Autor pierwszych obszerniejszych informacji o śląskiej florze
Charles de 1’Ecluse zwany Carolusem Clusiusem urodził się 19 lutego 1526 roku w Arras. Pochodził z zamożnego nider
landzkiego rodu panów na Watenes. Posłuszny życzeniom ojca, studiował początkow o praw o w Low anium oraz filozofię w W ittenberdze, gdzie poznał reform atora religijnego Philippa Melanchtona. Kolejno przebywał następnie we Frankfurcie, Strasburgu i Lyonie, a w końcu w roku 1550 trafił do M ontpel
lier, gdzie tak wielkie wrażenie wywarły na nim wykłady w y
bitnego lekarza i przyrodnika, Wilhelma Rondeleta, że roz
począł studia medyczne, zajmując się przy tym szczególnie botaniką.
Jako licencjat nauk medycznych powrócił w roku 1553 do domu, gdzie żył przez 10 lat u boku ojca. Miłość do roślin
połączyła go w tym czasie przyjaźnią z dwoma innymi wybitnymi botanikam i niderlandzkimi:
Dodoneusem, tj. Rembertem Dodoensem, oraz Lobeliusem, tj. M atthiasem de 1’Obelem. W roku 1563 przeniósł się do Augsburga, gdzie został przychylnie przyjęty przez patrycjuszowską rodzi
nę Fuggerów. W latach 1564-65 w towarzystwie Johanna i M arkusa Fuggerów odbył podróż po Hiszpanii i Portugalii, podczas której dokładnie zbadał florę Półwyspu Iberyjskiego, odkrywając przy tym wiele now ych gatunków roślin. Podczas tej podróży dała mu się poważnie we znaki znalazł się w dość trudnej sytuacji materialnej, zaopiekował się ojcem i nie opuścił go aż do jego śmierci w roku 1573.
Wówczas to wrocławski lekarz Crato von Krafftheim zwrócił na niego uwagę cesarza M aksymiliana II, dzięki czemu ów kochający wiedzę i sztukę m onarcha sprowadził Clusiusa w roku 1573 do Wiednia jako swego nadwornego lekarza oraz inspektora ogrodów cesarskich.
Po jego śmierci Clusius był również nadwornym lekarzem cesarza Rudolfa II. M enażeria tego władcy pozw oliła Clusiusowi na obserwowanie wielu rzadkich, opisanych później w „Księgach egzotyków ”, zwierząt takich, ja k kazuar, papugi, dronty i pingwiny. Pełniąc zaszczytną funkcję lekarza nadwornego mógł Clusius bez przeszkód podróżować i prowadzić badania w prawie całym obszarze Europy Środkowej, dzięki czemu zwiedził Austrię, Węgry, Rum unię i obszary sąsiadujące z tymi krajami, a wśród nich również Śląsk.
W wydanym w roku 1583 dziele, poza opisami szeregu znalezionych na Śląsku roślin i ich rysunkami, znalazły się również wzmianki o najstarszych śląskich florystach. Pierwszym z nich był Achilles Cromerus Nissensis, tajny radca ówczesnego biskupa wrocławskiego, który odwiedzał „góry morawsko-śląskie” i dostarczył Clusiusowi m.in. okazy bagna (Ledum
silesia-cum Clus., Ledum palustre L.), goryczki (Gentiana m ajor pallida punctis distincta Clus., Gen- tiana punctata L.) i ostróżeczki (jLycoctonum flore Delpliinii coeruleo Clus., D elphinium inter
medium L.), drugim - śląski lekarz Friedericius Sebicius, który przysłał mu okaz m odrzewnicy zwyczajnej (Cistus silesiacus Clus., Androm eda polifolia L.).
