CZŁOWIEK-ŚRODEK TECHNICZNY-OTOCZENIE

Odpowiedzią na problemy, opisane w punkcie 2 artykułu, które mogą występować w układzie człowiek starszy-środek techniczny-otoczenie powinny być działania, podejmowane na gruncie wielu dziedzin wiedzy, ukierunkowane z jednej strony na umożliwienie wypełnienia przez człowieka starszego koniecznych funkcji życiowych, z drugiej zaś strony ułatwiające jego funkcjonowanie w układzie stanowiącym przedmiot rozważań. Szczególną rolę w rozwiązywaniu omawianych problemów mogą odegrać inżynierowie, od których oczekuje się posiadania wiedzy na temat środków technicznych oraz kształtowania ich własności i właściwości na różnych etapach, wyróżnionych w schemacie procesu zaspokajania potrzeb, zaproponowanym przez prof. Janusza Dietrycha (pokazanym na rys.

13.1), z wykorzystaniem środków i sposobów, które zapewnią właściwe funkcjonowanie systemu człowiek – środek techniczny – otoczenie.

Rys. 13.1 Model procesu zaspokajania potrzeb wg [12]:

rp – rozpoznanie potrzeby, pr – projektowanie, ks – konstruowanie, wt – wytwarzanie, ep – eksploatacja

Jedną z odpowiedzi osób i środowisk zajmujących się techniką na występowanie problemów osób starszych może być dyscyplina: inżynieria produkcji. Wykorzystywanie dziedzin wiedzy, które się z niej wywodzą do rozwiązywania problemów osób starszych powinno stanowić ważny kierunek badań naukowych oraz prac wdrożeniowych. Potrzeba podejmowania działań w tym obszarze wynika z konieczności zapewnienia troski o organizacje, które aby skutecznie funkcjonować w warunkach gospodarki rynkowej muszą podejmować działania, warunkujące dostarczanie produktu/świadczenie usługi o pożądanej jakości, w oczekiwanym czasie dostawy/realizacji oraz o możliwie najmniejszym koszcie. Z

drugiej zaś strony istotne jest, aby organizacje koncentrowały swoją uwagę na człowieku (którą może być również osoba starsza), uczestniczącym w realizacji zadań produkcyjnych/usługowych w charakterze wytwórcy produktów/świadczeniodawcy usług lub też będącym ich konsumentem i posiadającym swoje potrzeby, możliwości i ograniczenia, a także będącym przyczyną lub ofiarą zagrożeń, pojawiających się w kontakcie ze środkiem technicznym (jako elementem systemu produkcyjnego/usługowego), znajdującym się w otoczeniu człowieka. Tematyka inżynierii produkcji została przedstawiona między innymi w [13, 14, 15, 17, 34, 39, 53].

Przedmiotem zainteresowania dyscypliny inżynieria produkcji powinny być zarówno procesy podstawowe (produkcyjne/usługowe), jak i procesy pomocnicze, warunkujące osiąganie przez organizację jej podstawowych celów. Wśród drugich wymienionych można wyróżnić procesy eksploatacji środków technicznych. Zagadnieniami związanymi z występowaniem tych procesów zajmuje się dziedzina wiedzy, jaką jest eksploatacja środków technicznych. Zgodnie z definicją zaprezentowaną w [18] należy ją rozumieć jako zbiór uporządkowanych, wzajemnie sprzężonych procesów organizacyjnych, ekonomicznych, prawno-normatywnych i technicznych od chwili wytworzenia do chwili jego likwidacji (złomowania). Według [18, 23, 25] proces eksploatacji (eksploatacja) obejmuje proces użytkowania (użytkowanie) oraz proces obsługiwania (obsługiwanie). Procesy te występują odpowiednio w systemach: użytkowania oraz obsługiwania środków technicznych. Dla potrzeb dalszych rozważań przyjęto, iż systemy użytkowania i obsługiwania razem stanowią system eksploatacji, który jest opisem organizacji, w której osoba starsza, przy udziale środka technicznego, zaspakaja swoje specyficzne potrzeby życiowe, posiada swoje określone ograniczenia i możliwości oraz jest przyczyną lub ofiarą określonych zagrożeń w systemie antropotechnicznym, będąc:

 użytkownikiem, tzn. wykonując za pomocą tego środka dowolne zadanie, zgodnie z jego przeznaczeniem, wynikające ze specyficznej funkcji życiowej – użytkowanie (np. jest wytwórcą produktu lub świadczącym usługę, wykorzystuje komponenty miejskiej infrastruktury, aby przemieścić się z punktu A do punktu B itd.),

 obsługującym – realizując zadania z zakresu podtrzymywania lub przywracania zdatności do użytkowania tego środka (obsługiwanie).

