Termin edukacja seksualna jest stosowany w wiêkszoci krajów. Nale¿y za-uwa¿yæ, i¿ w obrêbie polskiej pedagogiki seksualnej wyró¿nia siê proces uwiado-mienia seksualnego, okrelany w³anie jako edukacja seksualna, oraz proces wycho-wania seksualnego. Niejednokrotnie sformu³owycho-wania te nies³usznie s¹ stosowane zamiennie. Nie ma tak¿e jednej przyjêtej definicji tych pojêæ. Znaleæ mo¿na co najmniej kilka ujêæ tych terminów.
Wed³ug Ireny Obuchowskiej i Andrzeja Jaczewskiego wychowanie seksualne jest procesem, kszta³towania postaw, norm i wartoci oraz wartociowania postaw i zachowañ innych ludzi1. Jednak¿e jest to proces trudniejszy ni¿ kszta³towanie dojrza³ej postawy wobec innych sfer ¿ycia ludzkiego. Nie mo¿e bowiem polegaæ jedynie na pomaganiu m³odemu cz³owiekowi w odkryciu sensu i specyfiki ludzkiej seksualnoci i przekazaniu okrelonej porcji wiedzy na ten temat. Nale¿y pamiêtaæ, i¿ zdobycie nawet bardzo wszechstronnych i pog³êbionych informacji na temat ludz-kiej seksualnoci nie gwarantuje jeszcze w³aciwego wykorzystania tej wiedzy oraz
1 I. Obuchowska, A. Jaczewski, Rozwój erotyczny, Warszawa 2003, s. 199.
zajêcia dojrza³ej postawy, wszak na zachowanie jednostki wp³ywa nie tylko jej wiedza i wiadomoæ, ale równie¿ takie czynniki jak: emocje, motywacje, normy moralne i religijne, rodzaj otrzymanego wychowania, tradycje kulturowe, oczekiwa-nia spo³eczne, wzorce rodowiskowe, nacisk grup rówieniczych i rodki masowego przekazu. Niektóre z tych czynników nie respektuj¹ obiektywnego sensu ludzkiej seksualnoci i prowadz¹ do negatywnych zachowañ, opartych jedynie na instynkcie, emocjach lub b³êdnych wzorcach, które dominuj¹ w okrelonym rodowisku czy w danej cywilizacji2.
Polskie Towarzystwo Seksuologiczne cis³e okreli³o cele wychowania seksual-nego, a mianowicie, przygotowanie do ¿ycia w ma³¿eñstwie i rodzinie, osi¹ganie wszechstronnego rozwoju osobowoci, formowanie wiadomoci p³ciowej i samo-opanowania seksualnego, edukacjê seksualn¹ jak równie¿ kszta³towanie systemu wartoci seksualnych i promowanie zdrowia seksualnego3. Z kolei edukacja seksu-alna definiowana jest jako dostosowany do wieku i kultury sposób nauczania o p³ci i zwi¹zkach, dostarczaj¹cy dok³adnych, realistycznych, nieos¹dzaj¹cych informacji.
Edukacja seksualna zapewnia mo¿liwoæ »badania« w³asnych wartoci i postaw, umo¿liwia zdobycie umiejêtnoci podejmowania decyzji, komunikowania siê i zmniejszenia ryzyka w odniesieniu do wielu aspektów seksualnoci4. Stanowi ona nieod³¹czny sk³adnik wychowania m³odego cz³owieka. Dostarcza pewnej wiedzy z zakresu biologii cz³owieka, psychologii, psychiatrii, seksuologii, socjologii i pra-wa5. Wymienione dziedziny nauki w okrelonym stopniu zawieraj¹ w sobie treci odnosz¹ce siê do seksualnoci cz³owieka. Treci te nie s¹ niezbêdne do funkcjono-wania seksualnego, ale ich uwiadomienie mo¿e w du¿ym stopniu przyczyniæ siê do podniesienia jakoci ¿ycia seksualnego na wszystkich p³aszczyznach, na których ono przebiega6.
