Czasy Luksemburgów, a) Wznowienie godności cesarskiej. Po śmierci Albrechta I nikt nie pomyślał nawet

o obiorze Habsburga. Obrano, jak zwykle, osobistość mało znaną, Henryka hr. Luksemburskiego. H e n ry k VII (1308

—1313) opuścił drogę, wskazaną mu przez poprzedników, nie ubiegających się o koronę cesarską i panowanie nad Włochami. Udał się tam i został ukoronowany w Rzymie tylko przez pełnomocnika papieskiego, gdyż papież przeby­

wał w Awinionie pod opieką króla francuskiego. Wrzała w owym czasie namiętna walka partyi we wszystkich miastach Włoch, nie tylko Gwelfów i Gibellinów, lecz i różnych rodów miejskich. Pragnął Henryk VII, korzystając z tych

zamieszek, odnowić panowanie niemieckie we Włoszech, działał jednak bezskutecznie. Zmarł nagle we Włoszech,

podobno otruty.

b) Ludwik Bawarski. Za Henryka VII Luksemburgowie zasiedli na tronie czeskim i rządzili odtąd tym krajem przeszło 100 lat. Król czeski Jan, syn Henryka VII, nie był pożądanym dla elektorów monarchą i dlatego pominięto Luksemburgów przy obiorze nowego króla. Czterech elektorów obrało L u d w ik a ks. B a w a r s k ie g o , z rodu Wittelsbachów, trzech zaś — F r y d e r y k a P i ę k n e g o , starszego syna Albrechta I. Wybuchła z tego powodu wojna domowa. Po stronie Ludwika Bawarskiego (1314—1347) stały żywioły demokratyczne — miasta i ich cechy oraz Szwajcarowie, po stronie Fryderyka Pięknego (1314—1330)

— większość książąt. Pod Miihldorf (1322) zwyciężył Ludwik, wspomagany przez Jana Czeskiego i burgrabiego Norymbergi Fryderyka Hohenzollerna. Pomimo, że Fryderyk Piękny dostał się do niewoli, Ludwik zgodził się uznać go królem obok siebie. Na tern połowicznem stanowisku Fryderyk nie wywierał wpływu na sprawy państwowe. Po śmierci swego brata Leopolda (1326) objął rządy w Austryi.

Wtedy wmieszały się w sprawy Niemiec Francya i papiestwo. Jan XXII, drugi z kolei papież rezydujący w Awinionie, jako bierne narzędzie w ręku króla francuskiego Karola IV, który pożądał korony niemieckiej dla siebie, wyklął Ludwika i zagroził interdyktem wszystkim krajom, któreby uznały jego władzę. Wtedy zupełnie niespodzie­

wanie znalazł Ludwik sprzymierzeńców w minorytach (zakon franciszkanów). Zakon ten w owym czasie występował przeciw papiestwu, zarzucając mu zepsucie, bogacenie się i zajmowanie sprawami świeckiemi, a przemawiał za silną i niezależną władzą cesarską. Ludwik wyprawił się wtedy do Rzymu, otrzymał zarówno koronę lombardzką jak i cesarską, nakazał duchowieństwu detronizacyę Jana XXII i obiór na jego miejsce minoryty. Elektorowie niemieccy na zjeździe w Rense (1338) oświadczyli jednogłośnie, że monarcha

przez nich obrany nie potrzebuje zatwierdzenia papieskiego.

Jeszcze w tym samym roku na sejmie we Frankfurcie dodali, że godność cesarska jest niezależna od papieża i że o b r a n y p rz e z k s ią ż ą t k ró l p o siad a ró w n ież praw o d o t y t u ł u c e s a r s k i e g o . Po raz pierwszy wystąpili książęta niemieccy zbiorowo przeciw papiestwu.

Wkrótce upadła ta zgoda z elektorami, których zraził Ludwik swoją chciwością i zaborami ziem dla swojej rodziny. Zagarnął Brandenburgię, dolną Bawaryę, Holandyę, Tyrol. Elektorowie, za namową Jana, króla czeskiego, wypowiedzieli mu posłuszeństwo i obrali na jego miejsce Karola, starszego syna króla Jana. Znów groziła wojna domowa, ponieważ miasta obstawały wiernip przy Ludwiku, gdy ten zmarł w r. 1347.

c) Rządy Karola IV. Karol IV (1347— 1378) był człowiekiem nadzwyczaj wykształconym, miłośnikiem sztuk i nauk, mężem silnej woli i czynu, oraz mistrzem dyplomacyi.

