● W zdaniu jest najczęściej określeniem czasownika.
● Dopełnienia dzielą się na
Bliższe Dalsze
Jest wyrażone takim składnikiem, który po przekształceniu zdania może wystąpić w funkcji podmiotu, np.:
Strona czynna: Mama gotuje rosół.
Strona bierna: Rosół jest gotowany przez mamę.
Następuje zamiana strony czynnej na bierną oraz orzeczenia czasownikowego na imienne.
Jest wyrażone składnikiem, który nie może wystąpić w zdaniu w funkcji podmiotu, np.
Idę na spacer z psem.
Okolicznik
● W zdaniu jest określeniem czasownika. Informuje o okolicznościach, w jakich rozgrywa się czynność.
● Wyróżniamy następujące rodzaje okoliczników:
1. czasu - (odpowiada na pytania: kiedy? odkąd? dokąd? jak dawno? jak długo?), np.: W lipcupojadę w Tatry.
2. miejsca - (odp. na pyt.: gdzie? skąd? dokąd? którędy?), np.: Mieszkam w Częstochowie.
3. sposobu - (jak? w jaki sposób?), np.: Do domu weszłam przez okno.
4. celu - (po co? w jakim celu?), np.: Idę po cukier.
5. przyczyny - (dlaczego? z jakiej przyczyny?), np.: Stanęła jak wryta z zaskoczenia.
6. warunku - (pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?), np.: W razie burzy nie stój pod drzewem!
7. przyzwolenia - (mimo co? mimo czego? wbrew czemu?), np.: Mimo złego samopoczuciaposzedł na basen.
8. stopnia i miary - (w jakim stopniu? jak bardzo? ile?), np.: Był mocno poturbowany.
Związki składniowe
● Zachodzą między poszczególnymi częściami wypowiedzenia.
● Można podzielić je na:
*Związek główny - zachodzi między podmiotem, a orzeczeniem.
*Związki
poboczne-a. współrzędne- zachodzą między dwoma wyrazami, które łączą się ze sobą, ale się wzajemnie nie określają,
b. podrzędne- zachodzą między wyrazem nadrzędnym (określanym) i podrzędnym (określającym). Można podzielić je na:
Wyraz określany
Wyraz określając y
Związek zgody (wyraz określany i określający maja tą samą formę gramatyczną).
formy, przynależy, bowiem do wyrazu określanego). Okolicznik
● Zdania złożone współrzędnie:
-
łączne-*charakterystyczne spójniki: i, oraz, a, ani, ni;
np.: Mam żółte buty i fioletowe spodnie.
-
przeciwstawne-*charakterystyczne spójniki: ale, lecz, a, natomiast, jednak, zaś;
np.: Zjadłam obiad, ale wciąż jestem głodna.
-rozłączne-*charakterystyczne spójniki: albo, bądź, lub, czy;
np.: Poproszę kawę albo herbatę.
-wynikowe-*charakterystyczne spójniki: więc, toteż, zatem, dlatego;
np.: Jestem chory, dlatego nie wychodzę z domu.
-włączne-*charakterystyczne spójniki: czyli, słowem, mianowicie;
np.: Chciałbym opowiedzieć wam pewną historię, mianowicie moją przygodę z podróży do Afryki.
● Zdania złożone podrzędnie:
Składają się ze zdania nadrzędnego (określanego) i zdania podrzędnego (określającego).
Zdanie podrzędne jest odpowiedzią na pytanie zadane po wypowiedzeniu zdania nadrzędnego.
Można wyodrębnić następujące rodzaje zdań podrzędnych w wypowiedzeniach podrzędnie złożonych:
-
podmiotowe-*odpowiada na pytanie kto? co?
np.: Niech się przyzna ten, kto ukradł pieniądze.
-
orzecznikowe-*zastępuje orzecznik zdania nadrzędnego,
*odpowiada na pytania: jaka/jaki/jakie jest? kim był? kim stał się? kim został?
np.: Pies jest dla nas tym, czym dla innych ludzi najbliższa rodzina.
-
dopełnieniowe-*zastępuje dopełnienie zdania nadrzędnego,
*odpowiada na pytania przypadków zależnych.
np.: Mama powiedziała, żebym wyszedł po cukier.
-
przydawkowe-*odpowiada na pytania: jaki? który? czyj? ile?
np.: Znam tego człowieka, którego minęłam na ulicy.
okolicznikowe
-*zastępują okoliczniki zdania nadrzędnego,
*odpowiadają na pytania okoliczników,
*wyróżniamy następujące rodzaje podrzędnych zdań okolicznikowych:
-miejsca- charakterystyczne łączniki to: gdzie, dokąd.
np.: Pójdziemy, gdzie nas oczy poniosą.
-czasu- charakterystyczne łączniki to: kiedy, gdy, zanim, dopóki.
np.: Zrobię zakupy, zanim spadnie deszcz.
-sposobu- charakterystyczne łączniki to: jak, jakby.
np.: Postaram się zrobić to tak, jak najlepiej potrafię.
-stopnia i miary- charakterystyczne łączniki to: im…, tym.
np.: Im szybciej wyjdziemy, tym szybciej uda się to załatwić.
-celu- charakterystyczne łączniki to: by, aby, żeby.
np.: Otworzył parasol, żeby nie zmoknąć.
-przyczyny- charakterystyczne łączniki to: bo, ponieważ, gdyż, bowiem, dlatego, że.
np.: Nie mogę teraz rozmawiać, bo jestem w pracy.
-warunku- charakterystyczne łączniki to: jeżeli, jeśli, gdyby.
np.: Kupię ci psa, jeśli nauczysz się o niego dbać.
-przyzwolenia- charakterystyczne łączniki to: choć, chociaż, mimo że.
np.: Wziął udział w dzisiejszym meczu, mimo że jest kontuzjowany.
