Cribra orbitalia

Cribra orbitalia jest najczęściej spotykaną (i opisywaną w literaturze antropologicznej) formą porotycznej zmiany przerostowej kości czaszki. W licznych publikacjach pojawiających się do połowy lat 90-tych ubiegłego stulecia cribra orbitalia funkcjonowała praktycznie wyłącznie jako wyznacznik chronicznych stanów anemii niedoboru żelaza powodowanych przede wszystkim niedostatkiem tego pierwiastka w diecie (głównie w wyniku niewystarczającego spożycia produktów pochodzenia zwierzęcego), jego złym wchłanianiem (np. w konsekwencji dużej zawartości fitynianów w zdomino-wanym przez jeden rodzaj uprawianej rośliny pokarmie społeczeństw rolniczych) lub utratą krwi wywołaną rozpowszechnieniem chorób pasożyt-niczych. Jako drugą główną przyczynę zmian przerostowych kości czaszki wskazywano anemie uwarunkowane genetycznie (anemie hemolityczne typu talasemia bądź anemia sierpowata) (np. Hengen 1971; Carlson i wsp. 1974; El-Najjar i wsp. 1976; Stuart-Macadam 1989, 1998; Mittler i Van Gerven 1994; Larsen 1997). Ponieważ duże natężenie anemii o podłożu genetycznym jest ograniczone tylko do niektórych regionów świata, zmiany przerostowe kości czaszki, zwłaszcza w formie cribra orbitalia, stały się jednym z podstawowych elementów opisu stanu biologicznego populacji archeologicznych w zakresie działania wyżej wymienionych czynników sprawczych anemii niedoborowej żelaza. Co więcej, uwarunkowania tego schorzenia oraz charakterystyczny model zmienności w czasie od paleolitu do XIX wieku spowodowały, że cribra orbitalia stała się niemal wyznacznikiem populacji wczesnorolniczych w bada-niach bioarcheologicznych (wyjątkiem, ale tylko częściowo, była ludność mezolityczna eksploatująca zasoby wodne w zachodniej części basenu Morza Bałtyckiego oraz w dolinie Dunaju; wysoka częstość cribra orbitalia była jednak w ich przypadku związana w dużym stopniu z przyjęciem typowych elementów życia grup rolniczych – stałego osadnictwa oraz dużego zagęszczenia populacji).

Od połowy lat 90-tych ubiegłego wieku pojawiają się prace podważające powszechnie dotąd przyjmowany prosty wiązek między niedoborem żelaza a rozwojem cribra orbitalia. Jak wykazały badania pochówków neolitycznych i wczesnobrązowych z Wyżyny Małopolskiej przeprowadzone przez Gleń-Haduch i wsp. (1997) i Szostka (2006), obecność cribra orbitalia wiąże się nie z obniżonym poziomem Fe w tkankach szkieletu, ale większą jego wariancją. Stwierdzone różnice dotyczyły ponadto koncentracji Pb (wyższa zawartość u osobników z cribra orbitalia) oraz proporcji Pb/Cu i Cu/Fe, co wskazuje na ogólne zaburzenia homeostazy i gospodarki pierwiastkowej organizmu osobników ze zmianami przerostowymi kości oczodołu (Szostek 2006). Z kolei Walker i wsp. (2009) odwołując się do współczesnych danych klinicznych stwierdzili, że niedobór żelaza nie może prowadzić do rozwoju zmian

prze-rostowych kości czaszki, natomiast najbardziej prawdopodobną ich przyczyną jest zwiększona produkcja erytrocytów w stanach anemii hemolitycznej bądź megaloblastycznej.

W badanej serii szkieletów GB-K zaobserwowano tylko zmiany przerostowe w obrębie oczodołów, natomiast nie zanotowano kwalifikującej się jako stan chorobowy porozy powierzchni zewnętrznej kości sklepienia czaszki. Obecność cribra orbitalia notowano w obu oczodołach, określając stopień ich wykształ-cenia za pomocą najczęściej stosowanej skali Hengena (1971), uwzględniającej przede wszystkim wielkość i liczbę otworów w blaszce zewnętrznej sklepienia oczodołu oraz powstanie wyrośli kostnych. Przy obliczaniu częstości cribra orbitalia pominięto stopień I, który według Bergmana (1986) opisuje stan mieszczący się w granicach normalnej zmienności morfologii kości oczodołu. W rzadkich przypadkach różnic w zaawansowaniu cribra orbitalia w lewym i prawym oczodole, osobnikowi przypisywano stopień ze strony, gdzie zmiana była wyrażona silniej. Dla części fragmentarycznie zachowanych czaszek możliwe było tylko stwierdzenie obecności cribra orbitalia, bez oceny jej stopnia. W analizie pominięto kwestię czy zmiana ma charakter aktywny bądź wyleczony (ten aspekt wykształcenia cribra orbitalia związany jest zresztą ściśle z wiekiem osobnika, co wynika z samego mechanizmu powstawania tej zmiany).

Czaszki z poszczególnych stanowisk GB-K różnią się częstością i stopniem wykształcenia cribra orbitalia, jednak różnice te nie są statystycznie istotne. W Osłonkach zmiana ta występowała częściej (32,2% osobników) niż w Brześciu (25,0%) i pozostałych stanowiskach (łącznie 23,8%). Ponadto w przypadku Brześcia zanotowano cribra orbitalia wykształcone tylko w stopniu II i III (pomijając oczywiście wyłączony z obliczeń stopień I), natomiast w Osłonkach zaobserwowano także zmiany stopnia IV i V (stanowiły one 1/3 wszystkich zmian wykształconych w stopniu II–V). Nie zanotowano w badanej populacji GB-K cribra orbitalia wyrażonych najsilniej, tj. w stopniu VI i VII wg skali Hengena. Zgodnie z oczekiwaniami częstość cribra orbitalia jest zależna od wieku osobnika: zmiana ta występuje zdecydowanie częściej u dzieci niż u osobników dorosłych, a różnica jest statystycznie istotna (p<0,05, test chi-kwadrat). Natomiast nie zanotowano żadnych różnic w częstości cribra orbitalia między mężczyznami i kobietami (tab. 51). Z kolei stopień wyrażenia zmian nie wykazuje związku ani z płcią, ani z wiekiem osobnika (tab. 52).