W okresie swego pobytu w Wiedniu Clusius nawiązał kontakty z uczonym i prawie całej Eu
ropy i dw ukrotnie odwiedził Anglię. W ielokrotnie bywał też w Alpach, gdzie, zbierając rośliny w trudno dostępnych miejscach, złamał lewą nogę. W samym W iedniu przyjacielskie stosunki utrzym ywał zw łaszcza z Sambucusem, Paulem Fabriziusem i Johannem Aichholzem, w którego ogrodzie sadził przyw ożone z podróży rośliny. Chociaż w uznaniu zasług został nobilitowany, systematyka w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, ja k i uporządkowana term inologia botanicz
na, jego precyzyjnym opisom roślin towarzyszyło zawsze wyliczenie najważniejszych ich cech oraz doskonałe rysunki, dzięki czemu dziś nie ma zwykle wątpliwości, o jaki gatunek mu chodziło. R ozróżniał ponadto dość trafnie spokrewnione ze sobą gatunki i zestawiał je w grupy zbliżone do dzisiejszych rodzin. Znacznie później doceniono również fakt, że był pionierem uprawy ziemniaków w Europie. Jego talenty nie kończyły się na botanice i zoologii, gdyż w dzie
jach nauki zapisał się również jako historyk, geograf, kartograf, mineralog, num izm atyk oraz władający ośm iom a językam i tłumacz literatury pięknej i naukowej. Zm arł 4 kw ietnia 1609 roku w Lejdzie. Jego nazwisko upam iętniają m.in. łacińskie nazwy jednego z gatunków omiegu - Doronicum clusii i goryczki - Gentiana clusii.
Ważniejsze prace:
1567 - Antidotarium Florentinum. Antwerpiae.
1576 - Rariorum aliquot stirpium per Hispanias observatarum historia. Antwerpiae.
1583 - Rariorum aliquot stirpium per Pannoniam, Austriam et vicinas quasdam Provincias ob
servatarum historia. Antwerpiae.
1601 - Rariorum plantarum historia. Antwerpiae.
1605 - Exoticorum libri X. Antwerpiae.
Ź ródła:
1733. Zedlers U niv ersal-L ex ik o n 6. H alle und Leipzig. S. 481.
G oeppert H. R. 1832. Ü ber ältere schlesische Pflanzenkunde. Schl. Prov. Blätt. 96. S. 103-104.
R eichardt H. W 1876. A lig. D eutsche Biogr. 4. S. 349-351.
Schube T. 1890. Z u r G eschichte d er schlesischen F loren-E rforschung bis zum B eginn des siebzehnten Jahrhunderts. Jber.
Schl. G es. Vaterl. K ultur 68. S. 2-3.
Cohn Ferdinand
(i8 2 8 -i8 9 8 )„Ojciec bakteriologii”
Urodził się 24 stycznia 1828 roku we Wrocławiu w rodzinie kupieckiej. Jego dziadek był jeszcze typowym, silnie zwią
zanym z religią i tradycją Żydem z wrocławskiego getta, ojciec jednak, Izaak Cohn, który dorobił się majątku handlując olejem, porzucił zarówno getto, ja k i tradycyjny żydowski styl życia.
Słaby pod w zględem fizycznym, jednak nad wiek rozwinięty um ysłowo Ferdinand uczęszczał do szkół chrześcijańskich i m i
mo sympatii dla getta, w którym mieszkali jego dziadkowie,
mu naukę, w w ieku 16 lat rozpoczął studia na Uniwersytecie W rocławskim. Był uczniem ->prof.
Goepperta i ju ż jako student zdał sobie sprawę z konieczności rozwijania botaniki poprzez bada
nia mikroskopowe. Ponieważ regulaminy niektórych fakultetów Uniwersytetu Wrocławskiego wykluczały jeszcze wówczas dopuszczanie Żydów do egzaminu doktorskiego, zmuszony byl do wyjazdu do Berlina, gdzie w roku 1847, w wieku 19 lat, uzyskał na podstawie pracy „Symbola ad seminis physiologiam ” stopień doktora. Poznał tu wielu tak wybitnych przyrodników, jak Christian Gottfried Ehrenberg, Johannes M üller oraz Carl Sigismund Kunth, któremu tak bardzo spodobał się zapał młodego uczonego, że nowemu rodzajowi z rodziny Dracenae nadał nazwę Cohnia.
