` Kultura renesansu uzewnętrzniała się niemal w każdej formie działań artystycznych oraz w życiu powszednim ówczesnego społeczeństwa, znajdowała swój wyraz we wszystkich istotnych sferach aktywności, w tym w sztuce użytkowej i architekturze. W ten kontekst wpisywała się produkcja książki, która zyskała nową rangę, wynikającą z zastosowania ruchomej prasy drukarskiej. Drukarze krakowscy nie tylko byli dobrze zorientowani w trendach europejskiego rynku książki87, ale także uczestniczyli w konstytuowaniu się elementów edytorskich książki, obrazujących relacje w środowisku jej twórców i czytelników88. Tę sytuację oddają także zmiany w budowie i szacie zewnętrznej kodeksów, zwłaszcza w kompozycji dekoracyjnej, a wraz z nią w sferze wykorzystywanych do tego celu narzędzi. Nowe motywy zdobienia z jednej strony odnosiły się do ówczesnych prądów religijnych i kulturowych, jak humanizm, renesans i reformacja (stąd m.in. wykorzystywanie wizerunków przywódców państwowych i religijnych w zdobnictwie opraw), z drugiej zaś można doszukiwać się inspiracji introligatorów w atmosferze intelektualnej i artystycznej stolicy państwa Jagiellonów. Przykładowo dziełem Bartłomieja Berrecciego jest kaplica Zygmunta Starego na Wawelu, której dekoracja znajduje swoje odniesienia w wizerunkowych radełkach introligatorskich.
Przestrzeń kompozycyjna oprawy przybierała różny układ, zależnie od technik i narzędzi, którymi dysponowano, a także od dominującego stylu artystycznego oraz środowiska, w którym i na potrzeby którego powstawała.
Równie istotne było dziedzictwo epok wcześniejszych: znany jest układ dekoracyjny stosowany w oprawach średniowiecznych89 (zob. rys. 10). Tworzone ze szlachetnych metali, zdobione drogimi kamieniami, były one określane jako oprawy ołtarzowe,
87 Dzieje drukarni zob. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. T. 1: Małopolska. Cz.1: Wiek XV-XVI. Red. A. KAWECKA-GRYCZOWA. Wrocław 1983, s. 299-313 (tu literatura przedmiotu); J.
OKOPIEŃ: Pionierzy czarnej sztuki 1473-1600. Warszawa 2002, s. 43-49.
88 Na ten temat zob. J. GWIOŹDZIK: „Dialog” autorów, impressorów i czytelników w drukach I poł.
XVI w. ze zbiorów Biblioteki Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego we Lwowie. W: Sarmackie theatrum. T.5 Między księgami. Red. M. BARŁOWSKA,M.WALIŃSKA. Katowice 2012.
89S. KOMORNICKI: Zabytkowe oprawy średniowieczne, zbiór muzeum Czartoryskich w Krakowie.
„Exlibris‖ 1925, z. 7, s. 1-28, tabl. I
38
złotnicze, klejnotowe, luksusowe90. Wyraźnie zaznaczają się miejsce zamieszczenia guzów, dekoracji z kamieni szlachetnych czy tabliczek z kości słoniowej, zwanymi również tabliczkami konsularnymi91
Charakterystyczne dekoracje opraw inkunabułowych oraz z początku XVI wieku wskazują na sześć typów schematów kompozycyjnych92. Pierwszy jest kompozycją małych tłoków wytłoczonych w pionowe pasy. Drugi stanowi podział
90 Oprawy o takich cechach opisuje J. TONDEL: Srebrna biblioteka księcia Albrechta Pruskiego i jego żony Anny Marii. Warszawa 1994.
91 Ilustracja pochodzi z pracy: S. KOMORNICKIEGO. op. cit. W pracy E. LAUCEVICIUS: XV – XVIII a. knygų įrišmai Lietuvos bibliotekose. Vilnus: Mokslas 1976, obok licznych przerysów i fotografii opraw zamieszczono układu kompozycji dekoracyjnej na oprawach, jak w przypadku pozycji: 75-86.
92 J. WASILEWSKA: Oprawy inkunabułów w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL. W: Książka a Lublin. Lublin 2004.
Rys. 10. Schemat kompozycji dekoracji opraw średniowiecznych
39
rombowy, czyli krzyżujące się linie, wypełnione pojedynczymi tłokami. Trzeci to wzór owocu granatu, w którym półkoliste gałązki dzielą zwierciadło na małe pola, zwykle wypełnione wyciskami drobnych ornamentów, jak lilie heraldyczne czy kwiatony. W kolejnym układzie zwierciadło zostało podzielone przekątnie krzyżującymi się liniami, również uzupełniany pojedynczymi stemplami. Piąty schemat, w którym plakieta całości wypełnia przestrzeń zwierciadła. Ostatni typ mieszany, połączenie plakiety i drobnych tłoków93(rys. 11).