Ilustracją tych przypadków mogą być łańcuchy użytkowania oraz obsługiwania w ujęciu prakseologicznym, zaproponowane przez [23], przedstawione na rys. 13.2 i pokazujące elementarnych uczestników procesów: użytkowania oraz obsługiwania.

Łańcuch pokazany na rys. 13.2b) ilustruje przypadek, w którym w procesie użytkowania człowiek starszy jest użytkownikiem, który z pomocą środka technicznego, zgodnie z jego przeznaczeniem wykonuje określone zadanie, wynikające ze specyficznej funkcji życiowej. Łańcuch pokazany na rys. 13.2c) ilustruje przypadek, w którym w procesie obsługiwania człowiek starszy jest obsługującym, który z pomocą zasobów materiałowych (części zamiennych, materiałów i mediów eksploatacyjnych, maszyn i urządzeń obsługowych) obsługuje środek techniczny.

Prowadzenie dalszych rozważań wymaga ponadto przyjęcia założenia, iż wszystkie lub jedynie wybrane systemy eksploatacji mogą stanowić fragment większego nadsystemu,

stanowiącego opis nadorganizacji, w której osoba starsza zaspakaja swoje wszystkie lub jedynie wybrane potrzeby życiowe, posiadając jednocześnie swoje określone ograniczenia i możliwości oraz będąc przyczyną lub ofiarą określonych zagrożeń w systemie antropotechnicznym.

Pośrednik

Podmiot Przedmiot

Osoba starsza

Środek techniczny

Produkt/

usługa

Osoba

starsza Pośrednik Środek

techniczny Łańcuch działania

Łańcuch użytkowania

Łańcuch obsługiwania a)

b)

d)

Rys. 13.2 Prakseologiczne modele użytkowania oraz obsługiwania środków technicznych w ujęciu prakseologicznym:

a) łańcuch działania, b) łańcuch użytkowania środka technicznego, c) łańcuch obsługiwania środka technicznego.

Źródło: opracowanie własne na podstawie [23]

Właściwe funkcjonowanie układu: człowiek starszy-środek techniczny-otoczenie będzie uwarunkowane nie tylko działaniem systemu/nadsystemu eksploatacji, ale również współpracującymi z tym ostatnim systemami wspomagającymi. Należy do nich zaliczyć system zarządzania. Zarządzanie, zgodnie z ujęciem zaproponowanym w [18] jest reprezentowane przez następujące obszary i zadania cząstkowe: strategia, struktura (organizacyjna, informacyjna i decyzyjna) oraz działania zarządcze, związane z realizacją podstawowych funkcji zarządczych: planowaniem, organizowaniem, motywowaniem oraz kontrolowaniem, a także kultura. Ogólny model zarządzania pokazujący wymienione obszary i zadania ilustruje rys. 13.3.

Zarządzanie

Strategia Struktura Działania Kultura

Rys. 13.3 Ogólny model zarządzania pokazujący wymienione obszary oraz zadania [18]