Edukacja seksualna skierowana do dzieci i m³odzie¿y wci¹¿ wzbudza wiele emocji. Dyskusja toczy siê przede wszystkim wokó³ zasadnoci przekazywania dzie-ciom i m³odzie¿y wiedzy dotycz¹cej ich seksualnoci, wieku, od jakiego nale¿y rozpocz¹æ jej przekazywanie, zakresu, jaki powinna obejmowaæ, metod nauczania i podmiotów uprawnionych do jej przekazywania. Warto przypomnieæ, i¿ kwestia
2 M. Dziewiêcki, Cielesnoæ p³ciowoæ seksualnoæ, Kielce 2000, s. 91.
3 Na wiecie wyró¿nia siê trzy g³ówne typy wychowania seksualnego. Ich cele s¹ uzale¿nione od warunków polityczno-spo³ecznych, kulturowych, a tak¿e demograficznych. Wród nich wymienia siê:
wychowanie do czystoci abstynencji seksualnej (chastity education, abstinence-only education);
biologiczn¹ edukacjê seksualn¹ (biological sex education) oraz z³o¿on¹ edukacjê seksualn¹ zawieraj¹c¹ oba powy¿sze podejcia (comprehensive sex education); cyt. za: American Academy of Pediatrics, Condom use by adolescents, Pediatrics 2001, t. 107, nr 6. Por. S. Beauvoir, Druga p³eæ, Warszawa 2003.
4 UNESCO, International technical guidance on sexuality education, t. II: Topics and learning objectives. Paris 2009, s. 2.
5 I. Obuchowska, A. Jaczewski, op. cit., s. 199.
6 A. Walendzik-Ostrowska, Wychowanie seksualne i/czy edukacja seksualna, Remedium 2010, nr 4, s. 28.
51 Edukacja seksualna w aspekcie zapobiegania przestêpstwom na tle seksualnym
zasadnoci edukacji seksualnej zosta³a rozstrzygniêta ju¿ przesz³o dwadziecia lat temu na szczeblu miêdzynarodowym. Do realizacji zgodnej z wymaganiami miêdzy-narodowymi edukacji seksualnej, prowadzonej na wszystkich poziomach kszta³cenia formalnego i pozaformalnego, zobowi¹za³y Polskê dokumenty miêdzynarodowe przyjête podczas wiatowej Konferencji na rzecz Ludnoci i Rozwoju w Kairze w 1994 r. oraz IV wiatowej Konferencji na rzecz Kobiet w Pekinie w 1995 r.
Delegacje rz¹dowe poszczególnych pañstw uzna³y, ¿e cena, jak¹ p³aci m³odzie¿ za brak rzetelnej wiedzy na temat seksualnoci cz³owieka, zdrowia reprodukcyjnego, równoci p³ci, odpowiedzialnych zachowaniach seksualnych oraz przemocy seksual-nej, jest tak wysoka, i¿ ustawodawcy poszczególnych pañstw zobowi¹zani musz¹ zostaæ do podjêcia odpowiednich dzia³añ. Wychodz¹c ponad ró¿nice kulturowe i religijne, dostrze¿ono tak¿e potrzebê zmiany utrwalonych w spo³eczeñstwach wzorców dotycz¹cych ról kobiet i mê¿czyzn. Stereotypy te wywieraj¹ bowiem za-sadniczy wp³yw na zachowania seksualne i s¹ g³ówn¹ przyczyn¹ dyskryminuj¹cych postaw wobec dziewcz¹t i kobiet. Przejawem dyskryminacji s¹ nie tylko ró¿ne for-my przemocy seksualnej, ale tak¿e zwyczaj przenoszenia na kobietê odpowiedzial-noci za skutki zachowañ seksualnych. Wa¿ne zatem, aby programy edukacyjne
po-wiêcone seksualnoci cz³owieka by³y zgodne z zasad¹ równoci kobiet i mê¿czyzn oraz promowa³y partnerski model relacji. Ich podstaw¹ musi byæ wiêc pe³ne poszano-wanie praw seksualnych kobiet oraz praw reprodukcyjnych cz³owieka7. Rezolucja Komisji ONZ ds. Ludnoci i Rozwoju z 2012 r. wzmocni³a jeszcze powy¿sze zapisy, apeluj¹c do rz¹dów pañstw o zapewnienie opartej na faktach naukowych, ca³ocio-wej edukacji na temat seksualnoci, praw cz³owieka i równoci p³ci, tak aby ka¿dy cz³owiek móg³ realizowaæ swoj¹ seksualnoæ w sposób pozytywny i odpowiedzialny.
