rozdział 5. Stan zdrowia w ujęciu przestrzennym – nierówności, uwarunkowania
5.4. Determinanty regionalnego zróżnicowania stanu zdrowia – weryfikacja empiryczna
5.4.2. Dostępność świadczeń zdrowotnych i jej zróżnicowanie regionalne
W modelach objaśniających stan zdrowia rozważane są różne czynniki w cha-rakterze zmiennych objaśniających. Or [2000] uzależnił proces produkcji zdrowia od systemu ochrony zdrowia i wielkości zaangażowanych w nim środków oraz innych czynników społecznych i ekonomicznych. Folland i in. [2001] największą wagę przypisali systemowi opieki zdrowotnej, twierdząc, że status zdrowotny jest rosnącą funkcją korzystania z opieki zdrowotnej.
Świadomość dostępności opieki zdrowotnej decyduje o poczuciu bezpie-czeństwa zdrowotnego. Czynnik ten jest o tyle ważny, że przynajmniej do pewne-go stopnia kształtowany jest za pomocą polityki zdrowotnej.
Dostęp do świadczeń wyrazić można na wiele różnych sposobów [por. rozdz. 2]. Podstawowym jednak wskaźnikiem charakteryzującym potencjalny dostęp świadczeń medycznych są zasoby ochrony zdrowia w danym województwie w przeliczeniu na określoną liczbę ludności14. Wśród charakterystyk dostępności świadczeń uwzględnionych w analizie znalazły się:
•
liczba lekarzy na 10 tys. osób15 (lek),•
liczba łóżek szpitalnych znajdujących się na terenie województwa w prze-liczeniu na 10 tys. osób (loz),•
stopnień wykorzystania łóżek w % (swp).W obecnym systemie organizacyjnym ochrony zdrowia w Polsce podstawo-wym ogniwem systemu jest lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (POZ), odpo-wiedzialny za leczenie oraz profilaktykę zdrowotną pacjentów znajdujących się pod jego opieką. Lekarz POZ, wydający skierowanie do poradni specjalistycznej lub szpitala, decyduje o dalszym przebiegu leczenia. Z badań sondażowych prze-prowadzanych na zlecenie Ministerstwa Zdrowia wynika, że dostępność lekarzy POZ, w przeciwieństwie do dostępności lekarzy specjalistów, nie stanowi
proble-mu16, jednak ze względu na rolę, jaką ogrywają lekarze POZ w procesie
lecze-nia, przyjęta w dalszych rozważaniach liczba lekarzy uwzględnia również lekarzy pierwszego kontaktu.
13 W rozdziale 2 zaproponowane zostały niektóre koncepcje pomiaru dostępności świadczeń. Ze względu na brak odpowiednich informacji statystycznych ograniczono się do tradycyjnego spo-sobu pomiaru.
14 Należy podkreślić, że dane administracyjne stanowiące podstawę większości analiz z tego zakresu mają pewne ograniczenia. Po pierwsze, nie uwzględniają możliwości przemieszczania się pacjentów pomiędzy województwami. Po drugie, nie uwzględniają zróżnicowania dostępności wewnątrz obszaru danego województwa (np. dysproporcji w dostępie pomiędzy miastem a wsią) [Laskowska, 2010, mps].
15 Niektórzy autorzy uwzględniają nie tylko liczbę lekarzy, lecz strukturę ich zatrudnienia [zob. np. Aakvik, Holmas, 2006].
Dostępność opieki lekarskiej w Polsce mierzona stopniem nasycenia w kadry lekarskie jest niższa niż w wielu krajach europejskich (tab. 5.2).
Tabela 5.2. Liczba lekarzy (na 10 tys. mieszkańców) w wybranych krajach europejskich
Kraj Liczba lekarzy Kraj Liczba lekarzy
Austria 37,9 Niemcy 34,8 Belgia 42,3 Węgry 27,8 Bułgaria 36,7 Włochy 37,0 Czechy 36,1 Holandia 39,2 Estonia 33,3 polska 22,0 Francja 37,4 Słowacja 31,2
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WHO, 2009.
Wykres 5.4. Przestrzenne zróżnicowanie liczby lekarzy (na 10 tys. mieszkańców) w latach 1999–2008 15 20 25 30 15 20 25 30 15 20 25 30 15 20 25 30 1995 2000 2005 2010 1995 2000 2005 2010 1995 2000 2005 2010 1995 2000 2005 2010 dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie
mazowieckie małopolskie opolskie podkarpackie
podlaskie pomorskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie
zachodniopomorskie śląskie świętokrzyskie łódzkie
lekarze lek ar ze lata Graphs by MAZOWIECKIE
Liczbę lekarzy na tle innych krajów Unii Europejskiej17 można uznać za sto-sunkowo niską. Wartość tego wskaźnika jest niższa nie tylko od wartości przecięt-nej w rozszerzoprzecięt-nej Unii Europejskiej. Niekorzystnie wypada również w odniesie-niu do krajów o zbliżonym poziomie rozwoju. W 2008 r. w Polsce pracowało 22 lekarzy na 10 tys. osób, podczas gdy w Republice Czeskiej – 36,1, w Słowacji – 32, na Węgrzech – 27,8 [WHO, 2009].