W zarządzaniu eksploatacją środków technicznych, w warunkach, w których użytkownikami lub obsługującymi te środki są osoby starsze należałoby zwrócić uwagę na następujące wybrane problemy:

 problem zarządzania eksploatacją środków technicznych funkcjonujących w układzie: człowiek starszy – środek techniczny – otoczenie; zgodnie z podejściem do eksploatacji środków technicznych, zaproponowanym w [51] uzasadnione jest z jednej strony zabezpieczenie interesu człowieka starszego jako uczestnika eksploatacji środka technicznego, z drugiej zaś strony interesu organizacji, tj. środków technicznych oraz ich otoczenia. Dlatego też istotnym zadaniem staje się opracowanie sposobów wspomagających takie formułowanie strategii/filozofii produkcji lub działalności usługowej oraz strategii/filozofii eksploatacji, tworzenie struktur: organizacyjnych, informacyjnych i decyzyjnych, a także planowanie i realizację zadań użytkowych oraz obsługowych w systemie/nadsystemie produkcji lub usług oraz nadsystemie eksploatacji środków technicznych, które umożliwiłyby racjonalną ocenę wpływu przydzielenia osób starszych (użytkowników lub obsługujących środki techniczne) do zadań użytkowych/obsługowych na osiągnięcie specyficznych celów, jakie stawia sobie organizacja, ale również wpływu dokonania takiego przydziału do zadań na sytuację osób starszych, funkcjonujących w systemie antropotechnicznym (w tym na ich kondycję psychofizyczną). Zastosowanie takich sposobów powinno umożliwić otrzymywanie odpowiedzi na pytanie: jakie powinny być wartości czasowych, kosztowych oraz jakościowych parametrów oceny procesów eksploatacji środków technicznych przez osoby starsze (jako użytkowników, obsługujących, konsumentów produktu/usługi), ale również należałoby stwierdzić, jakie są parametry oceny dopasowania takich osób do pozostałych elementów systemu antropotechnicznego, w których funkcjonują. Ocena dopasowania poszczególnych komponentów układu: człowiek-środek techniczny-otoczenie do pozostałych jego elementów powinna być przeprowadzana w oparciu o omawiane parametry zgodnie z formułą:

OC = {p_człowi < atrybuti, wartośći >, p_stj < atrybutj, wartośćj >, p_otoczk < atrybutk, wartośćk >,

gdzie:

OC – ocena kondycji poszczególnych komponentów układu: człowiek-środek techniczny-otoczenie,

p_człowi – i-ty parametr oceny kondycji człowieka w systemie antropotechnicznym, p_stj – j-ty parametr oceny kondycji środka technicznego w systemie antropotechnicznym, p_otoczk – k-ty parametr oceny otoczenia człowieka w systemie antropotechnicznym, i, j, k – stanowią wartości skończone.

Opracowanie omawianych sposobów wymaga zredefiniowania pojęcia procesu eksploatacji i uwzględnienia w jego przebiegu nie tylko zdarzeń odnoszących się do środka technicznego, ale również (niezamierzonych i zamierzonych) zdarzeń odnoszących się do człowieka (pojęcia te zdefiniowano w [18]). Należy również, w ramach proponowanego ujęcia, dla potrzeb obliczeń wartości parametrów oceny środków technicznych, człowieka oraz ich otoczenia określić zbiór danych oraz informacji o zdarzeniach, które mogą wystąpić w

funkcjonowaniu środka technicznego, ale również zbiór zdarzeń, jakie mogą wystąpić jako incydenty w funkcjonowaniu organizmu człowieka.

Ocena stopnia dopasowania każdego z uczestników układu: człowiek starszy-środek techniczny-otoczenie do pozostałych elementów układu antropotechnicznego powinna przeprowadzana nie tylko poprzez obliczanie wartości miar technicznych, organizacyjnych oraz ekonomicznych, na podstawie zgromadzonych danych historycznych o działalności organizacji/nadorganizacji, ale również w oparciu o dane oraz informacje, otrzymane w wyniku konsultacji społecznych, prowadzonych z konsumentami-klientami tej organizacji/nadorganizacji (przyjęto, że wśród konsumentów organizacji są osoby starsze).

