Digitalizacja prasy w Rosji

Okres, w którym rozwinęła się dyskusja wokół pojęcia języka gazet, to lata 70–80 ХХ wieku (por. Новикова 2002: 38). Jaka jest istota i granica tego pojęcia i czy w ogóle istnieje język gazet? Opinie na ten temat są niejednoznaczne. Niektórzy autorzy skupiają się na następującym ujęciu danego zjawiska: o języku gazety mówi się w ramach stylu publicystycznego (por. Рогова 1975: 148; wyróŜniamy w tym miejscu równieŜ pracę Панов 1988) lub w ramach tzw. podstylu publicystycznego (por. Кожина 1977: 179, Швец 1979: 25).

Niektórzy autorzy wypowiadają się o języku gazety jako o kategorii funkcjonalno-stylistycznej języka – czyli w znaczeniu szerszym niŜ styl jako taki (por. Костомаров 1971: 257, Розенталь 1977: 39). В.А. Алексеев stawia pod znakiem zapytania istnienie stylu gazet i – więcej – gazetowej odmiany stylu publicystyki we współczesnym języku rosyjskim (por. Алексеев 1973: 9)¹. Nie mniej jednak w powyŜszych i podobnych pracach podkreśla się swoistość języka gazet i konieczność omówienia języka gazet. WaŜna opinia naukowa w tym zakresie naleŜy do В.Г. Костомаровa, który udowadniał istnienie jedności języka prasy na podstawie zasady polegającej na tym, Ŝe systemowość funkcjonowania stylu określa się jednością lingwistycznych i ekstralingwalnych współczynników oraz wzajemnym stosunkiem jednostek poszczególnych poziomów języka na podstawie ich wspólnego komunikatywnego zadania (por.

Костомаров 1971). Mówiąc o racjonalnym i emocjonalnym oddziaływaniu na czytelnika, В.Г. Костомаров bierze za punkt wyjścia zasadę „чередования экспрессии и стандарта”

(Костомаров 1971: 85), która zapewnia „надежное донесение до читателя содержательно-информационной стороны с ее будничностью, деловитостью, строгостью, однозначностью, интеллектуальной точностью и воздействующе-организующей стороны

1 Autor wymienia m.in.: „1) газетно-публицистический подстиль; 2) газетно-публицистический подстиль; 3) функционально-стилевая категория, более широкая, чем стиль; 4) газетная разновидность публицистического стиля” (Алексеев 1973: 9).

IV. Materiał badawczy

с ее исключительностью, эмоциональностью, даже сенсационностью” (Костомаров 1971:

85). О.В. Новикова uwaŜa, Ŝe w duŜym stopniu ta zasada wyjaśnia się „с исторической точки зрения” (por. Новикова 2002: 38). Tak, na przykład, Н.Л. Синячкина twierdzi, Ŝe „на использование лексики в конце 70-х – начале 80-х годов оказывает влияние централизованная система власти, единство политического руководства и требование точности сообщений правительственного органа. Это способствовало выработке стилистических канонов и клише в языке газеты. Они начали складываться еще в 20-е годы и к 70–80-ым годам стали представлять сформировавшийся стандарт” (Синячкина 1997: 8).

Przed rozpadem ZSRR (por. zjawisko i pojęcie перестройка) styl potoczny nie był dopuszczony do języka gazet, w którym dominował styl biurokratyczny. Od roku 1986 rozpoczęła się destandaryzacja leksyki w języku rosyjskim (por. Новикова 2002: 38) i razem z nią rozchwianie norm literackich. Niezbędne w tym miejscu wydaje się wyszczególnienie właśnie historycznych momentów w rewolucyjnych zmianach, które zaszły zarówno w języku narodowym, jak i w języku prasy.

W ostatniej dekadzie informatyczne zasoby internetowe stwarzają silną konkurencję prasie drukowanej w Rosji. Popularność informacyjnych wydawnictw internetowych gwałtownie wzrosła, dlatego obecnie wiele regionalnych (drukowanych) periodyków w Federacji Rosyjskiej posiada wersje internetowe. Znaczący wpływ na taki stan rzeczy miała liberalna polityka zapoczątkowana w 1985 roku przez Michaiła Sergejewicza Gorbaczowa (por.

