Czynniki determinujące występowanie raka jajnika

Rak jajnika należy do chorób cechujących się szczególnie wysoką agresywnością oraz heterogennością w odniesieniu do czynników go inicjujących oraz do tempa rozwoju zmian w obrębie tkanek i narządów [153]. Częstość występowania tego nowotworu cechuje się dużym zróżnicowaniem i jest uzależniona od szeregu czynników, spośród których najważniejszymi wydają się: wiek, status hormonalny pacjentek, czynniki związane z rozrodczością, predyspozycje genetyczne oraz rodzaj stosowanej diety.

1.7.4.1. Wiek pacjentki

Częstość występowania raka jajnika rośnie wraz z wiekiem (Rycina 4), a zachorowanie dotyczy najczęściej kobiet w wieku około- i pomenopauzalnym, z których ponad połowę stanowią pacjentki, które przekroczyły 65 rok życia [161]. W głównej mierze, efekt ten jest związany z towarzyszącymi menopauzie zmianami gospodarki hormonalnej, w tym obniżeniem stężenia estrogenów i wzrostem stężenia, pobudzających proliferację komórek złośliwych, hormonów gonadotropowych [162].

Rycina 4. Wzrost częstości występowania poszczególnych typów histologicznych raka jajnika wraz z wiekiem (według [4]).

Prócz zwiększonej częstości występowania raka jajnika, proces starzenia wpływa także na stopień inwazyjności komórek nowotworowych. Stwierdzono, że u kobiet w wieku 75,4 ± 10,9 lat, choroba okazała się mieć agresywniejszy przebieg niż u pacjentek w wieku 67,9 ± 10,9 lat. Także średni wiek zachorowania kobiet z guzem o wysokim stopniu inwazyjności okazał się być wyższy (59,1 lat) w porównaniu z pacjentkami, z guzem ograniczonym (48,4

lata) [5]. Pewne różnice stwierdzono także w przeżywalności chorych, która w przypadku kobiet przed 80 rokiem życia była o średnio 1,5 roku dłuższa niż u pacjentek w wieku 80 lat i więcej [163].

1.7.4.2. Czynniki związane z rozrodczością

Istotną grupą czynników, wpływających na prawdopodobieństwo rozwoju nowotworów jajnika są aspekty związane z aktywnością rozrodczą kobiety. Przyjmuje się, że do czynników podwyższających ryzyko wystąpienia choroby należą: wczesna pierwsza miesiączka [164], późna menopauza [165], późna pierwsza ciąża [164], niepłodność [166], stosowanie leków na bezpłodność [167] oraz hormonalna terapia zastępcza [168]. Z drugiej strony, czynniki wpływające na zahamowanie owulacji, w tym przebyte ciąże, laktacja oraz stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych, w znacznym stopniu ograniczają rozwój zjawisk neoplastycznych w obrębie jajników [169]. U pacjentek posiadających liczne potomstwo, ryzyko zachorowania na nowotwór jajnika jest mniejsze o 30-70% [170]. Także karmienie piersią przez łączny okres 18 miesięcy, u nosicielek mutacji genu BRCA1, obniża ryzyko rozwoju raka o blisko 50% [171;172].

Z kolei ochronny wpływ braku owulacji na rozwój zmian nowotworowych jest związany z zapobieganiem tworzenia się struktur inkluzyjnych oraz ochronie warstwy nabłonkowej jajnika, eksponowanej na wysokie stężenia estrogenów, obecnych w otaczającym je płynie pęcherzykowym [150]. Badania poświęcone określeniu wpływu stosowania antykoncepcji na powstawanie nowotworu jajnika wykazały, że ryzyko rozwoju choroby przy stosowaniu jej powyżej 10 lat spada o połowę [173]. Zależność tę potwierdzają obserwacje przeprowadzone na grupie pacjentek z nowotworem jajnika w wywiadzie rodzinnym, u których obniżenie ryzyka rozwoju choroby korelowało dodatnio z długością stosowania antykoncepcji [174]. Obecnie wskazuje się, że istotnym czynnikiem determinującym protekcyjne względem rozwoju raka jajnika działanie środków antykoncepcyjnych jest wiek, szczególnie w przypadku pacjentek cechujących się występowaniem mutacji w genie

BRCA1. Badania wskazują, że w tej grupie kobiet, ryzyko rozwoju nowotworu wzrasta przy

stosowaniu antykoncepcji poniżej 25 roku życia, natomiast znaczące obniżenie, sięgające nawet 50%, obserwowane jest w przypadku stosowania preparatów antykoncepcyjnych u pacjentek w wieku 30 lat i starszych [174].

