TRANSGRANICZNEJ (1987-1990)
Dominik Marcinkowski Uniwersytet Opolski
Z Czechami wiele nas łączy i jednocześnie wiele dzieli. Można jednak dostrzec pozytywną tendencję, ukierunkowaną na niwelowanie negatywnych skutków podziału i wzmacnianiu wzajemnych stosunków. Objawia się ona w ilości publikacji na temat naszych południowych sąsiadów oraz przekładów literatury, które pojawiają się na rynku. Współpraca na polu kultury i nauki rozwija się w sposób widoczny. Do tego dochodzi działalność w ramach współpracy transgranicznej, która jest jednym z elementów polityki Unii Europejskiej. Instytucje z regionów leżących przy lub na granicach starają się nawiązać ze sobą współpracę, aby wyrównywać negatywne skutki istnienia granic, które preambuła do Europejskiej Karty Regionów Granicznych i
historii” (Evropejska Karta, 2004). Trwa działalność mająca na celu budowanie wspólnego dialogu, szukania sieci porozumień i poznawanie siebie nawzajem. Jak jednak wyglądało to w przeszłości? Ponad dziesięć wieków wspólnego sąsiedztwa z Czechami owocowało wieloma konfliktami. Do najświeższych należy spór o Śląsk Cieszyński w czasie dwudziestolecia międzywojennego i udział polskich oddziałów w „bratniej pomocy” w roku 1968. Było to raczej pogłębianie blizn, niż ich zasklepianie. Nasze narody, w czasie istnienia demokratycznych republik ludowych, teoretycznie współpracowały ze sobą, a w rzeczywistości oddzielone były płotem pilnowanym przez wojsko.
Jednak inaczej działo się w podziemiu. Pod koniec lat 70., w polskich i czechosłowackich środowiskach opozycyjnych kształtować zaczęła się koncepcja współpracy. Tak doszło do powstania Solidarności Polsko-Czechosłowackiej (SPCz), która łączyła nieoficjalne środowiska dysydenckie.
Inicjatorem nawiązania pierwszego kontaktu opozycjonistów z Polski i Czechosłowacji był Tomáš Petřivý, Słowak mieszkający w Bratysławie. W 1977 roku odwiedził w Warszawie Jacka Kuronia i złożył mu propozycję współdziałania dwóch podziemnych środowisk. Na miejsce spotkań wybrano szlak górski zwany Drogą Przyjaźni, biegnący przez Karkonosze.
wzięli: Václav Havel, Tomáš Petřivý, Jiří Bednář, Marta Kubišová, Jacek Kuroń, Adam Michnik, Jan Lityński i Antoni Macierewicz (Majewski, 2004). We wrześniu 1981 roku w Pradze po raz pierwszy padła nazwa Solidarności Polsko-Czechosłowackiej (Walczak, 2010). W październiku 1981 roku pomiędzy działaczami skupionymi wokół Kart 77 i KSS KOR oraz „Solidarności” została podpisana konspiracyjna umowa o wzajemnej współpracy. Miała ona obejmować „wymianę informacji o inicjatywach demokratycznych w Polsce i Czechosłowacji i represjach stosowanych przez komunistów wobec działaczy opozycyjnych w obu krajach” (Serwatka, 1998).
