114
Cienie blasku koncepcji kapitału społecznego
115 zmiennych kapitału społecznego jako głównego czynnika wzrostu i rozwoju.
Kapitał społeczny nie może zastąpić i nie zastępuje nowoczesnych technolo-gii ułatwiających zaspokajanie potrzeb społecznych i poprawiających jakość życia, niezależnie od tego, czy funkcjonują one w społeczeństwie mniej lub bardziej zintegrowanym. Innymi słowy, wytwarzanie nowoczesnych technologii oraz ich redystrybucja w pewnym zakresie może pozostawać w słabym związku z powszechną aprobatą określonego systemu norm spo-łecznych, wzajemnego zaufania czy też sieci powiązań międzygrupowych.
Kolejne dwie kontrowersje odnoszą się do relacji pomiędzy pojęciem kapitału społecznego a pojęciem kapitału jako takiego [Ostrom, Ahn 2010].
W pierwszej zwraca się uwagę, iż w klasycznej koncepcji kapitału przyjęte jest założenie o świadomym podejmowaniu działania podmiotów na rzecz inwestowania w zasoby kapitału w celu ich powiększenia. Mówiąc inaczej, podmiot inwestujący podejmuje działania samoświadome, oczekując okre-ślonych korzyści. Natomiast „użycie norm wzajemności i współdziałania [co ma miejsce w przypadku kapitału społecznego – przypis P.S.] z innymi podmiotami może zachodzić bez wysokiej świadomości ich przestrzega-nia i wdrażaprzestrzega-nia, przez respektujących normy” [tamże: XXXI]. Tak więc inwestowanie w stosunki przyjaźni – podkreślają dalej cytowani Autorzy – wyrażają się bardziej w świadomości konsumpcyjnej aniżeli inwestycyjnej sensu stricto. Spędzanie wspólnego czasu ze znajomymi jest zatem działa-niem świadomym, ale nie zawsze obejmuje samoświadomość inwestycyjną zakładającą produkcję przyszłych korzyści. Kontrowersja druga związana jest z problemem alienacji jednostki jako podmiotu utrzymującego kontrolę nad zasobami, jak to jest w klasycznej teorii kapitału. Otóż w przypadku kapitału społecznego owe prawa jednostki do kontrolowania zasobów są ograniczone, ponieważ zasoby wytwarzane są na poziomie ponadjednost-kowym, a prawo do ich eksploatowania zależy od porządku strukturalne-go istniejącestrukturalne-go w danej całości społecznej. Zatem jak podkreślają Ostrom i Ahn [tamże: XXXIII], „kiedy ktoś pyta, czy jednostka może sprzedać swój kapitał społeczny, należy oddzielić poszczególne aspekty kapitału społecznego od aspektu relacji”. Częściowa alienacja jednostki związana, w pewnych sytuacjach społecznych, z brakiem prawa do kontroli zasobów, które są przez nią w pewnym zakresie wytwarzane, może prowadzić do wycofywania się z aktywnych form partycypacji społecznej i prowadzić do zjawisk apatii społecznej.
Następna kontrowersja dotyczy dobrze znanego dylematu „pasażera na gapę”. Jeśli kapitał społeczny traktowany jest jako wspólne dobro danej całości społecznej, a jego dystrybucja zakłada prawo członków grupy do takiego lub innego zakresu dysponowania nim, to staje się oczywiste, iż członkowie grupy o niskich postawach społecznych nie zawsze będą skłonni
116
do współdziałania w celu produkcji owego dobra. Mogą zatem zmierzać do osiągania pewnych, chociażby minimalnych korzyści, przy równo-czesnym nieponoszeniu kosztów związanych z procesem wytwarzania kapitału i współpracy. Jak w takiej sytuacji można ograniczać znaczenie zjawiska „pasażera na gapę”? Pierwszym ze sposobów jest rozwijanie postaw identyfikacji z daną całością społeczną. Mogą się one przyczy-niać do podtrzymywania współpracy poprzez formę dystrybutywną lub kolektywną. Pierwsza z nich oznacza współdziałanie ze względu na re-spektowanie zasad obowiązujących w danej zbiorowości, natomiast druga oznacza podejmowanie współpracy ze względu na przymioty osobowe członków zbiorowości [Ossowski 1967]. Innym sposobem unikania pro-blemu „pasażera na gapę” jest sankcjonowanie zachowań odmawiających współpracy poprzez karanie tych, którzy próbują działać na własną rękę poza ustalonymi porządkiem instytucjonalnym, albo też wprowadzanie specjalnych dodatkowych nagród dla tych, którzy uczestniczą w procesie wytwarzania wspólnego dobra [Hechter 1987]. Kolejnym sposobem pod-jęcia i podtrzymania współdziałania jest wyrobienie przekonania wśród uczestników, iż gratyfikacje nie są jednorazowe, ale stanowią pewien wzór współpracy przewidziany na dłuższą perspektywę czasową, w której możliwe jest wielokrotne osiągnięcie nagrody. Zatem organizacja akcji jednorazowych skłania do mniej licznego uczestnictwa aniżeli w akcjach powtarzalnych [Axelrod 2006].