Taki sposób podejścia zaproponowano w [19, 20]. Omawiane oceny powinny być prowadzone przy założeniu, że na podstawie danych historycznych konieczne jest ustalenie stanu aktualnego organizacji, ale również jej stanu przyszłego. Zakłada się także, iż wartości parametrów oceny cech poszczególnych „uczestników” układu: człowiek starszy-środek techniczny, stanowiących zmienne decyzyjne, w oparciu o które w podejmowanych decyzjach wskazuje się rozwiązania (strategię, struktury, działania) mogą się zmieniać w zależności od oddziaływań otoczenia tych uczestników oraz cech człowieka starszego i środka technicznego, należących do układu antropotechnicznego, w funkcji czasu i przestrzeni. Dlatego też istnieje potrzeba opracowania modeli cech układu: człowiek-środek techniczny-otoczenie, uwzględniających aspekt lokalizacji geograficznych, w których może się znajdować człowiek starszy i środek techniczny. Modele takie powinny umożliwiać nie tylko przetwarzanie danych ilościowych o zdarzeniach i procesach eksploatacyjnych za pomocą charakterystyk probabilistycznych, ale umożliwiać także wykorzystanie danych o dopasowaniu człowieka do środka technicznego, co jest możliwe z wykorzystaniem modeli geometrycznych. Przykład zastosowania omawianych modeli ilościowych w rozwiązaniu omawianego problemu został pokazany w [50], natomiast modele geometryczne, proponowane do wykorzystania w omawianym obszarze pokazano w [37, 53]. Kanony wiedzy, niezbędnej do rozwiązywania omawianego problemu zawierają [18, 25, 26, 28, 29, 31]:

 problem przydzielania pracowników – osób starszych do zadań użytkowych i obsługowych – przeprowadzone badania pozwalają na stwierdzenie, że celowe jest uwzględnianie na etapie planowania takich zadań nie tylko danych i informacji o kwalifikacjach osób starszych, ich poziomie, stażu pracy, ale również danych, informacji i wiedzy o ich predyspozycjach psychofizycznych; taki sposób podejścia, zaproponowany w [51, 53] pozwoli na przykład na otrzymanie odpowiedzi na pytania: czy właściwym rozwiązaniem jest przydzielanie pracowników młodszych do wykonania czynności montażu/demontażu maszyny w ramach zadania naprawczego (praca wymagająca dużego wysiłku fizycznego), natomiast osób starszych do prac na stanowiskach, gdzie praca fizyczna jest mniej uciążliwa, ale gdzie potrzebna jest większa wiedza pracownika (np. stanowisko diagnosty), jednocześnie wyposażając taką osobę w odpowiednie środki i sposoby, które kwalifikacje podwyższają ? Czy pracownik powinien za każdym razem wykonywać ten sam rodzaj zadania, ponieważ praktyka taka może prowadzić do obciążenia u pracownika tych samych grup mięśniowych, co wywołuje stan miejscowego zmęczenia i w konsekwencji zwiększa ogólne jego zmęczenie ?

 problem diagnozowania środków technicznych przez osoby starsze – osoby takie (zarówno użytkownicy, jak i obsługujący środki techniczne), ze względu na gorszy wzrok, słuch i węch mają ograniczone predyspozycje do diagnozowania eksploatowanych środków technicznych. Zatem celowe jest poszukiwanie odpowiednich metod i technik diagnostycznych, rekompensujących wymienione deficyty. Podstawy wiedzy na temat diagnozowania środków technicznych, niezbędne do rozwiązania wymienionego problemu można znaleźć w [18, 54],

 problem organizowania zespołów zadaniowych do rozwiązywania specyficznych problemów w eksploatacji i utrzymaniu ruchu (np. w ramach filozofii TPM) –ponieważ najlepszym środowiskiem dla osoby starszej są odpowiednie wyzwania i maksymalizacja przywiązania (co oznacza istotność relacji takich osób oraz poczucie bliskości z innymi ludźmi), stają się one ważnymi czynnikami podtrzymania witalności, zdrowia i długości życia [42]. Dlatego też istotne jest organizowanie zespołów roboczych w miejscu pracy (co może być istotne np. podczas realizacji filozofii TPM). Zadanie to staje się problemem i wyzwaniem ze względu na ograniczoną komunikację osób starszych z otoczeniem, wynikającą z ubytków słuchu, występujących o takich osób,