Był to więc rodzaj związku pomiędzy ugrupowaniami opozycyjnymi z dwóch sąsiadujących ze sobą państw bloku wschodniego. Pomysł aby opozycja antykomunistyczna wyszła poza granice jednego państwa wynikał z popularnego w tamtym czasie hasła o konieczności „eksportu rewolucji” (Majewski, 2002). Działalność prowadzono w oparciu o ośrodki w Pradze i Wrocławiu oraz Brnie i Warszawie (Serwatka, 1998). W roku 1986 ruszyła praca grupy tłumaczy, zajmującej się przekładaniem zakazanej wówczas literatury. W styczniu 1987 roku zatrzymany został Petr Pospichal, członek Komitetu Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych, sygnatariusz Karty 77 i działacz SPCz. Przez cały rok Polacy, Czesi i Słowacy współpracowali w działaniach
petycjami, organizowano demonstracje i Msze Święte, rozrzucano ulotki. SPCz rozszerzała swoją działalność, 12 września 1987 roku zorganizowano proekologiczną akcję pod hasłem „Ratujmy Karkonosze”. Na Drodze Przyjaźni mieli spotkać się opozycjoniści z Polski oraz Czechosłowacji i wspólnie protestować przed niszczeniem środowiska naturalnego przez władze obu państw. Akcje przerwała Służba Bezpieczeństwa (Walczak, 2010).
Wyraźnie widać, że do września 1987 roku działalność SPCz głównie opierała się na wzajemnym wsparciu środowisk opozycyjnych, ale próbowano już rozszerzać współpracę o kulturę i ekologię, czyli dziedziny, które w sposób oczywisty wpisują się w ramy współpracy transgranicznej w ujęciu Europejskiej Karty Regionów Granicznych i Transgranicznych (EKRGiT). W grudniu 1987 roku został wydany pierwszy z szesnastu numerów
„Biuletynu Informacji Solidarności Polsko-Czechosłowackiej”
(ukazującego się w latach 1987-1990). Czasopismo wydawane było przez Koło Przyjaciół Solidarności Polsko-Czechosłowackiej we Wrocławiu (od grudnia 1987) i w Pradze (od października 1988) (Tomaszewski, 2008). Od tego momentu mamy doskonałe źródło informacji o działaniach podjętych przez SPCz, lub tych które zamierzano podjąć. Bliższe przyjrzenie się treściom
realizowała elementy współpracy transgranicznej, które wpisują się w Europejską Kartę Regionów Granicznych i Transgranicznych. Ustalenie tego komponentu jest istotne, ponieważ pozwoli sformułować tezę, że SPCz zapoczątkowała elementy współpracy transgranicznej i stworzyła do niej podstawę, która następnie mogła zostać rozwinięta poprzez działalność w ramach Rady Europy, Unii Europejskiej i Stowarzyszenia Europejskich Regionów Granicznych. W ten sposób SPCz będzie można określić jako organizację, która zapoczątkowała współpracę transgraniczną, a jednocześnie stanowiła ogniwo przejściowe pomiędzy nieoficjalną współpracą w ramach systemu komunistycznego a oficjalnym działaniem stymulowanym przez organizacje europejskie.
Ustalenie odpowiedzi na postawiony wyżej problem badawczy, będzie możliwe dzięki analizie treści zawartej w „Biuletynie Informacyjnym SPCz”. Przeanalizowane treści porównane zostaną z celami i wartościami wpisanymi w EKRGiT. Dzięki temu powstanie obraz tego, na ile działania SPCz wpisywały się w ramy określone przez dokument, a na ile poza te ramy wychodziły lub nie były w stanie ich zapełnić.
Treści publikowane na łamach „Biuletynu”, które dotyczą wartości współpracy transgranicznej można podzielić na cztery
jak i jej „Biuletynu”. Drugi rodzaj to teksty zwracające uwagę na istotność integracji Polaków, Czechów i Słowaków. W jej ramach mieszczą się zarówno artykuły popularyzujące czeską kulturę i historię jak i takie, których autorzy łamią sąsiedzkie stereotypy i podkreślają jak ważna jest współpraca pomiędzy obywatelami obydwu państw. Trzeci rodzaj to wezwania do wspierania inicjatyw opozycyjnych powstałych za granicą. Szczególnie tworzenie protestów w sprawie uwolnienia więźniów politycznych i solidaryzowanie się z przetrzymywanymi. Ostatni, czwarty rodzaj, to inicjatywy i apele ekologiczne poruszane na łamach „Biuletynu”.