Istotna jest również krytyka, w ramach której zwraca się uwagę na dużą niespójność stanowisk badaczy zwłaszcza w kwestii sposobu mierzenia i wyjaśniania zjawisk kapitału społecznego. Wysoce różnorodna jest przede wszystkim zawartość komponentów kapitału w różnych jego teoretycznych ujęciach. W tej kwestii znajdujemy stanowiska, które z jednej strony ograni-czają kapitał społeczny wyłącznie do atrybutów sieci społecznych albo do sfery normatywnej. Z drugiej zaś znajdujemy ujęcia bardzo szerokie, które w sensie zakresu pojęciowego w zasadzie utożsamiają zjawisko kapitału społecznego ze zjawiskiem więzi społecznych czy spójności grupowej.
W niewielu propozycjach teoretycznych podejmuje się również próbę wyjaśnienia różnic pomiędzy zjawiskiem integracji a kapitałem społecz-nym. Z pewnością uniemożliwia to adekwatne porównywanie uzyskanych rezultatów badawczych. Tak jest w przypadku debaty nad załamywa-niem się kapitału społecznego w różnych krajach. Jedni autorzy, mówiąc o kryzysie, wskazują na pogarszający się spadek zaufania, inni natomiast wskazują, że takiego spadku nie ma, ponieważ społeczeństwo co prawda niezbyt ufa politykom, ale za to często czyni politykę przedmiotem debaty publicznej lub międzygrupowej. Zatem różni autorzy wybierają z niego te elementy, które wydają im się najbardziej trafne, lub też te, które znajdują
117 się w zasięgu ich możliwości badawczych. Jeśli struktura grupy, kapitał fizyczny i rzeczowy oraz elementy więzi można traktować jako zasoby, to powstaje pytanie, co zasobem nie jest i może być adekwatnie traktowane jako zmienna niezależna. Prowadzi to często do wyjaśnień tautologicznych.
Należy dążyć zatem do precyzji pojęć, jak i stosowania adekwatnych na-rzędzi analizy na poziomie empirycznym. W warstwie empirycznej zbyt często kapitał społeczny ogranicza się wyłącznie do wskaźników zaufania.
W przypadku publikowanego w Internecie Indeksu Kapitału Społecznego uwzględnione są przykładowo zmienne, które mają niewiele wspólnego z koncepcjami teoretycznymi. Istnieje zatem potrzeba większego uspój-nienia warstwy teoretyczno-koncepcyjnej z warstwą empiryczną badań nad kapitałem społecznym.
Literatura
Ambroziak E., Starosta P., Sztaudynger J.J. [2016], Zaufanie, skłonność do pomocy i uczciwość a wzrost gospodarczy w Europie, „Ekonomista”, nr 5, s. 647–673.
Axelrod R. [2006], The Evolution of Cooperation, Revised Edition, New York: Basic Books.
Bourdieu P. [1977], Cultural Reproduction and Social Reproduction, [w:] J. Karabel, A.H. Hasley (eds.), Power and Ideology in Education, New York: Oxford Uni-versity Press, s. 487–511.