Za pierwszych lat jego panowania nawiedziły Europę środkową straszne klęski. Roje szarańczy padły na pola i zniszczyły zasiewy, co wywołało wielki głód i drożyznę.

Na okrętach przeniesiono z Azyi do Włoch i Francyi straszną zarazę morową, a stamtąd — do Niemiec, gdzie w miastach, ciasnych i niehigienicznie urządzonych, wyginęła prawie Ł/s część mieszkańców. Gnębiony głodem i morem, lud dawał wiarę zbrodniczym opowieściom, szerzonym przez ludzi, łaknących krwi i łupu, że przyczyną tych nieszczęść są żydzi — sprowadzili szarańczę oraz zatruli studnie — za ich to sprawą giną chrześcijanie. Żydzi byli w Niemczech zupełnie wyjęci z pod prawa; nienawidzono i prześladowano ich, rzekomo za lichwiarstwo i niewiarę, a w rzeczywistości przez zazdrość i chciwość oraz z powodu uczuć zabobonnych, pod których wpływem przypisywano im różne czyny występne i czary. Rezultatem tego wszystkiego były okropne pogromy żydowskie.

D ziała ln o ść państw ow a Karola IV w strasznych tych czasach przejawiała się głównie w zarządzeniach, mających

na celu utrzymanie pokoju w kraju. Do silnej władzy centralnej nie dążył, gdyż rozumiał, że wszelkie usiłowania w tym kierunku byłyby bezskuteczne; poprzestał na tern, że w radzie elektorów był pierwszym. Głównym dziełem Karola IV było wydanie tak zwanej Z ł o te j B u lli1) (1356), która była podstawą ustroju państwowego cesarstwa. Złota Bulla określała prawa książąt względem ich poddanych, prawa miast, którym zabroniono tworzenia jakichkolwiek związków

— zakaz zupełnie bezskuteczny i bezsilny — przedewszystkiem zaś regulowała obiór króla i prawa elektorów. Za elektorów uznano: arcybiskupów Moguncyi, Kolonii i Trewiru, króla Czeskiego, palatyna Reńskiego, księcia Sasko-Wittenberskiego i margrabiego Brandenburskiego. Elekcya miała odbywać się we Frankfurcie nad Menem w 3 miesiące po śmierci króla, na zaproszenie arcybiskupa Mogunckiego; wyboru dokony­

wano . większością głosów. Stosownie do postanowienia z roku 1338 w Rense, nie wspomniano w Bulli o stosunku do papieża i koronacyi cesarskiej. Elektorowie otrzymywali najwyższe i wyłączne prawo sądzenia w swoich dzielnicach, niepodzielność i nietykalność terytoryum, nadto elektorowie świeccy — dziedziczność swej władzy według prawa pierwo- rodztwa, — niektóre przywileje zwierzchnicze (regalia), jako to prawo bicia monety, nakładania cła, osiedlania w swem państwie żydów, oraz udział w rządach państwowych cesarstwa w sprawach ważniejszych. Zdradę stanu względem elektorów miano karać jako zbrodnię przeciw majestatowi królewskiemu. To uprzywilejowane stanowisko elektorów uczyniło ich rzeczywistymi monarchami dzielnic i umocniło ostatecznie oligarchię, istniejącą obok władzy królewskiej, co musiało budzić zazdrość innych książąt udzielnych.

Karol IV udawał się dwa razy do Włoch; w Medyolanie ozdobił go arcybiskup koroną lombardzką, a w Rzymie

’) Nazwana tak od długiej, zawieszonej na sznurku, złotej puszki, zawierającej pieczęć państwową; przechowuje się do dziś dnia w archiwum miejskiem we Frankfurcie nad Menem.

legat papieski — koroną cesarską. Największą sławę pozyskał Karol IV przez znakomite rządy wewnętrzne w Czechach jeszcze za życia ojca, króla Jana. Jeden z jego następców w cesarstwie, Maksymilian I, nazwał go „ojczymem11 Niemiec, ale za to zupełnie słusznie można nazwać go „ojcem11 Czech. Podniósł tam wszystkie dziedziny kultury duchowej i materyalnej. Królestwo Czeskie, pozostające tylko w luźnym związku z cesarstwem, już przez Ottokara II doprowadzone do znacznego stopnia rozkwitu, stało się najmilszem miejscem jego pobytu, punktem ciężkości i podwaliną jego potęgi.

