czy idziesz na mszę… czy będziesz na mszy polskiej w polskim kościele?

A odpowiedź była: ale ja znam włoski. Ja chodzę na mszę do swojej parafii. Bo jeżeli ja nie przyjadę na mszę do swojej parafii, a do św. Stanisława, to mi nagle ksiądz powie, dlaczego ja nie chodzę w niedzielę do kościoła w swojej parafii. A dwa razy na niedzielę nie będę chodził. <11_IDI_E_POIE_Włochy>

Również, ze względu na rozwój szybkich i łatwo dostępnych środków komunikacji, w tym mediów cyfrowych oraz transportu, młode osoby polskiego pochodzenia nie mają potrzeby zapośredniczonego kontaktu z polskością:

(…) mało działają osoby, które mogą mieć właśnie w tej chwili dwadzieścia, trzydzieści lat.

(...) One się kontaktują, mają przyjaciół w Polsce, im jest łatwiej podróżować, nie czują potrzeby spotykać się potem w większym (gronie), nie ze swoimi rówieśnikami. (…) oni znają osoby zupełnie z Polski po prostu. <4_IDI_01a_POIE_Włochy>

Determinanty niskiej dostępności zasobów ludzkich nie ograniczają się więc tylko do kwestii wąsko rozumianej pozycji społeczno-ekonomicznej, ale dotyczą także wyborów tożsamościowych, które jednak nie są całkowicie niezależne od przynależności do określonej warstwy społecznej.

Heterogeniczność zbiorowości polskiej może być też ujęta za pomocą etykiet tożsamościowych, które wyłoniły się w toku badań. Badania liderzy związani z organizacjami o dłuższym stażu, dzielą rzeczoną zbiorowość na przedstawicieli emigracji politycznej (czasem zwanej kulturalną) i migracji zarobkowej, czasem wyodrębniając z tej ostatniej najnowszą, młodą migrację. Z kolei liderzy stowarzyszeń najmłodszych wyróżniają w ramach zbiorowości polskiej migrację osiadłą, starszą.

Główne linie podziału mają więc – jak wzmiankowano wcześniej – charakter klasowy i pokoleniowy. Zróżnicowanie to determinuje cele badanych organizacji i specyfikę ich działalności. Odmienność w zakresie koncepcji działalności stowarzyszeń związanych z poszczególnymi częściami polskiej zbiorowości we Włoszech potwierdzają zarówno liderzy organizacji najnowszych, wskazując, że każda z nich została:

stworzona przez inną generację dla innej generacji <26_IDI_O7a_POIE_Włochy>;

jak i przedstawiciele stowarzyszeń o dłuższym stażu, w opinii których:

(…) tzw. emigracja zarobkowa (…) oni mają po prostu inne cele. I nie będą się roztkliwiać nad jakąś książką, która wyszła po włosku. Ich interesuje to, co im pomoże tam żyć, być, urządzić się. To są takie prozaiczne bardzo cele i to, co widać, [to] jest mniejszy dopływ młodych do tych organizacji polonijnych, niż by się chciało na przykład. (…) Oni mają inny stosunek. Pozbawiony tej tradycji, tej pamięci o 2. Korpusie, o tym, o tamtym.

<13_IDI_E_POIE_Włochy>

Konsekwencją tej wielowymiarowej heterogeniczności zbiorowości polskiej jest, że przedstawiciele emigracji zarobkowej, w tym zwłaszcza ci pochodzący z najnowszej, poakcesyjnej fali w zasadzie nie angażują się czynnie w życie istniejących już organizacji, Powołują raczej nowe stowarzyszenia, odrębne od wcześniejszych. Jak opisuje jeden z badanych liderów starszych organizacji:

(…) od czasu do czasu pojawiają się jakieś nowe inicjatywy. (…) Powstaje jakiś nowy związek. No więc ja do nich dzwonię i mówię, że: ale wiecie Państwo, (…) może byście się Państwo zapoznali z tym, co już robiliśmy? A nie, nie, nie, nam to jest niepotrzebne, my tam tego. Oni od początku robią coś, co im się podoba (…). I to jest właśnie z tych kręgów tej młodej, zarobkowej emigracji przede wszystkim. <13_IDI_E_POIE_Włochy>