Bourdieu P. [1986], The Forms of Capital, [w:] A.H. Halsey, H. Lauder, P. Brown, A.S. Wells (eds.), Education: Culture, Economy, Society, Oxford: Oxford Uni-versity Press, s. 241–258.
Burt R.S. [2008], Structural Holes versus Network Closure as Social Capital, [w:] N. Lin, K. Cook, R.S. Burt (eds.), Social Capital Theory and Research, New Brunswick:
Aldine Transaction, A Division of Transaction Publishers.
Cohen D., Prusak L. [2001], In Good Company. How Social Capital Makes Organiza-tions Work, Boston, Ma.: Harvard Business School Press.
Coleman J.S. [1988], Social Capital in the Creation of Human Capital, „American Journal of Sociology”, Vol. 94.
Coleman J.S. [1994], Foundations of Social Theory, Cambridge, MA: Harvard Uni-versity Press.
Esser H. [2008], The Two Meanings of Social Capital, [w:] D. Castiglione, J. van Deth, G. Wolleb (eds.), The Handbook of Social Capital, Oxford: Oxford University Press, s. 22–50.
Etzioni A. [2004], The Common Good, Cambridge: Polity.
Field J. [2003], Social Capital, London: Routledge.
Fukuyama F. [1997], Zaufanie. Kapitał społeczny jako droga do dobrobytu, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
118
Granovetter M.S. [1973], The Strength of Weak Ties, „American Journal of Sociology”, Vol. 78, s. 1360–1380.
Halpern D. [2005], Social Capital, Cambridge: Polity.
Hanifan L.J. [2010], Social Capital – Its Development and Use, [w:] E. Ostrom, T.K. Ahn (eds.), Foundations of Social Capital, Chaltenham: An Elgar Research Collection.
Hechter M. [1987], Principles of Group Solidarity, Berkeley: University of California Press.
Horne C. [2001], Sociological Perspectives on the Emergence of Social Norms, [w:] M. Hechter, K.D. Opp (eds.), Social Norms, New York: Russell Sage Foundation, s. 3–34.
Jacobs J. [2015], Śmierć i życie wielkich miast Ameryki, Warszawa: Centrum Architektury.
Knack S. [2002], Social Capital, Growth, and Poverty: a Survey of Cross Country Evi-dence, [w:] C. Grootaert, T. van Bastelaer (eds.), The Role of Social Capital in De-velopment. An Empirical Assessment, Cambridge: Cambridge University Press, s. 42–84.
Knack S., Keefer P. [1997], Does Social Capital Have an Economic Payoff? A Cross-country Investigation, „Quarterly Journal of Economics”, Vol. 112, s. 1251–1288.
Krishna A., Uphoff N. [2002], Mapping and Measuring Social Capital through Assess-ment of Collective Action to Conserve and Develop Wartersheds in Rajasthan, India, [w:] C. Grootaert, T. van Bastelaer, The Role of Social Capital in Development.
An Empirical Assessment, Cambridge: Cambridge University Press, s. 85–124.
Lin N. [2001], Social Capital: A Theory of Social Structure and Action, Cambridge:
Cambridge University Press.
Loury G. [1977], A Dynamic Theory of Racial Income Differences, [w:] P.A. Wallace, A. Le Mund, Women, Minorities, and Employment Discrimination, Lexington, MA: Lexingtons Books, s. 153–186.
Mayer N. [2003], Democracy in France. Do Associations Matter?, [w:] M. Hooghe, D. Stolle (eds.), Generating Social Capital. Civil Society and Institutions in Com-parative Perspective, New York: Palgrave Macmillan, s. 43–66.
Offe K., Fuchs S. [2002], A Decline of Social Capital, [w:] R.D. Putnam (ed.), Democ-racies in Flux: The Evolution of Social Capital in Contemporary Society, Oxford:
Oxford University Press, s. 189–244.
Olson M. [1965], The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups, Cambridge: Harvard University Press.
Ossowski S. [1967], Dzieła, t. 4: O nauce, Warszawa: PWN.
Ostrom E., Ahn T.K. (eds.), Foundations of Social Capital, Chaltenham: An Elgar Research Collection.
