„Podanie nam problemu w gotowej postaci przez kogoś innego jest przypadkiem szczególnym. W istocie najważniejsze i najtrudniejsze problemy zazwyczaj czekają dopiero na swe wykrycie”1. Samo wykrycie problemu możliwe jest dzięki stałej analizie i monitoringu otoczenia zewnętrznego oraz środowiska wewnętrznego organizacji2. Określenie problemu nie daje oczywiście gwarancji znalezienia rozwiązania, jednak bez wyraźnego sprecy-zowania problemu istnieje ryzyko, że będziemy zajmować się niewłaściwym problemem. Należy wziąć pod uwagę, czy problem nie jest sformułowany zbyt wąsko, co zawęża punkt widzenia, ani zbyt ogólnie, co z kolei utrudnia poszukiwanie rozwiązań. Definiowania różnego rodzaju problemów możemy dokonać przy użyciu techniki lambda.
Głównym celem tej techniki jest operacyjne sformułowanie problemu, jego dogłębna analiza oraz uzyskanie innego punktu widzenia na problem. Jeśli problemy można zdefiniować na wiele sposobów, ich rozwiązania będą odzwierciedlały sposób, w jaki problemy zostały zdefiniowane. Warto w tym miejscu przedstawić porównania dwóch definicji problemów, które pre-zentuje Martyniak3:
1) Jak udoskonalić podręczniki? oraz po jego redefinicji:
2) Jak udoskonalić nośniki informacji służące do kształcenia w różnych kierunkach i warunkach użytkowania?
Z mojego doświadczenia wynika, iż studenci w przypadku problemu wstępnie postawionego ograniczyli rozwiązania do tradycyjnie postrzeganego podręcznika (w formie papierowej). Natomiast w drugim przypadku padały rozwiązania wykorzystujące najnowsze zdobycze techniki informatycznej
1
E. Nęcka, Trop...Twórcze rozwiązywanie problemów, Impuls, Kraków 1994, s. 30.
2
Pomocna może być metoda SWOT (której celem jest poznanie słabych i silnych stron firmy oraz identyfikacja szans i zagrożeń płynących z otoczenia zewnętrznego).
3
(podręcznik elektroniczny, czytany przez Internet, na CD, interaktywny, przywoływany na ekranie telewizora...)
Poszukiwanie alternatywnych sposobów definiowania problemów nie jest czynnością naturalną. Najbardziej naturalną tendencją umysłu jest przyjmo-wanie najbardziej prawdopodobnej interpretacji i działanie na jej podstawie. Aby tę tendencję przezwyciężyć, stosujemy zabiegi inwentyczne, które wydają się sztuczne, bo godzą w silną u każdego człowieka tendencję do widzenia rzeczy takimi, jakimi są. Po kilku próbach redefiniowania sytuacji problemowej, w przypadku, gdy problem jest już skonstruowany, staje się to naturalną praktyką pod warunkiem, że mamy świadomość istnienia alte-rnatywnego rozwiązania.
Warto również wspomnieć o problemach konwergencyjnych i dywerge-ncyjnych4. W przypadku problemów konwergencyjnych (dobrze zdefi-niowanych) mamy do czynienia z jednym, poprawnym rozwiązaniem. Związane są zwykle z zadaniami matematycznymi, logicznymi, jak również z badaniami operacyjnymi. W problemach tych cel jednocześnie określa końcowy wynik, więc rozwiązania te, uzyskane przy pomocy istniejących algorytmów nie mogą być źródłem nowej wiedzy per se, raczej będzie to wiedza nowa dla odbiorcy wiedzy przyswajanej w toku uczenia się.
W znacznie większym stopniu źródłem nowej wiedzy będą rozwiązania uzyskane z problemów dywergencyjnych. Problemy te nie ograniczają swobody poszukiwań, inwencji czy oryginalności rozwiązań, których może być kilka. W poszukiwaniu rozwiązań problemów dywergencyjnych stosuje się różnego rodzaju heurystyki, bądź poszukuje nowych, których celem jest redukowanie dróg poszukiwania rozwiązań oraz konstruowanie planów znalezienia rozwiązania. Warto zaznaczyć, iż z jednej strony problemy dywergencyjne (a raczej rozwiązania, które uzyskamy) są źródłem nowej wiedzy, z drugiej jednak możemy do ich rozwiązywania wykorzystywać wiedzę już istniejącą. Jednak wykorzystanie dotychczasowej („sztywnej”) wiedzy może utrudnić rozwiązanie problemu nietypowego, który wymaga innowacyjności.