 gospodarka energią i mediami w przestrzeni, w której znajdują się osoby starsze – jest to istotny problem ze względu na pojawiającą się z jednej strony konieczność oszczędzania energii i mediów, z drugiej zaś strony występującą potrzebę dostarczania takiej ich ilości, aby zaspokoić specyficzne oczekiwania osób starszych (które chociażby wiążą się z większą u takich osób (w porównaniu z osobami młodszymi) podatnością na odczuwanie chłodu, przeciągów, zimna, a także ze skłonnością do nakładania grubych ubrań, niezależnie od temperatury otoczenia),

 problem tworzenia odpowiedniego klimatu w środowisku przebywania osób starszych – do istotnych potrzeb osób starszych należy przebywanie w odpowiednim klimacie, który jest określony przez odpowiedni poziom dźwięków, słyszanych przez takie osoby, poziom temperatury powietrza, ciśnienie atmosferyczne itd. Istotną zatem kwestią jest problem kształtowania takiego klimatu. Krokiem w kierunku rozwiązania takiego problemu jest ustalanie, w jaki sposób poszczególne zjawiska, tworzące ten klimat wpływają na funkcjonowanie poszczególnych zmysłów osoby starszej. Koncepcję rozwiązywania omawianego problemu przedstawia [35, 36],

 problem bezpieczeństwa – istotnym problemem jest nie tylko zagwarantowanie osobom starszych bezpieczeństwa wynikającego z funkcjonowania wokół nich różnych środków technicznych, innych osób, zwierząt itd., ale również odpowiadanie na zagrożenia wynikające z psychofizycznych ograniczeń, jakie pojawiają się w ich życiu,

 problem podnoszenia kwalifikacji osób starszych – ze względu na dużą potrzebę podnoszenia kwalifikacji osób starszych celowe jest poszukiwanie metod oraz technik ich kształcenia, które będą uwzględniać możliwości i ograniczenia takich osób.

PODSUMOWANIE

Ludzie w celu skutecznego wypełnienia swoich funkcji życiowych wykorzystują różne środki techniczne. Nie zawsze środki te wychodzą naprzeciw im potrzebom, uwzględniają ich

możliwości oraz ograniczenia oraz gwarantują bezpieczeństwo zdrowia i życia człowieka, a także unikną zniszczenia, będącego konsekwencją jego działalności. Dlatego też ważnym jest, aby czynić odpowiedzialnymi wykonujących prace na poszczególnych etapach procesu zaspokajania potrzeb za ich działania, które powinny gwarantować właściwe dopasowanie środka technicznego i jego otoczenia do człowieka – użytkownika lub obsługującego ten środek na etapach jego: projektowania, konstruowania, wytwarzania i eksploatacji. Wymaga to często krytycznego spojrzenia na paradygmaty, obowiązujące w dziedzinach wiedzy, umożliwiających rozwiązywanie problemów, istniejących w relacji człowiek-środek techniczny. Niezbędne jest często w związku z tym zredefiniowanie podstawowych pojęć z zakresu danej dziedziny wiedzy, a także określenie problemów, jakie w jej ramach mogą się pojawić i jakie wymagają rozwiązania poprzez podjęcie badań naukowych, a także działań, ukierunkowanych na ich wdrożenie. Właściwym rozwiązaniem jest również otwarcie się na nowe pomysły, których wykorzystanie może uczynić postęp w obszarze doskonalenia funkcjonowania człowieka w poszczególnych sferach jego życia.

Wśród użytkowników oraz obsługujących środki techniczne można wyróżnić osoby starsze. Na podstawie studiów literaturowych można stwierdzić, że odpowiedzialność za właściwe funkcjonowanie układu: człowiek starszy-środek techniczny-otoczenie dotychczas spoczywała głównie na projektantach i konstruktorach środków technicznych. Jednocześnie istnieje metodologiczna „luka” w dyscyplinie produkcja i eksploatacja środków technicznych, polegająca na wykorzystaniu tylko w niewielkim stopniu wiedzy o osobach starszych w zarządzaniu tymi obszarami. Pokazana w artykule wiedza o takich osobach, a także przyglądnięcie się dotychczas obowiązującym kanonom wiedzy o eksploatacji środków technicznych wskazują na szereg problemów, które mogą się pojawić na etapie podejmowania wielu różnych decyzji, umożliwiających prawidłowe użytkowanie oraz obsługiwanie środków technicznych, a także wytwarzanie/świadczenie usług z ich udziałem, przy jednoczesnym należytym potraktowaniu człowieka, funkcjonującego w systemie antropotechnicznym.