Czubiński 1998: 474–493, Вепрева 2005: 11–15), która stworzyła solidne podstawy dla zmiany charakteru przekazu informacji w mediach, zwłaszcza w prasie. Zaawansowanie przeobraŜeń sprawiło, Ŝe ekipa Michaiła Gorbaczowa zaczęła zmieniać postawę wobec Zachodu. W rezultacie m.in. w 1987 roku przestano zagłuszać niektóre zachodnie rozgłośnie radiowe nadające programy o Związku Radzieckim, a w miastach zaczęły się pojawiać zachodnie gazety (por. Czubiński 1997: 375). Jednocześnie M.S. Gorbaczow zalecił mediom porzucenie dotychczasowych form monologowych i wprowadzenie w programach dialogu, a nadto częstsze poruszanie tematów społecznych, ale w sposób wyłączający mentorstwo i pouczanie (por. Gorbaczow 1989: 95–99). W rezultacie Związek Radziecki stał się „najbardziej czytającym krajem świata” (Donaj 2001: 33). „Poluzowana”, a następnie ustawowo zniesiona w sierpniu 1990 roku cenzura i wprowadzenie wolności słowa spowodowało, iŜ w prasie

IV. Materiał badawczy

pojawiły się treści niezaleŜne od dotychczasowych zaleceń partyjno-państwowych (por. Donaj 2001: 33).

Demokratyzacja sprawiła, Ŝe niektóre z gazet będące organami partii lub państwa zostały sprywatyzowane i przeszły na własność redakcji (a w praktyce: przeszył na własność w ręce tzw. kapitału prywatnego), która – poprzez redaktorów naczelnych – sama decydowała o formie i treści artykułów (np. w gazetach Комсомольская правда, Известия itp.); „sugestie”

pozacentralne (tj. np. wypływające z nakazów lub zakazów kierowanych w stronę redakcji przez komercyjnego właściciela mediów) pomijamy w tym miejscu z powodu braku dokumentacji na ten temat. Z kolei inne periodyki, wydawane w milionowych nakładach po upadku ZSRR znacząco traciły na liczbie czytelników: m.in. gazeta Труд, której nakład w okresie 1986–1991 wynosił 21 mln egzemplarzy jako własność redakcji osiągnął 1,3 mln nakładu w porównaniu z tygodnikiem moskiewskim Аргументы и Факты (АиФ). Nakład tej gazety wynosił wówczas 32 miliony egzemplarzy sprzedawanych na terenie całego ZSRR. Był to wówczas najwyŜszy na świecie jednorazowy nakład (por. Donaj 2001: 39–40). Po rozpadzie ZSRR tygodnik АиФ notował 3 300 000 egz. nakładu. Podsumowując, moŜna stwierdzić, Ŝe liberalizacja prasy była najwcześniejszą i najszerszą formą przemian w mediach. W podobny sposób wypowiada się В.П. Костомаров:

(…) литературно-языковая норма становится менее определенной и обязательной.

Для использования русского языка сейчас характерна главная установка нынешних дней на свободу, с разгулом своей воли, с небрежностью – для определения этих весьма бурно развертывающихся процессов подходит термин либерализация (Костомаров 1994: 30).

Prasa drukowana znalazła się w opozycji do ideologicznie nastawionych wówczas mediów telewizyjnych i radiowych (por. Drawicz 1997: 48–62). Jednak przez ostatnie lata popyt na prasę drukowaną znacznie zmalał (jest to raczej tendencja ogólnoświatowa). Rosjanie juŜ nie czytają tak duŜo prasy drukowanej jak niegdyś, w czasie choćby przebudowy systemowej. Jest to związane z tempem Ŝycia, z pośpiechem technologicznym oraz wzrastającą liczbą ludzi mających dostęp do Internetu, który w wygodny sposób daje moŜliwość dotarcia do wielu róŜnorodnych pozycji prasowych, np. do treści nowego numeru oraz informacji archiwalnych. Warto w tym miejscu zaznaczyć, Ŝe niektóre gazety udostępniają elektroniczne wersje nowego numeru w całości dopiero po pewnym czasie od momentu wydrukowania

IV. Materiał badawczy

publikacji.

Dostęp do archiwów, a przede wszystkim archiwów elektronicznych prasy rosyjskiej przed pojawieniem się Internetu był utrudniony. Internet „istnieje” w Rosji od 1990 roku, przy czym zarejestrowana dla Federacji Rosyjskiej domena ru (przykładowo: www.yandex.ru) zaistniała dopiero w 1994. Był to początek globalizacji sieci Internetu w Rosji. Z kolei w 1995 roku w Internecie otwarto internetową stronę (www.ug.ru) gazety Учительская газета.

