16 marca 2020 r. niemiecka gazeta Frank-furter Allgemeine Zeitung rozpoczęła nie-zwykle interesujący cykl felietonów Moje okno na świat (Mein Fenster zur Welt). Pi-sarze z różnych krajów opisują dosłownie i w przenośni „swój widok z okna”, snują prognozy i skojarzenia, analizują rozma-ite aspekty nowej, dziwnej sytuacji izola-cji społecznej, piszą o swoich doświadcze-niach, obawach, lekturach i obserwacjach.
pozwalając na jedną z ostatnich publicznych manife-stacji wolności.
Cyfrowa iluzja wspólnoty i sieci społecznych okazu-je się niewystarczająca, by poczuć się członkiem spo-łeczeństwa. Drastyczne ograniczenie prawa do zgro-madzeń i swobody poruszania się jest zwłaszcza dla społeczeństw Europy Zachodniej nowym, bolesnym doświadczeniem. Europejczycy, którzy nie zaznali za swego życia żadnej wojny między mocarstwami i byli przekonani o swoim bezpieczeństwie przed rozmaity-mi katastrofarozmaity-mi, których doświadczali ich przodkowie, muszą oto boleśnie rozstać się z tą iluzją, zaznacza Ja-vier Cercas. „Ten nieuzasadniony optymizm zachwiał się po raz pierwszy 11 września 2001 roku, gdy w No-wym Yorku objawił się radykalny islamizm, i stał się jeszcze bardziej kruchy w czasie równie nieoczekiwa-nego kryzysu finansowego w roku 2008. Ale nikt nie mógł przypuszczać, że nasz optymizm całkowicie po-grzebie plaga o biblijnych rozmiarach, która zatrzyma nas w naszych czterech ścianach na czas nieokreślo-ny” (FAZ, 29.03.2020). Hiszpański pisarz najbardziej obawia się, czy Unia Europejska przetrwa drugi tak duży kryzys ekonomiczny, dysponując głównie naro-dowymi środkami rozwiązywania ponadnarodowych zadań współczesności. I broni się przed nieuzasadnio-nym optymizmem, jakoby kryzys wydobywał z ludzi, to co najlepsze. „Każdemu, który chce słuchać, cytuję
nauka i ludzie
zdanie Georga Orwella »Gdzie są dobrzy ludzie, gdy dzieją się złe rzeczy?« Jest to oczywiście pytanie reto-ryczne. Orwell, który przeżył wojnę, wiedział przecież, że gdy dzieją się złe rzeczy, dobrzy ludzie z nieliczny-mi wyjątkaz nieliczny-mi chowają się lub z nieliczny-milczą, o ile saz nieliczny-mi nie robią złych rzeczy”.
Głos Olgi Tokarczuk (felieton Nadchodzą nowe cza-sy z 30 marca 2020 r.) dostępny jest w sieci w oryginal-nej wersji językowej. Wyciszenie, spowolnienie świata
i szalonego tempa życia noblistka odbiera jako powrót do dawnej normalności: „Dla mnie już od dłuższego czasu świata było za dużo. Za dużo, za szybko, za głoś-no”. Powolny rytm życia w przymusowej kwarantannie okazuje się być bliższy rytmowi natury i dojrzewania.
Przypomina dzieciństwo pełne „marnowania czasu”, będące w istocie czasem największych odkryć i najsil-niejszych doznań. „Moja introwersja, długo zduszana i maltretowana dyktatem nadaktywnych ekstrawerty-ków, otrzepała się i wyszła z szafy” (FAZ, 1.04.2020).