Heurystycznego formułowania problemu i jego redefinicji, jak wspo-mniałam powyżej możemy dokonać przy użyciu techniki lambda5. Metodyka postępowania sprowadza się do następujących etapów:
1) Wychodząc od dowolnie sformułowanego problemu określamy trzy strefy, w obrębie których poszukiwać będziemy elementów związanych
4
A. Grabowska, W. Budohoska, J. Kozielecki, Procesy percepcji, myślenie, rozwiązywanie problemów i
podejmo-wanie decyzji, PWN, Warszawa 1998, s. 122.
5
z przedmiotem (podmiotem) problemu, otoczeniem zewnętrznym oraz funkcjami oczekiwanymi (Rysunek 6):
Rysunek 6. Strefy eksploracji w technice lambda
Źródło: Z. Martyniak, Wstęp do inwentyki, AE, Kraków 1997, s. 67.
2) Etap drugi jest pośrednio związany z redefinicją problemu wstępnie sformułowanego. Tu wykorzystujemy element zaskoczenia, przypa-dkowości wynikający z dowolnego wyboru po jednym elemencie z każdej ze stref. Celem „wyznaczania ścieżek odkrywczych” jest eksploracja możliwych pomysłów, będących reakcją na postawiony problem. „Ścieżki odkrywcze” przyjmują, podobnie jak w analizie morfologicznej, formę iloczynu morfologicznego, który w dowolny sposób może być interpretowany.
3) Etap trzeci związany jest z tzw. redukcją stref oraz redefinicją problemu. W tym celu dokonujemy uogólnienia elementów znajdujących się w strefie przedmiot, otoczenie zewnętrzne oraz funkcje oczekiwane. W oparciu o określone trzy „wspólne mianowniki” budujemy definicję problemu na nowo.
Grzegorz Korcz, Wojciech Radwan
Definicja i redefinicja problemów przy użyciu techniki lambda
Ad 1. Problem wstępnie sformułowany brzmi: „Jak poprawić image uczelni wyższej?”
Rysunek 7. Elementy w poszczególnych strefach i ich uogólnienie
Źródło: opracowanie własne
Ad 2. „Wyznaczanie ścieżek odkrywczych”:
Życie pozauczelniane – modernizacja infrastruktury – inni studenci
Propozycja 1: Wizerunek uczelni powinien bazować na organizacji bogatego życia pozauczelnianego, wykorzystując do tego celu szkolną infrastrukturę oraz zachęcając studentów innych szkół do uczestnictwa w tym życiu sportowo-kulturalnym (juwenalia, konferencje, zawody sportowe, itp.).
Propozycja 2: Patronaci uczelni, rozpowszechniający jej wizerunek, zachęcają pracodawców do zatrudniania absolwentów, co zwiększa ich szansę na rozwój kariery zawodowej.
Propozycja 3: Dobrze zorganizowana kadra uczelni wpływa na instytucje państwowe (np. MENiS) celem pozyskiwania stypendiów i umożliwia studiowanie zdolnej młodzieży.
Ad 3. Redefinicja problemu wstępnie sformułowanego Poszukiwanie „wspólnych mianowników”:
dla elementów strefy „przedmiot” – warunki studiowania, dla elementów strefy „otoczenie” – obserwatorzy,
dla elementów strefy „funkcje oczekiwane” – zarządzanie uczelnią. W oparciu o określone uogólnienia dokonujemy redefinicji problemu wstępnie sformułowanego w punkcie Ad 1, która brzmi:
„Jak zarządzać uczelnią, aby polepszać warunki studiowania i być zarazem docenianym przez obserwatorów?”.
Redefiniowanie problemów w celu pozyskania innego punktu widzenia na dany problem nie jest rzeczą łatwą. Od tego jednak zależy, czy będziemy zajmować się właściwym problemem, czy też skoncentrujemy swoją uwagę na rzeczach pozornie istotnych. Równie dobrym przykładem redefinicji problemu przy użyciu techniki lambda jest problem postawiony i zrede-finiowany przez Arkadiusza Walendzika oraz Łukasza Adasia. W tym miejscu przedstawię jedynie postawiony problem: „Jak rozmawiać ze
zwią-Osoby (patronaci) – kariera - pracodawcy
zkami zawodowymi?” oraz jego redefinicję, po uwzględnieniu uogólnień sprecyzowanych na trzecim etapie techniki i pominięciu etapu drugiego: „Jak prowadzić politykę negocjacji, mając na uwadze rozwój firmy oraz otoczenie społeczno-gospodarcze?”.