W roku 1848 Cohn zaangażował się z entuzjazm em w w ydarzenia W iosny Ludów, wkrótce jednak, rozczarowany przebiegiem rewolucji, wrócił do Wrocławia, gdzie w roku 1850 habi
litował się i jako docent prywatny rozpoczął pracę u boku Goepperta. Z powodu braku od
powiednich pom ieszczeń badania mikroskopowe i zajęcia ze studentami prowadził w swoim m ieszkaniu. W roku 1859, jako pierw szy w Prusach uczony w yznania m ojżeszowego, m ianowany został profesorem nadzwyczajnym. Uporczywe dopominanie się o odpowiednie pom ieszczenia dla Instytutu Fizjologii Roślin uwieńczone zostały sukcesem w roku 1866, kiedy to otrzym ał otw artą galerię za wewnętrznym dziedzińcem starego gmachu uniwersyteckiego wraz z przyległym i do niej dwoma nieoświetlonymi pomieszczeniami. W pomieszczeniach tych, które początkowo nie miały ogrzewania, gazu, wody, a nawet okien, Cohn w krótkim czasie stworzył jedną z najlepszych placówek naukowych we Wrocławiu, dysponującą bogatym i zbio
rami i świetnie w yposażoną w różne instrumenty, zwłaszcza mikroskopy. Wyszło z niej wielu tak wybitnych botaników, jak Leopold Just, -»Joseph Schroeter, Eduard Eidam, Oskar Kirchner, Hugo Conwentz, Ferdinand Pax, Frank Schwarz i Felix Rosen. Placówka ta w ydawała własne czasopism o noszące tytuł „Beiträge zur Biologie der Pflanzen” .
Ponieważ ministerstwo kultury nie chciało zagwarantować pokrywania bieżących wydatków instytutu, Cohn wystarał się o fundusze w m inisterstwie rolnictwa, w zamian za bezpłatne bada
nia botaniczne związane z rolnictwem. Najpierw sam, następnie zaś z pom ocą wybitnego znaw
cy grzybów, Josepha Schrötera, opracował zagadnienia chorób roślin uprawnych w ywoływ anych
przez grzyby. Założył też stację badawczą nasion, która usamodzielniła się później pod kierun
kiem Eduarda Eidam a i odegrała pow ażną rolę w rozwoju śląskiego rolnictwa.
Początkowo zajmował się budową kom órek roślinnych oraz zwierzęcych i, mając zaledwie 22 lata, zapisał się w historii nauki stwierdzeniem o identyczności, względnie analogii, roślinnej protoplazmy i zwierzęcej sarcody. N astępnie zajął się budow ą glonów i grzybów oraz fizjologią roślin. Jego osiągnięcia w dziedzinie fizjologii roślin, zwłaszcza zaś prace nad funkcjami pę
cherzyków chwytnych u aldrowandy i pływacza, wysoko oceniał Karol Darwin, którego Cohn poznał osobiście w roku 1876. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wiele podróżował, przebywając m.in. w Anglii, Wiedniu, Petersburgu, M oskwie, W łoszech i na Helgolandzie. Od roku 1868 zaczął prowadzić badania bakterii, wprowadzając tzw. rozdzielczą ich hodow lę z zas
tosowaniem pożyw ek o różnym składzie. Opisał liczne, nie znane wcześniej formy bakterii, utworzył dla nich prowizoryczną systematykę i wysunął tezę, że należy zaliczyć je do roślin. Już wtedy nazywano go „ojcem bakteriologii”, a jego prace skłoniły Roberta Kocha, wówczas lekarza powiatowego w Wolsztynie koło Poznania, do nawiązania z nim współpracy. Nie tylko przyjeżdżał on do Cohna na konsultacje i przeprow adzał niektóre ze swych doświadczeń w jego laboratorium, ale też prace na tem at swych doniosłych odkryć publikował w czasopiśmie wrocławskiego instytutu.