Dlatego też prezentowany artykuł jest próbą weryfikacji dotychczas obowiązującej wiedzy inżynierskiej, poprzez wykonanie pierwszego kroku w kierunku otwarcia się dziedzin tej wiedzy na nowe dyscypliny, zajmujące się osobami starszymi (psychologia starości, gerontologia, geriatria, ergonomia, fizjologia pracy, inne) i wskazuje te aspekty tych dziedzin, które mogą być wykorzystane w rozwiązywaniu problemów inżynierskich.

LITERATURA

1. Arenberg D.: A longitudinal study of problem solving in adults. „Journal of Gerontology”, nr 29/1974, s. 650-658.

2. Arenberg D., Robsertson – Tchabo E. A.: Learning and aging. W: J. E. Birren, K. W. Schaie (red.): Handbook of the psychology of aging. Van Nostrand Reinhold, New York 1977, s.

441-449.

3. Baltes P. B., Lindenberger U.: Emergence of a powerful connection between sensory and cognitive functions across the adult life span. A new window on the study of cognitive aging

? “Psychology and Aging”, nr 12/1997, s. 12-21.

4. Baltes P. B., Staudinger U. M., Lindenberger U.: Lifespan psychology: Theory and application to intellectual functioning. “Annual Review of Psychology”, nr 50/1999, s. 471-507.

5. Bee H.: Psychologia rozwoju człowieka. Zysk i S – ka Wydawnictwo, Poznań 2004.

6. Błaszak M., Przybylski Ł.: Rzeczy są dla ludzi. Niepełnosprawność i idea uniwersalnego projektowania. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010.

7. Bujacz A., Skrzypska N., Zielińska A.M.: Publiczna przestrzeń miejska wobec potrzeb seniorów. Przykład Poznania. „Gerontologia Polska”, t. 20, nr 2/2012, s. 73-80.

8. Campbell J. D., Jardine A. K. S., McGlynn J.: Asset management excellence. Optimizing Equipment Life – Cycle Decisions. CRC Press – Taylor & Francis Group, Boca Raton – London – New York 2011.

9. Coleman A. L.: Glaucoma. “The Lancet”, 1999, nr 354, s. 1803-1810.

10. Carabellese C., Appollonio I., Rozzini R., Bianchetti A., Frisoni G. B., Frattola L., Traubucchi M.: Sensory Impairment and Quality of Life in a Community Elderly Population. “Journal of the American Geriatrics”, nr 41/1993, s. 401-407.

11. Desai P., Reidy A., Minassian D. C., Vafids G., Bolger J.: Gains from Cataract Surgery:

Visual Fuction and Quality of Life. “British Journal of Ophthalmology”, nr 80/1996, s. 868-873.

12. Dietrych J.: System i konstrukcja. WNT, Warszawa 1978.

13. Durlik I.: Inżynieria zarządzania. Cz. 1: Strategie organizacji produkcji. Nowe koncepcje zarządzania. Wydawnictwo „Placet”, Warszawa 2007.

14. Durlik I.: Inżynieria zarządzania. Cz. 2: Strategia i projektowanie systemów produkcyjnych.

Wydawnictwo „Placet”, Warszawa 2005.

15. Horst W. M., Horst N.: Ergonomia z elementami bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracy.

T. 1 – 4. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.

16. Janz N. K., Wren P. A., Lichter P. R., Musch D. C., Gillespie B. W., Guire K. E.: Quality of Life in Newly Diagnosed Glaucoma Patients. „The Collaborative Initial Glaukoma Treatment Study”, „Ophthalmology”, nr 108, s. 887-897.

17. Karpiński T.: Inżynieria produkcji. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004.

18. Kaźmierczak J.: Eksploatacja systemów technicznych. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2000.

19. Kaźmierczak J.: Technology Assessment – wyzwanie dla inżynierów XXI wieku. Wykład inauguracyjny. Politechnika Śląska, Gliwice 2013.