Ze swego okna Olga Tokarczuk widzi białą morwę, karmiącą ptaki owocami. Ilma Rakusa rozpoczyna swój felieton opisem dzikiej śliwy, której kwitnienie jest sygnałem wiosny. To natura uspokaja ją i zapew-nia, że wszystko będzie dobrze. Autorka eseju Wolniej!, opublikowanego w 2005 r. jako protest „przeciw goni-twie, akceleracji i innym impertynencjom”, postuluje czytanie, obserwację i podróże w wyobraźni. W cza-sie przymusowej izolacji spostrzega zanikanie typowej struktury czasu, godziny ciągną się jak guma lub pę-dzą jak ziarenka piasku w klepsydrze. Od presji czuj-ności i niespokojnego śledzenia aktualnych doniesień ucieka w wyimaginowane rozmowy z poetami i swo-imi fikcyjnymi bohaterami oraz w świat lektur. „Być może nadeszła godzina filozofów i objaśniaczy świa-ta. Tak, nasza cywilizacja wydaje się krucha jak sko-rupka jajka, tak, pandemia koronawirusa może stać się zasadniczą cezurą. Co do mnie, chętniej czytam teraz Marka Aureliusza niż apokaliptyka Giorgio Agambe-na. I dlaczego nie sięgnąć po książkę, która nie ma nic wspólnego z wirusem, jak Kroniki Beskidzkie Andrzeja Stasiuka o magicznych krajobrazach na polskiej pro-wincji? »Koniec świata nadszedł 17 września 1939 roku pod postacią wojsk sowieckich«1. To także było. I kto wie, może kryzys wydobędzie z nas coś nieoczekiwa-nego” (FAZ, 8.04.2020).
Inne postrzeganie czasu odnotowuje w swym felie-tonie Zegary z kukułką w świecie chorym na próżnię również austriacka pisarka młodego pokolenia Valerie Fritsch. Nieposłuszny czas wymyka się naszym przy-zwyczajeniom, „nadchodzi niekiedy jako wieczność, innym razem jako mrugnięcie powieki”. Pełna para-doksów okazałość dwukolorowej wiśni, opustoszałych
1 A. Stasiuk, Kroniki beskidzkie i światowe, Wołowiec 2018, s. 8.
Fot. Anna Pastuszka
nauka i ludzie
placów, „nowa architektura pustki”, stagnacja dla jed-nych, przyspieszona prędkość dla innych. „Zdajemy się na ekspertów i na niepewność, dziergamy naszą najbliższą przyszłość, gubimy przepowiednie jak ocz-ka. Czy chcemy, czy nie, jesteśmy uczestnikami wiel-kiego eksperymentu” (FAZ, 23.04.2020).
Amerykański pisarz Richard Ford mieszka w Maine nad oceanem, z widokiem na plażę. Stan społecznego dystansu wydaje się tu być normą i trafnym wyobraże-niem trwałej wspólnoty. Ford cytuje swego ulubione-go poetę Roberta Frosta „Dobrych sąsiadów czynią do-bre płoty”. Ale drugą stroną medalu jest wszechobecny rasizm i separacja podług stanu posiadania, lekcewa-żenie zdrowego rozsądku: „Uważamy za swe konsty-tucjonalne prawo psucie według upodobania wszyst-kiego, co możliwe, sądzimy, że to w porządku – jak gdyby każdy z nas był małym, własnym, oddzielnym państwem” (FAZ, 28.03.2020). Według Forda amery-kańskie państwo, nie tylko za kadencji Trumpa, staje się praktycznie niemożliwe do zarządzenia i zaczyna popadać w stan anarchii. Apel, by być po prostu do-brymi obywatelami i współobywatelami i nie zabierać sąsiadowi ostatniego dostępnego środka do dezynfek-cji, jest zatem wezwaniem do solidarności społecznej i nadzieją na rządy zdrowego rozsądku.