● W zdaniach podrzędnie złożonych często występują imiesłowowe równoważniki zdań!
np.: Skonsultowawszy się ze współpracownikami, zaprezentowała gotowy projekt.
Stojąc na przejściu dla pieszych, spostrzegł nisko lecący helikopter.
● Zdania wielokrotnie złożone:
W ich skład wchodzą zdania współrzędnie i podrzędnie złożone. Mogą występować ich różnorodne korelacje takie jak:
- zdanie wielokrotnie złożone, które jest połączeniem wyłącznie zdań współrzędnie złożonych, np.: Włożę bluzkę i jeansy albo sukienkę.
W wolnym czasie biegam, czytam i trenuję.
- zdanie wielokrotnie złożone, które zawiera wyłącznie zdania podrzędnie złożone, np.:
Kiedy szłam ulicą, zobaczyłam bezdomnego psa, który był głodny.
Zadzwonił do przyjaciela, żeby zapytać o jego zdrowie, mimo że ostatnio jest bardzo zajęty.
- istnieją także zdania wielokrotnie złożone zawierające zarówno składniki współrzędne jak i podrzędne, np.: Pojechałam do lasu, żeby odpocząć i nabrać sił, ale to nie był dobry pomysł, ponieważ zastała mnie burza.
LEKSYKOLOGIA
Jest to nauka, która zajmuje się analizą i badaniem zasobów słownikowych języka. Na jej gruncie przeprowadza się, między innymi, podziały leksemów na określone grupy, klasyfikuje się je do określonych słowników oraz bada ich znaczenie i możliwości funkcjonalne. Niektóre z wyodrębnionych grup wyrazowych i wypowiedzeniowych to:
● związki frazeologiczne (frazeologizmy)- są to takie połączenia wyrazów, które mają całościowe znaczenie. Ich sens zachowany jest, więc jedynie wtedy, kiedy odtwarzane są w niezmienionej postaci. I tak w przypadku frazeologizmu 'koń trojański'- który oznacza użycie jakiegoś podstępu w pewnej sprawie lub sytuacji- pojedyncze leksemy:
rzeczownik 'koń' i przymiotnik 'trojański' zatraciłyby swój sens znaczeniowy w połączeniu z innymi wyrazami. Przykładem związków frazeologicznych mogą być także: 'alfa i omega'; 'anielska cierpliwość', 'bułka z masłem', 'na wariackich papierach', 'pies ogrodnika', 'niebieski ptak', 'mieć mleko pod nosem', 'farbowany lis', itp.
● synonimy (wyrazy bliskoznaczne)- wyrażają identyczną lub bardzo podobną treść, np.:
zabić zgładzić, powiedzieć rzec, ale lecz, toaleta ubikacja, eksterminacja -holokaust, itp.
● antonimy (przeciwstawienia)- są to wyrazy o znaczeniu przeciwnym i kontrastowym, np.:
dzień noc, życie śmierć, dobro zło, młodość starość, suchy mokry, szczęśliwy -smutny, cichy - głośny, wada - zaleta, ciepły - zimny, mądry - głupi, itp.
● wyraz wieloznaczny (polisemiczny)- to taki, który ma wiele znaczeń, np.: ucho - igielne, ludzkie, od torby.
● wyraz wieloznaczny (homonimiczny)- to najczęściej dwa różne wyrazy, które brzmią i wyglądają tak samo, mimo iż mają inne znaczenie. Źródłem ich powstawania są głównie zapożyczenia z innych języków, np.: bar mleczny - 'bar' jako pierwiastek.
● Wyrazy polisemiczne i homonimiczne różnią się m. in. sposobem zaznaczania ich w słowniku:
- polisemiczne są zapisane, jako jeden wyraz z kilkoma adnotacjami poniżej,
- homonimiczne zapisane są , jako odrębne hasła.
● homofony to wyrazy o tym samym brzmieniu, ale różnej pisowni i znaczeniu, np.: może -morze, karzę - każę, grad - grat, itp.
● homografy to wyrazy o takiej samej pisowni, ale o różnym brzmieniu, np.: cis(dźwięk) -cis(drzewo), itp.
Rodzaje słowników- odmian słowników jest bardzo wiele. Wyróżniamy, bowiem nie tylko słowniki ogólne, ale również specjalistyczne, zawierające terminologię charakterystyczną dla określonych kierunków naukowych. Najważniejsze słowniki to:
- SŁOWNIK POPRAWNEJ POLSZCZYZNY - zawiera specyfikę odmian wyrazowych, a także zwroty, które przysparzają największych trudności w wymowie.
- SŁOWNIK FRAZEOLOGICZNY - zawiera omówienie znaczeń poszczególnych związków frazeologicznych, informuje także o ich pochodzeniu.
- SŁOWNIK WYRAZÓW OBCYCH - zawiera wytłumaczenie znaczeń leksemów, które najczęściej zostały zapożyczone z innych języków.
- SŁOWNIK JĘZYKA (POLSKIEGO) - zawiera ogólne zestawienie słownictwa najczęściej używanego przez społeczeństwo danego kraju.
- SŁOWNIK SYNONIMÓW I ANTONIMÓW - to przegląd wyrazów kontrastowych, przydatny podczas pisania różnorodnych tekstów, w celu uniknięcia częstych powtórzeń.
- SŁOWNIK ORTOGRAFICZNY - zawiera reguły ortografii języka, dotyczące pisowni, interpunkcji itp.
- SŁOWNIK ETYMOLOGICZNY - informuje o pochodzeniu poszczególnych leksemów, zawiera historię ich ewolucji i wzajemnych powiązań.
- SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH - typowo polonistyczny, zawierający hasła gatunków, zjawisk i znaków językowych.