20. Kaźmierczak J., Wilińska A.: Metody i techniki wspomagania konsultacji społecznych dla potrzeb zarządzania klimatem akustycznym miasta. Materiały Konferencji „Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji”. Oficyna Wydaw. Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole 2012, s. 703-712.

21. Kędziora-Kornatowska K., Grzanka-Tykwińska A.: Osoby starsze w społeczeństwie informacyjnym. „Gerontologia Polska”, t. 19, nr 2/2011, s. 107 – 111.

22. Kline D. W., Scialfa C.T. (red.): Visual and auditory aging. W J.E. Birren, K. W. Schaie:

Handbook of the psychology aging. Academic Press, San Diego C. A 1996, s. 181 – 203.

23. Konieczny J.: Wstęp do teorii eksploatacji urządzeń. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1971.

24. Kowgier A.: Życie intymno-emocjonalne osób starszych. Wydawnictwo Impuls, Kraków 2010.

25. Legutko S.: Eksploatacja maszyn. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2007.

26. Levitt J.: The handbook of maintenance management. Industrial Press Inc., New York 1997.

27. Light L. L.: The organization of memory in old age. W: F. I. M. Craik, T. A., T. A.

Salthouse (red.): The handbook of aging and cognition. Erlbaum, Hillsdale NJ 1992, s. 111-166.

28. Moubray J.: RCM II. Elsevier, Oxford 2007.

29. Nyman D., Levitt J.: Maintenance Planning & Scheduling Coordination. Industrial Press, Inc., New York 2001.

30. Odberg T., Jacobson J. E., Hultgren S. J., Halseide R.: The impast of Glaucoma on the Quality of Life of Patients in Norway. I. Results from a Self – administered Questionnaire.

„Acta Ophthalmologica Scandinavica”, nr 79/2001, s. 116-120.

31. Olearczuk E.: Eksploatacja budynków (mieszkalnych). Problemy, prawidłowości, postępowanie. Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji, Warszawa 1999.

32. Oleś P., Oleś M.: Poczucie jakości życia u pacjentów chorych na zaćmę. W Oleś P., Steuden S., Toczołowski J.: Jak świata mniej widzę. Zaburzenia widzenia a jakość życia. TN KUL, Lublin 2002, s. 101-119.

33. Oleś P., Steuden S., Toczołowski J.: Jak świata mniej widzę. Zaburzenia widzenia a jakość życia. TN KUL, Lublin 2002.

34. Pająk E.: Zarządzanie produkcją. Produkt, technologia, organizacja. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

35. Paszkowski W.: Próba identyfikacji jakości akustycznej w środowisku miejskim. Materiały 59 Otwartego Seminarium z Akustyki połączonego z Warsztatami Szkoleniowymi – Strategiczne Zarządzanie Hałasem z uwzględnieniem Hałasu Lotniczego, Poznań-Boszkowo, 10-14.09.2012. Polskie Towarzystwo Akustyczne. Oddział Poznański, Poznań 2012, s. 191-194.

36. Paszkowski W.: Psychoacoustic aspects of shaping city soundscapes. Materiały Konferencji

“Inter – Noise”, Nowy Jork (Stany Zjednoczone), 19-22.08.2012. The Institute of Noise Control Engineering of the USA, s. 1-8.

37. Raport z projektu badawczego w ramach pakietu Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, działania 1.4 – 4.1 pod tytułem: Zintegrowany, inteligentny system monitorowania i zarządzania eksploatacją sieci wodociągów na terenie działalności PWiK Sp. z o.o. W Rybniku. Data realizacji: 01.10.2010-30.09.2012.

38. Sękowski A.: Adaptacja psychiczna osób w podeszłym wieku do warunków życia.

Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1993.

39. Skołud B.: Zarządzanie operacyjne. Produkcja w małych i średnich przedsiębiorstwach.

Monografia. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2006.

40. Spinelli D., Faroni E., Castellini G.: The „Personality” of the Glaucomatous Patient.

40. Spinelli D., Faroni E., Castellini G.: The „Personality” of the Glaucomatous Patient.

W dokumencie Systemy wspomagania w inżynierii produkcji : wspomaganie zarządzania systemami produkcyjnymi (Stron 154-164)