Dla poznania śląskiej flory duże znaczenie m iała redagowana przez Cohna i Schroetera wielotom owa m onografia roślin zarodnikowych Śląska „Kryptogamenflora von Schlesien” , której większa część ukazała się jeszcze za jego życia. Od roku 1870 Wydział Filozoficzny U ni
wersytetu W rocławskiego podjął starania o utworzenie dla Cohna profesury zwyczajnej, którą otrzym ał w roku 1884, równocześnie z A. Englerem, który objął Katedrę Botaniki i kierow ni
ctwo Ogrodu Botanicznego. Obaj doprowadzili do budowy gmachu przy dzisiejszej ul. Kanonii, w którym w roku 1888 um ieszczono Instytut Fizjologii Roślin i zbiory botaniczne Uniwersytetu Wrocławskiego. Cohna mianowano wówczas dyrektorem M uzeum Botanicznego.
Pod koniec życia zajm ował się on w dużym stopniu działalnością literacką, pisząc prace z his
torii botaniki oraz pogranicza botaniki i historii sztuki. W ygłaszał też popularne pogadanki na temat roślin, z których zrodziła się jego najbardziej znana praca, „Die Pflanze” , w której pojawiły się m.in. takie tematy, ja k „Goethe jako przyrodnik” , „Rośliny ow adożem e” , „O bakteriach” czy
„Rousseau jako botanik” . Zm ierzch życia przyniósł mu pow szechne uznanie i szacunek. Za za
sługi w pracy naukowej i dydaktycznej otrzymał order Czerwonego Orła IV Kl., Wydział M e
dyczny Uniwersytetu w Tybindze nadał mu godność doktora honoris causa, zaś w 70 rocznicę urodzin władze miejskie W rocławia nadały mu honorowe obywatelstwo rodzinnego miasta. Od roku 1849 Cohn, z przydom kiem „M eyen II”, był członkiem Leopoldyńsko-Karolińskiej Akademii Przyrodników (M atrikel No. 1595), a ponadto był członkiem Königliche Akademie der W issenschaften w Berlinie, Reale Academia dei Lincei w Rzymie, Institut de France i Socie- te de Biologie w Paryżu oraz Royal Society w Londynie. Od roku 1849 był aktywnym członkiem Śląskiego Towarzystwa Kultury Ojczystej, w latach 1856-97 pełniąc w nim funkcję sekretarza Sekcji Botanicznej, a w latach 1858-64 - obowiązki kustosza Zielnika Śląskiego.
Od roku 1867 roku żył w szczęśliwym, chociaż bezdzietnym związku z Pauliną Reichenbach.
Do końca oddany pracy naukowej zm arł w swej pracowni 25 czerwca 1898 roku. Pochow any został na cmentarzu żydowskim we Wrocławiu. W roku 1908 władze miejskie W rocławia wys
tawiły mu przedstawiający ogrodnika szczepiącego drzewko pom nik przy wejściu do Parku Południowego, dla którego Cohn dokonał doboru roślin. Jego nazwisko zniknęło jednak zarówno z pomnika, ja k i z tablicy honorowych obywateli W rocławia w roku 1933 za spraw ą nazistów.
Wybrane prace:
1849 - Übersicht über die Algen Schlesiens. Übers. Arb. Schl. Ges. vaterl. Kultur [mit H. R.
Goeppert],
1850 - Nachträge zur Naturgeschichte des Protococcus pluvialis Kützing. Nova Acta Acad. Nat.
Cur. 22.
1850 - De cuticula. Linnaea.
1850 - Ü ber die M orphologie von Aldrovanda vesiculosa. Flora 33.
1851 - Beiträge zur Entwicklungsgeschichte der Infusorien. Vierteljahresschrift fü r wiss. Zoolo
gie 3.
1852 - Eine neue Gattung aus der Familie der Volvocineen. Ibid. 4.