Paxton P. [1999], Is Social Capital Declining in the United States? A Multiple Indicator Assessment, „American Journal of Sociology”, Vol. 105, s. 88–127.
Pichler F., Wallace C.D. [2009], Social Capital and Social Class in Europe. The Role of Social Networks in Social Stratification, „European Sociological Review”, Vol. 25, Iss. 3, s. 319–332.
119 Portes A. [1998], Social Capital its Origins and Application in Contemporary Sociology,
„Annual Review of Sociology”, Vol. 24, s. 1–24.
Portes A., Sensenbrenner J. [1993], Embeddedness and Immigration: Notes on the Social Determinants of Economic Action, „American Journal of Sociology”, Vol. 98, s. 1320–1350.
Putnam R.D. [2008], Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjo-nalne.
Putnam R.D., Goss K.A. [2002], Introduction, [w:] R.D. Putnam (ed.), Democracies in Flux: The Evolution of Social Capital in Contemporary Society, Oxford: Oxford University Press, s. 3–19.
Putnam R.D., Leonardi R., Nanetti R. [1995], Demokracja w działaniu. Tradycje oby-watelskie we współczesnych Włoszech, Kraków: Znak.
Rotengruber P. [2003], Integracja społecznie słabszych a interes władzy, „Annales.
Etyka w życiu gospodarczym”, t. 6, s. 44–50.
Son J., Lin N. [2008], Social Capital and Civic Action: A Network-based Approach,
„Social Science Research”, Vol. 37, Iss. 1, s. 330–349.
Stolle D. [2003], The Sources of Social Capital, [w:] M. Hooghe, D. Stolle (eds.), Gen-erating Social Capital. Civil Society and Institutions in Comparative Perspective, New York: Palgrave Macmillan, s. 19–42.
Svendsen G.T., Svendsen G.L.H. [2009], The Troika of Sociology, Political Science and Economics, [w:] G.T. Svendsen, G.L.H. Svendsen (eds.), Handbook of Social Capital. The troika of Sociology, Political Science and Economics, Chaltenham: Ed-ward Elgar, s. 1–13.
Sztaudynger J.J. [2003], Determinanty kapitału społecznego w ekonometrycznych mo-delach wzrostu, „Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym”, t. 6.
Sztompka P. [2007], Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków: Wydawnictwo ZNAK.
Sztompka P. [2016], Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Kraków:
Wydawnictwo ZNAK.
Trutkowski C., Mandes S. [2005], Kapitał społeczny w małych miastach, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Warren M.F. [2008], The Nature and Logic of Bad Social Capital, [w:] D. Castiglione, J. van Deth, G. Wolleb (eds.), The Handbook of Social Capital, Oxford: Oxford University Press.
Wnuk-Lipiński E. [1996], Demokratyczna rekonstrukcja, Warszawa: PWN.
Wollebek D., Selle P. [2003], The Importance of Passive Membership for Social Capital Formation, [w:] M. Hooghe, D. Stolle (eds.), Generating Social Capital. Civil Soci-ety and Institutions in Comparative Perspective, New York: Palgrave Macmillan.
Woolcock M. [1998], Social Capital and Economic Development: Toward a Theoretical Synthesis and Policy Framework, „Theory and Society”, Vol. 27, Iss. 2, s. 151–208.
Woolcock M. [2003], Social Capital, [w:] Encyclopedia of Community, London: Sage.
The World Bank [1999], What Is Social Capital?, PovertyNet, http://www.
worldbank.org/poverty/scapital/whatsc.htm (dostęp: 09.05.2021).
120
Social capital in context of cooperation Summary
The aim of the article is to present the basic concepts of social capital in mutual cooperation context. The analytically distinguished main components of this concept are presented;
social networks, trust and norms. Further in the text, attention is focused on discussing two types of functions that social capital performs; generative and associative functions. The conclusion presents the main controversies related to various concepts of social capital as well as the application of this concept in the practice of empirical research. We are mainly concerned with dilemmas related to the processes of social alienation, controversies around investment and consumption awareness, the issue of normative neutrality and the role of social capital in development processes as well. The basic source for the presented text is the literature included in articles and books on social capital.
Keywords: social capital, trust, social networks, norms, generative function, associative function, cooperation