Zapewnił krajowi pokój, bezpieczeństwo własności i komu- nikacyi przez energiczną działalność sądów według zbioru praw p. n. Majestas Carolfna; rozwinął rolnictwo, zarządził zakładanie winnic, karczowanie lasów, uprawę pustkowi, i gorliwie popierał górnictwo. Ściągał też do kraju koloni­

stów, co na razie przyczyniło się do ekonomicznego rozwoju, lecz w przyszłości spowodowało zgermanizowanie zachodniej części Czech. Rezultatem działalności Karola IV był znako­

mity rozkwit w Czechach handlu i przemysłu; budował drogi i mosty, regulował żeglugę na Wełtawie, zakładał miasta (między innemi słynne Karłowe Wary, Karlsbad), popierał nie tylko już istniejące gałęzie przemysłu, lecz i tworzył nowe, sprowadzając z Niemiec i Włoch rzemieślników. Sta­

ranny zarząd dawał obfite dochody z majątków państwowych.

Popierał nadewszystko wzrost i rozkwit miast oraz przyczynił się wiele do ich upiększenia, szczególnie ozdobił Pragę wielu budowlami. W r. 1348 założył w Pradze u n i w e r s y t e t według wzoru takich zakładów w Bolonii i Paryżu, gdzie niegdyś sam studyował. Uniwersytet ten dzielił się na cztery fakultety; niezadługo liczył 5 do 7 tysięcy studentów, podzie­

lonych na cztery „nacye11 (bawarska, saska, polska i czeska).

Tak więc Karol IV uczynił Czechy zarówno ogniskiem sztuk i nauk, jak i środowiskiem handlu i przemysłu. Za Karola IV Czechy dosięgły swego rozkwitu kulturalnego.

Karol IV przez kupno, układy i małżeństwo powiększył posiadłości domu swego; zagarnął Górny Palatynat, Łużyce,

Śląsk, Brandenburgię. Stał się więc najpotężniejszym śród książąt w Niemczech i udało mu się utrzymać koronę cesarską w rękach swego domu, przeprowadziwszy z nakła­

dem wielkich sum, a wbrew zarządzeniom Złotej Bulli, jeszcze za życia swego elekcyę na cesarza swego syna Wacława. Przed śmiercią Karol IV podzielił swe posiadłości między synów ze szkodą dla silnej władzy królewskiej i własnego rodu *).

• d) Zewnętrzny przebieg panowania następców Karola IV.

Ośmnastoletni syn Karola IV W acław (1378—1400) zajął po śmierci ojca jego miejsce. Otrzymał staranne wychowanie i wcześnie był wtajemniczony w sprawy państwowe, brak mu jednak było siły i wytrwałości, potrzebnych szczególnie w owych czasach; wreszcie popadł w pijaństwo. Gdy w poczuciu swej bezsilności usunął się zupełnie do swoich krajów dziedzicznych, zapanowała w cesarstwie anarchia zupełnie tak samo, jak przedtem za bezkrólewia. Nie lubiono go i w Czechach; nienawiść duchowieństwa ściągnął na siebie przez to, że wiodąc spór z arcybiskupem praskim, kazał utopić w Wełtawie jego wikafyusza generalnego Jana Nepomuka. Ostatecznie stracił wszelkie oparcie, gdy dzie­

dziczną władzę książęcą w Medyolanie, która była lennem Niemiec, sprzedał Galeazzo Visconti’emu, a z wolnych miast cesarstwa gwałtem ściągał pieniądze. Wtedy złożono go z tronu i wybrano na cesarza elektora Palatynatu Reńskiego R u p r e c h t a (1400—1410). Przy szczupłych środkach, którymi rozporządzał, nie umiał Ruprecht skutecznie przeciw­

działać wzrastającej anarchii. Po jego śmierci powstał jeszcze większy zamęt; wreszcie książęta wybrali drugiego syna Karola IV Z y g m u n ta (1411—1437).