Obserwując z Brooklynu naprzemienne „pokrzykiwa-nie i myśle„pokrzykiwa-nie życzeniowe szaleńca na czele rządu” ame-rykańska pisarka Siri Hustvedt odnotowuje niepokoją-ce krzyżowanie się realnego wirusa z metaforycznym:
„Obcość jako wirus, który atakuje czyste państwo, to stary topos” (FAZ, 14.04.2020). W mowach Goebbel-sa to Żydzi są zagrożeniem, przenoszącym zarazę, Neil Boortz nazywa islam wirusem, a Trump obwieszcza, że olbrzymia część chorób zakaźnych przenosi się przez granice. Słowa również są zaraźliwe, konkluduje Hu-stvedt – odkąd New York stał się nowym epicentrum wirusa, obawia się zarówno choroby, która nawiedziła jej rodzinne miasto, jak i obrzydliwej retoryki płyną-cej z góry. Najważniejszą nauką, którą należy wyciąg-nąć z pandemii, jest „globalna ekologiczna współza-leżność” wszystkich organizmów – pandemia pokazuje naszą przynależność do świata przyrody oraz zależność od innych ludzi, ale też od „niewidocznych populacji żyjących w naszym ciele”.
John Banville dni kwarantanny domowej nazywa
„dniami świstaka”. Podobne dni przeżywał
w trak-cie pobytu w Chicago jesienią 2016 r., wykładając na zaproszenie uniwersytetu w kolegium doktoranckim.
Wtedy również grasował wirus, wirus rasizmu i po-pulizmu. „Populistyczna epidemia w Stanach Zjedno-czonych osiągnęła swój szczyt 9 listopada 2016 roku.
Jeszcze nigdy w najnowszej historii wybory prezyden-ta nie zainfekowały prezyden-tak strasznie narodu. I jak wszyst-kie wirusy także ten rozprzestrzenił się szybko po ca-łym świecie” (FAZ, 27.04.2020). Banville cytuje słynną myśl Blaise’a Pascala: „Całe nieszczęście człowieka po-chodzi stąd, że nie umie on siedzieć w swoim pokoju sam”, nie spodziewając się jednak przyrostu refleksji w czasie samotnego przebywania w domu. W końcu za tytuł felietonu (Człowiek w podziemiu) posłużyła mu powieść Zapiski z podziemia Fiodora Dostojewskiego, którego bohater żyje wyalienowany w piwnicznej at-mosferze, by wyjść po latach na światło dzienne i nie-przerwanie gadać.
Antonio Scurati, rocznik 1969, patrzy z Mediola-nu melancholijnie i krytycznie na koniec pewnej epo-ki pokoju i dobrobytu. Przestraszeni pięćdziesięciolat-kowie w kolejce po chleb mieli dotąd wszystko – dom nad morzem, telefon najnowszej generacji, najmod-niejsze ubrania. Z jednej strony telewizyjna nierzeczy-wistość, terror medialny ostatnich lat, „odyseja prze-klętych na ich plażach”, z drugiej pracoholizm i życie w luksusie sprawiły, że im dłużej żyli, tym mniej byli doświadczeni życiowo: „Wielkie dramaty swojej egzy-stencji konsumowali jako wydarzenia medialne, byli wojownikami w salonie, plażowiczami kąpiącymi się wśród uchodźców, weteranami, straumatyzowanymi przez wieczory przed telewizorem” (FAZ, 24.03.2020).
To oni znaleźli się na pierwszej linii ognia globalnej pan-demii i muszą zatroszczyć się o zaczynającą się właś-nie nową epokę. Ten krytyczny obraz pokolenia swo-ich rówieśników kończy Scurati empatią i poczuciem wspólnoty: „Współczuję im, rozumiem ich, żal mi ich.
Za chwilę będę stał razem z nimi w kolejce po chleb”.
Przenieśmy się do Europy Wschodniej. Serhij Żadan przesyła swój felieton Maski ochronne nosi tylko warstwa użytkowników Facebooka z Charkowa, gdzie przebywa w niedawno zakupionym dla sprowadzonej z Donsu matki domku na podmiejskim osiedlu. Opiz Donsuje ba-gatelizowanie przez Ukraińców zagrożenia koronawi-rusem, manipulację statystykami zachorowań, iluzję bezpieczeństwa, gdy w bezpośrednim sąsiedztwie nie
nauka i ludzie