1.7.4.3. Tło genetyczne

Ważnym czynnikiem, predysponującym do wystąpienia raka jajnika jest tło genetyczne. Wśród najczęściej występujących w tym nowotworze mutacji wymieniane są zaburzenia w sekwencjach genów BRCA1/2 (ang. breast cancer 1/2, early onset), NOD2 (ang.

nucleotide-binding oligomerization domain containing 2), CHEK2 (ang. checkpoint kinase 2), DHCR7

(ang. 7-dehydrocholesterol reductase) [175]. Pod względem klinicznym, wyróżnia się trzy

zespoły uwarunkowane genetycznie: zespół rodzinnego raka jajnika (ang. hereditary ovarian

syndrome; HOC), zespół rodzinnego raka piersi i raka jajnika (ang. hereditary breast-ovarian cancer syndrome; HBOC) oraz zespół Lyncha (ang. hereditary nonpolyposis colorectal cancer; HNPCC) [176;177]. Wymienione jednostki odpowiadają za wystąpienie

około 5-10% wszystkich nowotworów jajnika [178]. W genetycznie uwarunkowanych odmianach choroby, kluczowym czynnikiem jest stopień obciążenia rodzinnego, w odniesieniu do którego stwierdzono, że obciążenie rzędu 4-7% i 7-15% oznacza ryzyko wystąpienia nowotworu w przypadku posiadania, odpowiednio, jednego lub dwóch/więcej krewnych w pierwszym stopniu pokrewieństwa [178]. Analiza molekularna omawianych zaburzeń wykazała, że kluczowe do ich wystąpienia są dwa typy mutacji, tj. mutacje w genach BRCA1 i BRCA2, obecne w około 90% przypadków HBOC i w 65-85% wszystkich form dziedzicznych oraz mutacje w co najmniej czterech genach naprawy niedopasowania, (MLH1, MSH2, MSH6 i PMS2), obecne w 10-15% przypadków HNPCC [177].

1.7.4.4. Czynniki związane z dietą

Czynnikiem mogącym determinować częstość występowania raka jajnika jest także otyłość [179]. Związek między tymi dwoma patologiami potwierdzają analizy statystyczne, wskazujące na ponad dwukrotny wzrost częstości rozwoju raka jajnika w okresie przedmenopauzalnym u kobiet ze wskaźnikiem masy ciała (ang. Body Mass Index; BMI) powyżej 25 [180]. Z drugiej strony, regularna aktywność fizyczna okazała się wpływać ochronnie na ryzyko rozwoju nowotworu u kobiet w tej samej grupie wiekowej [181].

Wpływ odżywiania na rozwój raka jajnika może być także pochodną rodzaju przyjmowanych składników pokarmowych. Dane literaturowe mówią m.in. o negatywnym wpływie nadużywania tłuszczy nasyconych oraz galaktozy (u pacjentek z polimorfizmem enzymu urydylotransferazy galaktozo-1-fosforanowej) [182;183]. Promujący wpływ na rozwój nowotworu może mieć także spożywanie nadmiernej ilości jaj kurzych, mleka oraz czerwonego mięsa [184], a efekt ten jest utożsamiany z pobudzającym wpływem tych

produktów na wydzielanie hormonów gonadotropowych, mających zdolność stymulowania proliferacji oraz hamowania apoptozy w komórkach nabłonkowych jajnika [184]. Ponadto, istnieją doniesienia mówiące o niekorzystnym działaniu selenu, przyjmowanego szczególnie w postaci seleninu sodu, który powodował wzrost częstości występowania raka piersi i jajnika u pacjentek z mutacją genu BRCA1 [185]. W kontekście działania prewencyjnego, na szczególną uwagę zasługuje natomiast stosowanie tłuszczy roślinnych, a w szczególności oliwy z oliwek [186].