Dostępność lekarzy podlega znacznym wahaniom regionalnym [zob. wykres 5.4]. Zróżnicowana jest także dynamika tego wskaźnika. W 2008 r. najwięcej le-karzy na 10 tys. mieszkańców przypadało w województwie lubelskim, podlaskim, mazowieckim i łódzkim, najmniej natomiast w warmińsko-mazurskim, kujaw-sko-pomorskim, opolskim i lubuskim.
W charakterze wskaźnika dostępności świadczeń wysoko specjalistycznych wykorzystana została dostępność leczenia szpitalnego wyrażona liczbą łóżek szpitalnych.
W Polsce, podobnie jak w większości krajów europejskich, wskaźnik ten w ostatnich dwóch dekadach ulegał systematycznie zmniejszeniu z 66 do 52 łóżek
na 10 tys. mieszkańców18. Dla porównania w Czechach na 10 tys. osób przypada
65 łóżek, natomiast na Węgrzech 59 łóżek szpitalnych [tab. 5.3].
Tabela 5.3. Liczba łóżek szpitalnych na 10 tys. mieszkańców w wybranych krajach europejskich
Kraj Liczba łóżek szpitalnych Kraj Liczba łóżek szpitalnych
Austria 78 Niemcy 83 Belgia 53 Węgry 59 Bułgaria 64 Włochy 39 Czechy 65 Holandia 48 Estonia 56 polska 52 Francja 72 Słowacja 68
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WHO i OECD.
Liczba łóżek szpitalnych w Polsce zróżnicowana jest regionalnie (wykres 5.5). Największe nasycenie łóżkami obserwuje się w województwie śląskim (ok. 58 łóżek), podczas gdy w województwie warmińsko-mazurskim są to zaledwie 43 łóżka na 10 tys. osób. Wyposażenie szpitali w nowoczesny sprzęt jest dodatko-wym czynnikiem różnicującym.
17 Źródłem danych w Polsce są formularze MZ-88 Roczne sprawozdanie o zatrudnieniu
wybra-nych pracowników ochrony zdrowia i MSW-29 Sprawozdanie o zatrudnieniu personelu w służbie zdrowia MSWiA.
Wykres 5.5. Liczba łóżek szpitalnych (na 10 tys. mieszkańców) według województw w latach 1999–2008 40 50 60 40 50 60 40 50 60 40 50 60 1995 2000 2005 2010 1995 2000 2005 2010 1995 2000 2005 2010 1995 2000 2005 2010
dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie
mazowieckie małopolskie opolskie podkarpackie
podlaskie pomorskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie
zachodniopomorskie śląskie świętokrzyskie łódzkie
lozka
loz
ka
lata
Graphs by MAZOWIECKIEŹródło: opracowanie własne.
Kolejna zmienna – wskaźnik wykorzystania łóżka wyrażony w wartościach bezwzględnych – oznacza liczbę dni w roku, w których łóżka są wykorzysty-wane dla hospitalizacji i stanowi odzwierciedlenie racjonalnego wykorzystania istniejących zasobów (jego wartość powinna oscylować w granicach 75–80%). W prowadzonych badaniach rozważane były modele z uwzględnieniem
również innych aspektów dostępności świadczeń zdrowotnych19. W literaturze
w charakterze aproksymanty dostępności świadczeń zdrowotnych proponowa-ne są również nakłady na ochronę zdrowia. W podziale wojewódzkim są to wy-datki na ochronę zdrowia ponoszone przez wojewódzkie oddziały NFZ. W roz-ważanych specyfikacjach jako miara dostępności rozpatrywane były wydatki wojewódzkich oddziałów NFZ zarówno bieżące, jak i z jednorocznym opóź-nieniem20. Zmienne te jednak okazały się statystycznie nieistotne. Różne
skła-19 Istnieje szereg innych wskaźników mogących w sposób bardziej kompleksowy oddawać wielkość nakładów ponoszonych na ochronę zdrowia. Ze względu na krótkie szeregi czasowe nie jest możliwe wykorzystanie tych ważnych informacji w modelu ekonometrycznym. W ujęciu sta-tycznym dla 2005 r. wykorzystane zostały w: Laskowska, Lewandowska, 2009.
20 O obecnym stanie zdrowia mogą decydować nie tylko obecne zasoby systemu ochrony zdro-wia, lecz również zasoby wcześniejsze, szczególnie te z okresu dzieciństwa. Robst [2001] wykazał, że umieralność osób w młodym wieku jest również pod wpływem dostępności lekarzy w okresie dzieciństwa.
dowe kosztów ponoszonych przez NFZ, w tym obsługi administracyjnej po-wodują, iż liczba lekarzy i łóżek szpitalnych stanowi, jak się wydaje, lepszą aproksymantę dostępności.
Identyfikacja zależności pomiędzy różnymi aspektami dostępności a stanem zdrowia może mieć istotne implikacje dla wdrażania programów i polityk prowa-dzących do poprawy stanu zdrowia. W związku z powyższym w modelach eko-nometrycznych rozważone zostały wszystkie wspomniane aspekty dostępności świadczeń. Korelacja lekarzy i liczby łóżek szpitalnych (r = 0,63) nie wyklucza możliwości wykorzystania wspomnianych zmiennych w modelu ekonometrycz-nym jednocześnie.