Na tle danych porównawczych z literatury dla innych serii neolitycznych (tab. 53) częstość cribra orbitalia w badanej GB-K należy określić jako przeciętną (odpowiada ona prawie dokładnie środkowi zakresu wyznaczonego przez największą i najmniejszą z cytowanych wartości). Najbardziej wiarygodne do porównania dzięki odpowiednio licznej serii są dane Krenz-Niedbałej (2000) dla KCSz. Częstość cribra orbitalia dla dorosłych mężczyzn i kobiet łącznie jest w obu tych kulturach praktycznie jednakowa (niska częstość schorzenia podana

149

Tab. 51. Częstość cribra orbitalia w zależności od płci i wieku osobnika dla wszystkich badanych stanowisk GB-K łącznie (N – liczba zbadanych osobników, n – liczba osobników ze zmianą) Wiek i płeć N n % Dzieci (0–15 lat) 19 12 63,2 Juvenis (15–20 lat) 8 3 37,5 Mężczyźni 50 10 20,0 Kobiety 39 8 20,5 Razem 116 33 28,4

Tab. 52. Częstość poszczególnych stopni wykształcenia cribra orbitalia wg skali Hengena w zależności od płci i wieku osobnika (wszystkie badane stanowiska GB-K łącznie)

Wiek i płeć ^{Stopnie wg skali Hengena}

I II III IV V Dzieci (0–15 lat) 30,8 38,5 23,1 7,7 0,0 Juvenis (15–20 lat) 20,0 20,0 20,0 20,0 20,0 Mężczyźni 25,0 25,0 25,0 0,0 25,0 Kobiety 23,1 46,2 15,4 15,4 0,0 Razem 25,0 35,0 20,0 12,5 7,5

Tab. 53. Częstość cribra orbitalia w GB-K na tle danych porównawczych z terenu Polski i Europy

Seria ^{Cribra orbitalia (w %)} Autor danych

M K Całość

GB-K _{20,0 20,5 28,4} dane własne

KPL (Wyż. Małopolska) _{– – 38,5} Gleń-Haduch 1995 KCSz (Wyż. Małopolska) _{– – 16,7} jw.

KCSz (Złota, Żerniki G.) _{23,1 17,4 20,4} Krenz-Niedbała 2000 Grecja (zbiorcza) _{– – 34,2} Papathanasiou 2011

przez autorkę dla całej grupy KCSz wynika z nieuwzględnienia osobników dziecięcych, nie jest więc porównywalna z wynikiem dla GB-K). W odróżnieniu od KCSz w populacji GB-K nie zanotowano natomiast różnic między płciami w występowaniu tej zmiany. Brak różnic w częstości cribra orbitalia między ludnością o głównie rolniczym charakterze gospodarki (GB-K) i przedstawi-cielami kultury najprawdopodobniej pasterskiej (KCSz) byłby raczej trudny do wytłumaczenia w oparciu o tradycyjne poglądy na temat etiologii zmian przerostowych: niedobór żelaza jako konsekwencja bardziej roślinnej diety oraz gorsze warunki higieny i większe prawdopodobieństwo zakażeń pasożytami przy osiadłym trybie życia powinny warunkować większe nasilenie tego typu stanów chorobowych w GB-K. Uzyskany wynik można więc uznać za argument przeciw wcześniejszym interpretacjom w prosty sposób wiążącym cribra orbitalia z anemią niedoboru żelaza.

Porównanie GB-K z seriami historycznymi wskazuje na gorszą kondycję zdro-wotną populacji neolitycznej w zakresie stanów chorobowych prowadzących do powstania zmian typu cribra orbitalia (tab. 54). Najbliższa jej pod względem częstości tego schorzenia jest późnośredniowieczna ludność wiejska ze stano-wiska SBK4, zwłaszcza w przypadku kobiet. Przedstawiciele GB-K różnią się zresztą nie tylko częstością zmian przerostowych, ale także stopniem ich wyra-żenia: przy jakimkolwiek podziale zakresu skali Hengena populacja neolityczna zawsze wykazuje przewagę częstości wyższych stopni cribra orbitalia w stosun-ku do serii historycznych (ryc. 50). Wszystkie grupy porównawcze charaktery-zuje ponadto większa częstość cribra orbitalia u kobiet w porównaniu z mężczyznami. Wskazany już wcześniej brak takich różnic w GB-K może dowodzić większego egalitaryzmu płci w społecznościach tej kultury.

Tab. 54. Częstość cribra orbitalia w GB-K i historycznych populacjach szkieletowych z regionu Brześcia Kujawskiego (stopnie II–VII wg skali Hengena)

Płeć i wiek ^{Częstość cribra orbitalia (w %)}

GB-K XI–XIII w. XIII–XVI w. XVI–XVIII w. XVII–XVIII w.

Mężczyźni 20,0 11,1 13,9 11,6 14,3

Kobiety 20,5 13,9 19,0 12,7 17,6

Dzieci (0–15 lat) 63,2 42,9 51,0 41,2 –

151

Ryc. 50. Częstość cribra orbitalia wykształconych słabo (stopień II wg skali Hengena) i silnie (stopień III lub wyższy) w badanej GB-K i seriach porównawczych z regionu Brześcia Kujawskiego