W okresie Odrodzenia nawiązano do wcześniejszych wzorów, jednak wprowadzono do kompozycji więcej systematyki. Przyjęto układ ramy, czyli podział pola okładki z wyraźnie wyodrębnioną częścią centralną, zwaną najczęściej zwierciadłem, oraz częścią obramowania otaczającego zwierciadło, czyli bordiurą.
93 Ilustracja schematów została przygotowana jako odręczny szkic na postawie materiałów J.
Wasilewskiej, op. cit. Wcześniej zbliżone warianty kompozycyjne publikuje H. SZWEJKOWSKA:
Książka drukowana XV – XVII wieku. Zarys historyczny. PWN 1980. wyd III poprawione, s. 281.
Rys. 11. Schemat kompozycyjny dekoracji opraw inkunabułowych
40
Rys. 12. Przykłady schematów kompozycji opraw z dekoracją radełkową
Częstym motywem zdobniczym w polu zwierciadła była dekoracja wykonana radełkiem, pojedynczo oraz ze zwielokrotnieniem tłoczenia (jak na oprawach nr 1,3,4 z rys. 12) choć radełko było stosowane głównie do wykonania bordiury.
Proste układy kompozycyjne, wykonywane małymi pojedynczymi tłokami, były inspirowane inwencją twórczą introligatora. W oprawie radełkowej kompozycja
41
i tematyka tłoków była zróżnicowana94, a powtarzalność wyrytego na cylindrze motywu pozwalała na wykorzystanie narzędzia bez względu na rozmiar oprawy (rys. 12).
Stopniowo zmieniały się narzędzie introligatorskie. Ewoluowały od małych pojedynczych tłoków do większych narzędzi o rozbudowanej kompozycji dekoracyjnej. Wraz ze zmianą wyglądu narzędzi zmieniały się kompozycje dekoracyjne opraw. W polu zwierciadła wytłaczano również plakiety, duże tłoki prezentujące scenkę rodzajową, o tematyce religijnej lub świeckiej, jak: symbol Chrystusa, medalion Madonny czy św. Anny Samotrzeciej, portret władcy, superekslibris właściciela książki. Oprawa pakietowa to typ oprawy, w której głównym narzędziem dekoracyjnym jest metalowy prostokąt z wygrawerowanym motywem. Zazwyczaj był wytłaczany centralnie, w polu zwierciadła. Spotykane są również schematy opraw, których plakietę wytłoczono wielokrotnie w centralnej części oprawy. Zastosowanie tłoku o dużym formacie znacznie przyspieszyło proces dekorowania oprawy. Zbliżonym typem są oprawy medalionowe, które wyróżniają się wkomponowanym w pole zwierciadła układem o kształcie koła lub owalu.
W układzie kompozycyjnym dekoracji, ale również na plakietach dekorujących niemieckie druki, gdzie stanowił tło dla portretu95, pojawiały się elementy architektoniczne. W oprawach architektonicznych inspirację czerpano między innymi z kultury islamu, wykorzystywano kompozycje arkad meczetu z kolumnami i kapitelami. Elementy orientalne są widoczne w oprawach z biblioteki węgierskiego króla Macieja Korwina (1458-1490). Do ich wykonania stosowano technikę złocenia ręcznego. Konstrukcja okładki zmieniła się: introligatorzy zastosowali lekkie tektury zamiast ciężkich desek, grube skóry zastąpili safianem w różnych barwach. Oprawa stała się lekka, poręczna i elegancka96. Przykładem takiej kompozycji jest zaprezentowana na rys. 12 oprawa nr 2.
94 Była to ikonografia religijna, świecka, antyczna, z wykorzystaniem motywów zwierzęcych i roślinnych i architektonicznych.
95 W późniejszym czasie epoka romantyzmu wykorzystała elementy architektoniczne tworząc oprawę katedralną zob. A. LEWICKA-KAMIŃSKA: Rzut oka na rozwój oprawy książkowej w Krakowie.
W: „Roczniki Biblioteczne‖, T. 16, z. 1-2, 1972. s 55.
96 A. SEMKOWICZ: Paleografia…, s. 170.
42
Rys. 13. Układ kompozycyjny okładki tylnej obiektu z XVI wieku.
BJ, nr. inw. 7079
43
Ślady dekoracji opraw wschodnich, wywodzących się z nurtu bizantyjskiego oraz arabskiego, jak i samej kultury antycznej noszą oprawy włoskie. Nowy charakter szesnastowiecznemu introligatorstwu nadały książki Alda Manutiusa (1449-1515) z Wenecji, znakomitego typografa, wydawcy i księgarza, inspirującego miłośników książka w całej Europie.
Rys. 14. Układ kompozycyjny okładki przedniej obiektu z XVI wieku, BJ, nr. inw. 558
44
Polskie oprawy renesansowe tworzone na wzór italico modo były wykonywane na zamówienie podróżujących uczonych i studentów. Przywożone z włoskich podróży kodeksy inspirowały krakowskich bibliofilów, a wraz z nimi rzemieślników, do naśladowania tamtejszego stylu.
Rys. 15. Układ kompozycyjny okładki przedniej obiektu z XVI wieku, BJ, nr. inw. 128
45