1852 - Die Entwicklungsgeschichte des Pilolobus crystallinus. Nova Acta Acad. Nat. Cur. 23.
1853 - Beiträge zur Entwicklungsgeschichte mikroskopischer Algen und Pilze. Ibid. 24.
1855 - Em pusa muscae und die Krankheit der Stubenfliegen. Ibid. 25.
1856 - Beobachtungen über den Bau und die Fortpflanzung von Volvox globator. Jber. Schl.
Ges. va terl Kultur 32.
1857 - Über Stephanosphaera pluvialis. Nov. Acta Acad. Nat. Cur. 26 [mit M. Wichura], 1857 - Ü ber interessante m ikroskopische Organismen, von denen neue Fundorte in Schlesien
beobachtet wurden. Jber. Schl. Ges. vaterl. Kultur 34.
1858 - M ikroskopische Organismen in Bergwerken. Ibid. 35.
1859 - Ü ber einige neue Algen {Schlesiens. Ibid. 36.
1861 - Über den Ursprung der schlesischen Flora. Ibid. 38.
1861 - Contractile Gewebe im Pflanzenreich. Jber. Akad. Naturwiss. Ver. zu Breslau.
1863 - Beobachtungen über die contractilen Staubfäden der Disteln. Vierteljahresschrift fü r wiss. Zoologie 12.
1865 - Zwei neue Beggiatoen. Hedwigia 4.
1866 - N eue Infusorien im See-Aquarium. Vierteljahresschrift fü r wiss. Zoologie 16.
1867 - Beiträge zur Physiologie der Phycochromaceen und Florideen. Archiv fü r mikroskopi
sche Anatom ie 3.
1870 - Ü ber parasitischen Algen. Beitr. Biol. Pflanz. 1,2.
1870 - U ntersuchungen über Bacterien. Ibid. I, 2, 1,3.
1872 - Ein neues natürliches System der Thallophyta. Hedwigia 11.
1875 - Entwicklungsgeschichte der Gattung Volvox. Festschrift zum 50 Doktor-Jubiläum von Goeppert. Breslau.
1877 - U ntersuchungen über Bacterien. Beitr. Biol. Pflanz. II.
1877 - Kryptogamen-Flora von Schlesien I. Breslau.
1878 - Kryptogamen-Flora von Schlesien II, 1. Breslau.
1879 - K ryptogam en-Flora von Schlesien II, 2. Breslau.
1881 - Bem erkungen über die pflanzengeographische Begrenzung von Schlesien. Jber. Schl.
Ges. vaterl. Kultur 58.
1882 - Die Pflanze. Vorträge aus dem Gebiete der Botanik. Breslau.
1883 - Blutrote Algen und Pilze. Jber. Schl. Ges. vaterl. K ultur 60.
1884 - P rähistorische P flanzenfunde in Schlesien. C orrespondenz-Blätter der D eutsche G esellschaft fü r Anthropologie.
1888 - Das Botanische M useum der U niversität Breslau. Breslau [mit A. Engler], 1890 - Kryptogamen-Flora von Schlesien III, 1. Breslau.
1898 - Die Pflanze in der bildeten Kunst. Breslau.
Źródła:
G eison G. L. 1971. D ictionary o f scientific biography 3. N ew York. S. 336-341.
L im pricht C. G. 1898. Jber. Schl. G es. vaterl. K u ltur 76. Nekr. S. 1-7.
M ularczyk M. 1998. H isto ria O grodu Bot. Uniw. W rocl. S. 165-170.
Pater M . 1997. H isto ria U n iw ersytetu W rocław skiego do roku 1918. W roclaw. S. 202-203.
R osen F. 1922. S chlesische L eb en sb ild er 1. B reslau. S. 167-173.
W iktor J. 1997. M uz. Przyr. Uniw. W rocl. S. 33, 36, 70, 71.
W unschm ann E. 1903. A llg. D eutsche B iogr. 47. S. 503-505.
Portret ze zb iorów A rchiw um U niw ersytetu W rocław skiego.