Zdarzenie to spowodowało początek rozwoju digitalizacji drukowanych periodyków i udostępniania tych danych w sieci Internet. Gazeta ta, być moŜe, stała się przykładem dla innych periodyków rosyjskich. Stworzona równieŜ została internetowa gazeta Газета.ру nie mająca odpowiednika drukowanego.

Badacz Г.Н. Трофимова współczesne wydawnictwa sieciowe, a szczególnie środki masowego przekazu (ros. skrót СМИ) określa następującymi synonimami: электронные, сетевые, онлайновые oraz виртуальные (Трофимова 2001).

W niniejszej pracy uwzględniamy tylko materiał drukowany umiejscowiony w sieci (tj.

w wersji elektronicznej – por. tabela w podrozdziale IV.2), a zatem interesuje nas taki materiał, który – w postaci elektronicznej – ma odpowiednik drukowany. Nie analizowaliśmy zatem wydawnictw istniejących jedynie w Internecie.

Obecnie do Federacji Rosyjskiej (FR) naleŜy 21 republik, 48 regionów, 7 krajów, 1 region autonomiczny, 7 okręgów autonomicznych (ros. автономный округ), 2 miasta jako regiony (ros. termin субьекты) federacyjne (Sankt-Petersburg oraz Moskwa): łącznie 86 obiektów znaczenia federacyjnego (dalej zwane regionami).

Przed pojawieniem się Internetu w Rosji moŜliwość zbierania i badania słownictwa prasowego kaŜdego subiektu FR była związana z jednoczesną pracą wielu badaczy.

Niespotykana dotychczas moŜliwość lingwistycznej obserwacji słownictwa języka rosyjskiego, wyekscerpowanego z prasy elektronicznej, została wykorzystana przez róŜne grupy naukowe, w tym przez kompanię Integrum² oraz przez twórców³ projektu Компьютерный корпус текстов русских газет конца XX-ого века. Twórcy projektu wykorzystali 13 pełnych archiwów począwszy od roku 1994 do 1997 takich gazet, jak Завтра, Правда, Литературная

2 Por. strona http://svc.integrum.ru

3 Korpus oraz wersja internetowa korpusu została stworzona w laboratorium leksykografii ogólnej i komputerowej na wydziale filologicznym na Uniwersytecie im. M. Łomonosowa w Moskwie. Autor projektu – A.A. Polikarpow.

IV. Materiał badawczy

газета, Новая газета i in.

W niniejszej pracy piszący te słowa równieŜ wykorzystał moŜliwość lingwistycznej obserwacji słownictwa języka rosyjskiego w udostępnionych zasobach elektronicznych, przy czym dobór wielogatunkowego materiału gazetowego polegał na wyszukaniu i doborze informacji gazetowej w poszczególnych regionach FR. W podrozdziale IV.2 zostanie przedstawiona tabela, w której zawarte są rezultaty wyszukiwania i selekcjonowania dobranego materiału, z którego został stworzony Korpus Rosyjskiej Prasy Lokalnej. KRPL zindeksowano specjalistycznymi narzędziami informatycznymi (więcej na ten temat mówiliśmy w poprzednim rozdziale).

W KRPL odnotowywane są istotne dane dotyczące gazety źródłowej: nazwa, rok, miejsce wydania, rozmiar tekstu (mierzony w kilobajtach) oraz dane gramemowe, lemmy dotyczące wyników wyszukiwania słowoform, nie odnotowanych w Грамматическом словаре русского языка А.А. Зализняка⁴ (Зализняк 1987). Dane te są dołączone do KRPL.

Przeprowadzona została analiza morfologiczna i stworzono zbiór wyrazów nierozpoznanych przez lematyzator (por. rozdział V). Zgromadzenie tak licznego zbioru danych prasowych uznaliśmy z a c e l s a m w s o b i e. Przygotowany zbiór liczy:

a) ponad 5 mln niepowtarzających się (unique words) słowoform;

b) ponad pięćśet milionów słowoform.

Rezultatem wyszukiwania (np. pojedynczej słowoformy) będzie charakterystyka dotycząca danych poszczególnej gazety (artykułu), np. w postaci adresu internetowego lub tytułu prasowego, w której występuje poszukiwany wyraz, dane gramatyczne wyszukiwanej słowoformy oraz wskazówka, czy dany wyraz zawiera się w słowniku Зализняк 1987.