Prawo do edukacji seksualnej uznawane jest za jedno z praw cz³owieka, stano-wi o nim tak¿e Deklaracja Praw Seksualnych przyjêta w 1999 r. na XIV Kongresie
wiatowego Towarzystwa Seksuologicznego w Hongkongu. Wydane w 2010 r.
przez europejski oddzia³ wiatowej Organizacji Zdrowia Standardy edukacji seksu-alnej w Europie zawieraj¹ szczegó³owe wskazówki dotycz¹ce jej treci i form dostosowanych do wieku dzieci oraz rozszerzenia i poprawy programów nauczania na ró¿nych etapach kszta³cenia, przy czym podkrela siê, i¿ rozwój psychoseksualny cz³owieka zaczyna siê w chwili urodzenia i ju¿ na poziomie najwczeniejszego dzieciñstwa rodzice (opiekunowie) powinni przekazywaæ pozytywn¹ wizjê relacji miêdzyludzkich8.
Wed³ug E. Górskiego i S. Krzy¿anowskiego, edukacja seksualna powinna prze-biegaæ w czterech etapach: ci¹¿a i poród (w aspekcie fizjologicznym), zró¿nicowa-nie narz¹dów p³ciowych (w aspekcie biologicznym), erotyzm a seksualizm (w aspekcie psychologicznym) oraz mi³oæ a erotyzm. Pierwszy etap uwiadomienia
7 S. Kopañski, Nowoczesna edukacja seksualna, [online] <www.racjonalista.pl/kk.php/s,6184>
(dostêp: 14.03.2015).
8 Zob. Edukacja seksualna czy Wychowanie do ¿ycia w rodzinie? Przepisy prawne i podstawa programowa, s. 1, [online] <www.federa,org.pl> (dostêp: 30.04.2015).
seksualnego powinien mieæ miejsce w najwczeniejszym dzieciñstwie, za drugi odbywaæ siê nieco póniej w czasie, gdy dziecko wkracza w okres dojrzewania p³ciowego (ok. 12 roku ¿ycia). Trzeci i czwarty etap powinien nastêpowaæ miêdzy 15 a 16 roku ¿ycia9.
W opinii Zbigniewa Lwa-Starowicza najlepszym momentem na rozpoczêcie edukacji seksualnej jest wczesne dzieciñstwo. Program z zakresu edukacji seksual-nej na tym etapie powinien uwzglêdniaæ z jedseksual-nej strony cechy odbiorców (dzieci), z drugiej za sytuacjê spo³eczn¹, w jakiej owa edukacja bêdzie realizowana. Pomi-mo Pomi-mo¿liwoci wyodrêbnienia ró¿nych obszarów tematycznych wczesnej edukacji seksualnej, zakres informacji podstawowych powinien dotyczyæ: ró¿nic p³ciowych (anatomicznych i psychologicznych), prokreacji i narodzin, relacji z innymi lud-mi10. Edukacja seksualna adresowana do dzieci we wczesnym etapie ich rozwoju powinna obejmowaæ zagadnienia wykorzystywania seksualnego oraz konsekwencje tego dowiadczenia.
Zagadnienie w³¹czenia tematyki przemocy seksualnej na tak wczesnym etapie rozwoju zyska³o zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Zwolennicy wskazuj¹, i¿ (1) strategie obrony wyuczone przez dziecko mog¹ byæ wystarczaj¹ce wobec okrelonej grupy sprawców przemocy seksualnej, m.in. wobec sprawców m³odych czy podejmuj¹cych dzia³ania przestêpcze po raz pierwszy, (2) zaanga¿owanie dzieci w edukacyjne dzia³ania pozytywnie wp³ywa na relacje miêdzy dzieæmi i ich rodzica-mi, (3) daje mo¿liwoæ nabycia wiedzy i umiejêtnoci pomocnej w unikniêciu nie-bezpieczeñstw oraz zwiêksza otwartoæ i gotowoæ do ujawnienia doznanej krzyw-dy. Przeciwnicy z kolei uwa¿aj¹, i¿ mówienie dzieciom o zagro¿eniu przemoc¹ seksualn¹ budzi w nich lêk, niepokój, utrudnia nawi¹zywanie swobodnych relacji opartych na zaufaniu, treci przekazywane w ramach edukacji s¹ dla najm³odszych zbyt trudne do zrozumienia, poza tym oczekiwanie, ¿e dzieci pod wp³ywem edukacji stan¹ siê zdolne do radzenia sobie z zagro¿eniem przemoc¹ seksualna jest niereali-styczne, gdy¿ przewaga si³owa i intelektualna potencjalnego sprawcy jest zbyt du¿a, aby dziecko mog³o siê samo ochroniæ11.